تاریخ ادیان و مذاهب جهان ( جلد اول )

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

آئین برهمن؛

دوره برهمنی (500 الی 800 ق. م.) یکی از سه عنصر تعیین کننده معنویت هندو است. مکتب برهمنی هندو به هیچه وجه یک مکتب فلسفی به معنای معاصر فلسفه نیست. هندوان علوم نظری خود را دارشانا یا دیدگاه فلسفی و نظری می گویند و حکمت و فرزانگی را آتماویدیا یعنی خودشناسی یا براهما ویدیا یعنی معرفت برهمن می خوانند.(212) سرنوشت این اندیشه انسانی به دست متولیان رسمی آن یعنی روحانیت دگرگون و دستخوش تحریف و انجماد گردید. این دوره جدید که به آن دوره برهمنی گفته اند (زیرا همزمان با پیدایش آثار معروف به براهماناها و دوره استیلای طبقه برهمنان و کاهنان است) مراسم عبادی بسط و ترویج یافت و سرانجام به صورت معتقدات قشری و جزمی درآمد و اندیشه در بند آن محصور ماند و از حدودی که موبدان ابداع کرده بودند، تجاوز نکرد.(213) پیدایش آئین برهمن نتیجه منطقی تحریف آئین ودائی است که توسط روحانیان رسمی و غیر رسمی صورت گرفت. آئین ودائی که تبلور اندیشه انسانی هند بود، در دستگاه جزمی و قشری گرائی روحانیت هندو، ضد انسانی، بی معنی و عاری از مفهوم گردید.
روحانیت جوهره عرفانی ودا را گرفت و اکسیر جادوگری را جانشین آن کرد و بر استحمار مردم هند افزود و دکانی برای خویش تدارک دید: جادوگری جز برای برهمنان، برای دیگران ممنوع و خلاف دین است. روحانیون جادوگر که برهمن نام دارند، دستور و آداب قربانی را می دانند و حق دارند آن را شخصاً یا توسط نمایندگان مخصوص خود عمل کنند و پاداشی را که غالباً حیوانات گرانبها و یا یک یا چند گاو است دریافت دارند.(214)
روحانیون برای رسمیت بخشیدن به حاکمیت خود، در متون مقدس ودائی دست بردند: در سرود شماره ده کتاب دهم ریگ ودا می نویسد: در مقابل یک گاو که به برهمن داده شود، تمام گیتی پاداش داده می شود.(215) روحانیان آن چنان سیطره ای یافته بودند که وجود خویش را در آئین برهمنی حفظ کردند. آنان زمینه سازی حضور خویش در دوره بعدی تبلور اندیشه انسانی هند را فراهم ساختند: در قطعات آثار ودائی، روحانیتی شدید دیده می شود که به وسیله آن تحول دینی را که از کیش ودا به آئین برهمن منتهی می گردد، می توان بیان کرد.(216) و بدین سان در قرن نهم یا هشتم قبل از میلاد برهمنان برای تثبیت مقام خود در ردیف اول جامعه از آئین ودا دینی بیرون آوردند که آن را دین برهمن می نامند...(217)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

کتب مقدس برهمن؛

کتاب مقدس برهمنا ساخت روحانیون است و شامل اصول اعمال دین و عبادات و افسون برای روحانیون.(218) و این همان بعد جزمی و قشری گرائی آئین برهمن است.
در مقابل این جزمیت مطلق که اندیشه را به مهمیز می کشید، انقلاب عظیم اندیشه و تفکر برهمنی در قالب «اوپانیشادها ظهور کرد:
«... به تدریج واکنشی در قبال این مراسم منجمد پدید آمد و با ظهور «اوپانیشادها که بدون تردید ارزنده ترین آثاری است که معنویت هندو به عالم فلسفی تقدیم کرده، شیوه تحقیق «باطنی گردیده و دید فلسفی از خارج به درون گرائید و «قربانگاه مبدل به پیکر «مرتاض و «قربانی مبدل به حیات او و هدف قربانی مبدل به «ذات و حقیقت شد.(219)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

1- برهمنا؛ برهمناها باید بین هشت صد و ششصد قبل از میلاد تألیف شده باشد. این متون شامل کتبی مربوط به قربانی و اعمال دین و اشتقاق کلمات و افسانه های خدایان است.(220)
2- اوپانیشاد؛ اوپانیشادها باید بین سالهای ششصد و سیصد قبل از میلاد تألیف شده باشد، و آنها را ودانتا یعنی نتیجه یا پایان ودا می نامند.(221)
اوپانیشادها شامل متون متعدد زیبای هندو است. بسیاری از مردم هند روزانه کتب ودا یعنی اوپانیشادها را مطالعه می کنند که گفتارشان در خصوص وحدت، آزادی صلح و آرامش روح است که انعکاس آن در غرب هم یافت می شود. شوپنهاور گفته است: در جهان هیچ نوع مطالعه ای به اندازه اوپانیشادها سودمند و تعالی دهنده نیست. اوپانیشادها مایه تسلی خاطر من در حیات بود و پس از مرگ هم تسلی بخش من خواهد بود،(222)
اوپانیشاد؟ اوپانیشادها به معنای محاورات محرمانه آمده است، و همان طور که گفته شد، قسمت آخر وداها هستند که به آن ودانتا یا پایان ودا گفته شده است: اوپانیشادها در واقع مغز و هسته تعلیمات ودائی به شمار می آیند.(223)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

1- در لغت: اوپانشاد از سه جزء اوپا نزدیک، نی پائین و شاد نشستن ترکیب شده است و طبق نظر ماکس مولر: مراد از آن تعلیماتی شفاهی است که مرشدان به مریدان نزدیک خود می داده اند. عده ای دیگر از محققان معتقداند که: کلمه اوپانیشاد به معنی حقیقت درون و علم رمزی است. دوسن، معتقد است که: اوپانیشاد آئین سری و تمثیلی است... غرض این که تعلیمات اوپانیشادها را فقط به آن کسی می توان آموخت که بهره ای از وارستگی و فرزانگی برده و شایستگی پذیرفتن این کان خرد را تحصیل کرده باشد. شانکارا، اوپانیشاد را از ریشه ساد به معنی از بین رفتن انگاشته است؛ چه به نظر او هدف نهائی اوپانیشاد این است که نادانی را منهدم سازد و معرفت الهی را که پل رستگاری و آئین آزادی است، به برگزیدگانی چند عرضه دارد.(224)
برهمن و آتمن؛ در این آئین از نفس جهان به برهمن و از نفس انسان به آتمن تعبیر می شود: عبارت برهمن ابتدا جهت دستورالعمل قربانی است و چون قربانی وضع خدایان و جهان را تثبیت می کند، این کلمه برای بیان اصل وجود یا نفس جهان بکار می رود.(225)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

جوهره انسانی برهمن:

تحلیل فلسفی - عرفانی آتمان - برهمن؛ برهمن، حقیقت مطلق است، روح همه چیز است، وجدان جهان است و روح ابدی و ازلی هستی. اتمان یک من دروغین در برابر حقیقت وجودی برهمن است، همان طور که من یک دروغ در برابر حقیقت وجودی اتمان بود. در این جا انسان به اتمان رسیده و از آنجا به اقیانوس بیکرانه برهمن وارد شده است. در آنجا فرد، نه تنها خودش را به عنوان انسان، یک پارچه حس می کند و به وحدت انسانی می رسد، بلکه با همه کائنات در می آمیزد و با روح جهان یکی می شود و با همه وجود به وحدت می رسد. و در همه این کسوت ها و رنج ها و دگرگونیها و ابعاد گوناگونی که در هندسه عالم می بینیم، یک وحدت عام حکومت می کند، و دیگر نه من هست و نه اتمان، همه برهمن است. این جاست که دیگر همه او می شوند و در سیر و سلوک آدمی به سوی برهمن، هم مقصد برهمن است و هم راه و هم نفس رفتن و بالاخره، هم نیت و هم آهنگ سفر. این مراحل (از من به اتمان و از اتمان به برهمن ) یک معراج بزرگ نهایی هم دارد که قله وجود است و اوج پرواز ماورائی روح. از هنگامی که من سرمنزل کشور اتمان را طی کردم و وارد اقیانوس عظیم و ابدی برهمن شدم، وحدت عظیمی می بینم که به اندازه کریشنا (یعنی خدای واحد احد) بزرگ است، حقیقت مطلق است و آن اتحاد اتمان، برهمن است... پس برای گذاشتن از من به اتمان به برهمن و از برهمن به قله ابدیت (کریشنا؛ خدای بزرگ و وحدت وجود) باید از این مراحل گذشت:

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

مراحل کارما، سامسارا و نیروانا؛

برای فلاح و رستگاری باید از این مراحل گذشت، اما چگونه و چرا؟ با شناختن، اما شناختن چه؟ شناختن زندان و راه گریز از این زندان. اما آن زندان کدام است: کارما و سامسارا به معنای جهان نمودی - دروغی، ارتباطی، اعتباری و عکسی است، نه بود. همه چیز اشباح است، همه چیز نسبی است، همه چیز ارتباطی است... بنابراین باید برای رسیدن به حقیقت که حقیقت، آرامش و زیبایی و خلود مطلق است، نه پایداری و مرگ و تغییر دائمی، باید از سامسارا نجات پیدا کرد. چگونه می توان از سامسارا رهائی یافت؟ با ویدیا، فنای محض خود، من را کشتن و ریاضت. چگونه می توان با این ها از سامسارا نجات یافت؟ بدین گونه که بدانی، در گردونه (مثل دایره ای که می چرخد) گرفتاری و باید از گردش عبث رهائی یابی. این گردونه ای که انسان گرفتارش هست، چیست؟ کارما است، تناسخ است. یعنی تو (هر فرد) زندانی این جبری که بیائی، رشد کنی، رنج ببری، زحمت بکشی، تلاش کنی، کینه و عشق بورزی محرومیتها ببینی، زندگی کنی و پیر شوی و بمیری و باز دوباره این حرکت دایره وار آغاز شود، و باز در اندام حیوان یا انسانی دیگر، به دنیا بیائی و همین مراحل سخت و پر رنج حیات را بگذرانی، و از خانه تولد به قله پیری بروی و به حضیض مرگ بیفتی، و باز دوباره و سه باره و چهارباره، و همچنین تا ابد... کارما چنین فلسفه ای دارد که نه تنها در زندگی روزمره، بلکه در فلسفه زندگی مطرح می کند.
... ... ... راه گریز؛ چه چیز دوباره ما را به کارمای بعدی می کشاند؟ ما ناقصیم و در این گردونه باید تکامل پیدا کنیم. پس بوسیله ودا، احکام دینی و ریاضت و تقوی می توان پیوند خود را با سامسارا برید و در یک دوره زندگی، تکاملی و آگاهی یی پیدا کرد که به دو مرتبه برگشتن و دیگر باره به کوره زندگی در آمدن، نیازی نباشد. وقتی در زندگی این جهان به آرامش و بی نیازی و استقلال شخصی رسیدیم، بعد از مرگ، از گردونه کارما خاج می شویم و دوباره به این گردونه باز نمی گردیم. اما در آنجا به کجا می رسیم؟ به ماوراء کارما، به ماوراء این جبری که همواره می گردد و همه را برای همیشه (زندگی و مرگ، مرگ و زندگی، و زندگی و مرگ و...) می گرداند... و آن جهان، جهان نیروانا است.
نیروانا معانی مختلف دارد، و هیچ کس معنی آن را درست نمی فهمد... اما می توان آن را به آتش خاموش، به خرد آرام، به آرامش، به بادی و به فضائی که وزش ندارد، تشبیه کرد. بطور کلی می توان نیروانا را آرامش خواند. یعنی وقتی که سامسارا دیگر نیست...(226)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

دین هندو و پیشینه تاریخی آن

دوره هندو، سومین دوره اکمال معنویت هندو است که از قرن هشتم میلادی به بعد آغاز می شود. این دوره جزء دوره حماسی، سوترائی و مدرسی تاریخ فلسفه هند می باشد.(227)
شگفتا که روحانیون در سرشت و سرنوشت این آئین نیز دخالت داشته اند. به نظر می رسد که دین هندو محصول رقابت و ستیز روحانیت دین جین و بودا و... می باشد: در قرن ششم ق.م. در مقابل قدرت برهمنان، دو دین مخالف (جین و بودا) قرار گرفت. به این دلیل روحانیون لازم دانستند عقاید عمومی دین را با آنچه که ریاست دارند، نزدیک سازند. در اثر چنین تحولاتی، دین هندو کم و بیش رسمیت یافت...(228)
پیشینه تاریخی دین هندو؛ محققین غربی... بر آنند که زمان پیدایش مبادی معروف به ودیک یا عصر برهمنی، مقدمه تحولاتی بوده که عاقبت دین هندوئیزم را فراهم آورده است.
و در نتیجه، هندوئیزم عبارت شده از یک سیستم مذهبی اجتماعی که در میان مردم آن سرزمین در قرن سوم قبل از میلاد رشد و نمو یافته است.(229)
عناصر اصلی هندوئیزم؛ هندوئیزم به معنای مضیق و محدود، کمتر موجب تنوع مظاهر و اختلاف معانی می شود؛ ولی هندوهای ارتودوکس یک سلسله عقاید فوق العاده ای گوناگون و اعمال مختلف و متضاد را که از آن جمله است: عقیده به وحدت وجود، تعدد الهه، توحید، عرفان، و یا حتی انکار و الحاد و ثنویت و کثرت، و...(230) جان ناس معتقد است که هندوئیزم دارای دو مرحله تکوین تاریخی و حیات عقیدتی است. او دوران ودائی هند را دوره نخست هندوئیزم می داند و دوره برهمنی را دوره دوم این آئین، و بدین سان از هندوئیزم باستانی و هندوئیزم جدید یاد می کند.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

کتب مقدس؛ و خدایان هندو

متون مقدس دین هندو عبارت است از وداها، برهمناها، اوپانیشادها، متون پورانا (عهد قدیم) که حاوی افسانه های پیشین است، مهابهاراتا که شرح جنگ بزرگی است به مباشرت خدایان و آدمیان...(231)
خدایان هندو؛ ... همگانی ترین خدایان دین هندو: سیوا یا شیوا و ویشنو که در راما و کریشنا حلول می کند، (می باشند).
سیوا خدای تخریب و تولید است، موجودات و اشیاء را از میان می برد و ایجاد می کند نیروی تخریب و تولید واجب الوجود بشمار می رود و از طریف ریاضت و عشرت مورد احترام قرار می گیرد. لینگا علامت و نشانه شیوا است و مجموعاً شیوالینگا نام دارد. این خدا با خدایانی ستمگر و سفاک نظیر دورگا و کالی سیاه شریک است. شیوا دارای سه چشم و بازوهای متعدد است، گردن بندی از سر مردگان بر گردن و تبرها و زوبین ها در دست دارد، بر روی سرش هلال ماه قرار دارد و جسم وی را مارها احاطه کرده اند، نیمی زن و نیمی مرد است، پدر و مادر تمام اشیاء است، گاهی می رقصد و زمانی در اجداد نمایان می گردد و یا نشانه متعین طبیعت است که تمام اضداد را در خود جمع دارد.
ویشنو، حافظ جهان، چهار بازو دارد و در دستهایش یک صفحه مدور و نوعی صدف و گرز و علوفه قرار دارد. لاخس می رب النوع عشق و زیبائی و فراوانی نزد او است و به گاو ماده اختصاص دارد. گارودا پرنده خورشیدی نیز با وی همراه است. این خدا، برای نجات جهان به دفعات مختلف با اشکال گوناگون گاهی به شکل ماهی و لاک پشت و زمانی مانند خوک وحشی و شیر، و روزی چون راما و کریشنا تجلی می کند... در دین هندو خدایان دیگر نیز وجود دارد...(232)
جهان بینی هندوئیزم؛ در نظر هندو، زندگی و سراسر جهان، سه جریان و سیر مهم دارد: 1- آفرینش، 2- صیانت، 3- انهدام. لذا برای هندو، الوهیت نیز به سه صورت اساسی در می آید: 1- برهمای خالق، 2- ویشنوی نگهدارنده، 3- شیوای ویران کننده...(233)
ثنویت پرستش؛ در هند بین عموم دو نوع آئین پرستش رواج دارد که عبارت است از ویشناویسم یا مذهب ویشنو و شیوائیسم یا مذهب شیوا. این دو آئین، همسایگان صلح جوی یکدیگرند و حتی گاهی مراسم قربانی آنها در یک معبد انجام می گیرد...(234)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

مراسم عبادی هندو؛

مراسم عبادی دین هندو عبارت است از تکریم خدایان و انجام فرایض به افتخار آنان، مراقبت مجسمه های خدایان و حیوانات مقدس، تغسیل در شطوط (شطها) مقدس و اقدام به زیارت معابد در بنارس...(235)
مرکز مذهبی هندو؛ مرکز زندگی دینی در هندوستان، شهر بنارس است... این شهر با زائرین و مرتاضان و گاو، و میمون مقدس و دو هزار معبد و چندین معبد و چندین پرستشگاه و پانصد هزار مجسمه خدایان و حمام های مقدس و انبار مخصوص سوزاندن اجساد که دارد، بزرگترین نمایشگاه جهان بشمار می رود.(236)
تقدیس و پرستش گاو؛ گاو در هند حیوان مقدسی است... در هند گاو به صورت توتم بوده است و امروز به صورت حیوانی مقدس است که گوشتش را نمی خورند، چون خوردن گوشت توتم بر پیروانش حرام است، که توتم تجلی گاه روح جد بزرگ است... در هند نیز پرستش مار وجود داشته است که توتم هند نیز بوده است. میمون هم توتم بوده است و مورد پرستش. حتی معابدی برای پرستش آلات تناسلی هم وجود دارد که در همین کتاب آمده است.(237)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

روحانیون؛

برهمنان نیرومندترین طبقه هند را تشکیل می دهند و معتقدند که از دوره جادوگری و دوره توتمیسم، این ها که رابطه انسانها و ارواح و نیروهای پنهان و غیبی بوده اند، طبقه مشخصی هستند. آنان تکنیک و فنی دارند که در انحصار خود آنهاست و بعد مقامشان به ارث می رسد. بزرگترین کار برهمنان، قربانی کردن برای خدایان و ارواح نیاکان است که با قربانی کردن نه تنها نظر خدایان جلب می شود، بلکه خداوند و خداوندان که گرسنه اند، گوشت و خون می خواهند و به قربانی محتاج اند. تنها نیایش قربانی کننده نیست که مورد توجه خداوند و خداوندان است، بلکه نفس قربانی کردن، نیاز دائمی روح جهان و خدایان (که جهان را اداره می کنند) است، چنان که اجداد ما نیز نیازمند نذراند. خوب دقت کنید که این مسأله چگونه در زوایای پنهان روح مذهبی ابتدائی و حتی مذاهب بسیار پیش - رفته وجود دارد (در روح مذهبی افراد، نه در خود این مذاهب) و عملی که در ابتدا، مراسم بسیار ساده ای است (آن چنان که پدر خانواده می تواند خودش (آن را) انجام دهد) چون به انحصار طبقه ای خاص در می آید، این کار ساده و احساسی و عاطفی که مجموعه ای از اعمال و مناسک بسیار روشن است، و به جدول لگاریتمی تبدیل می شود که جز انها (روحانیون) هیچ کس سر در نمی آورد، و خود به خود آنها باید این عمل را تعهد کند، چرا که امکان ندارد کسی دیگر (آن را) انجام دهد.(238) و این فلسفه پیدایش طبقه روحانیت در کلیه مذاهب جهان از آغاز تا انجام بوده و می باشد. طبقه ای که در ذات برخی مذاهب مترقی و پیشرفته اصلاً وجود ندارد. چرا چنین است که اعمال مذهبی را تنها برهمنان می توانند انجام دهند و بر غیر برهمن حرام است؟ چرا جادوگری تسخیر ارواح، نذر و نیاز برای خدایان و برگزاری نمازهای جمعی و نیایشهای دسته جمعی، همه در انحصار برهمن است؟ زیرا فقط و فقط برهمن است که دارای نیروی مرموز شورینگا است. شورینگا روح مقدس و استعداد خاص ماوراء انسانی است که فقط در برهمن است، در روحانیت دوره های مختلف است... چنان که می بینیم، روحانیت در مذهب یهود، در مذهب مسیح و در مذهب ودا بر اثر شناخت علمی بیشتر یا شعور علمی یا فلسفی بیشتر نیست، بر اساس شورینگا است، یعنی داشتن اسپری (به قول مسیحیان)، وراثت هارون (به قول یهودیان) و داشتن شورینگا (به قول ودائیان). و این روح خاصی است از آن نوع که ما مثلاً می گوئیم: آقا معلوماتی ندارد، اما نفسش خوب است، قدمش خوب است، نور دارد و یا مثل اینها.(239) و این همان اکسیر استحمار توده هاست که ضامن بقای این طبقات در طول تاریخ است.