تاریخ ادیان و مذاهب جهان ( جلد اول )

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

پیشگفتار

همواره در این اندیشه بودم که چه خوب بود در رابطه با همه ادیان و مذاهب جوامع بشری از گذشته تا حال کتابی جامع نوشته می شد، تا اطلاع جامع و کاملی از آنها ارائه می داد، باشد که از این رهگذر حقیقت اسلام و ارزشهای مادی و معنوی این آئین پرمحتوا که غنی ترین فرهنگها است، به همه جوامع جهان شناسانده شود، که در این صورت عظمت اسلام و احکام روشن و فرهنگ غنی آن بر همگان روشن تر خواهد شد.
برای دستیابی به این هدف، اقدام به کاوش و تحقیق و بررسی در تمام ادیان و مذاهب جهان نمودم، گرچه در آغاز این کار، این پژوهش مشکل می نمود، ولی با راهنمائیهای استاد بزرگوار حضرت آیة الله نجفی مرعشی قدس سره، همه آن مشکلات، برطرف و دستیابی به هدف آسان گردید. در نتیجه به مدت ده سال، توفیق مرا یار شد، که حدود 3000 صفحه مطالب مربوط به ادیان و مذاهب را یادداشت نمایم، که در میان آنها مطالب ارزنده را گلچین کنم و به صورت کتاب درآورم و به محضر ارباب دانش و جویندگان مذهب، و پژوهشگران پرتلاش تقدیم دارم.
ناگفته نماند که دانشمندان اسلامی از قرن سوم هجری تا کنون درباره تاریخ ادیان و مذاهب، نوشتار و آثار ارزنده ای را از خود به یادگار گذاشته اند، چرا که در این جهان بزرگ از آغاز خلقت تا کنون، انسان ها با همه طوائف و تیره های گوناگون، هر کدام روش و مسلک خاص اعتقادیی را برگزیده و دستور مذهبی ویژه ای را برای انجام مراسم دینی خود اتخاذ کرده و در طول زمان، کیش و آیین خود را به فرزندان خویش نسل به نسل منتقل نموده اند، و بعدا تاریخ نگاران هر یک از این روش ها و مسلک ها را به نام دین و مذهب فرقه خاص، ضبط کرده اند.
اکثر پژوهشگران، مباحث خود را در رابطه با ادیان ابتدایی و مراسم انسان غارنشین آغاز نموده اند.
دانشمندان در تحقیقات پر دامنه و گسترده خود در رابطه با دین و مذهب ابتدایی انسان اولی، به سه آیین با مراسم گوناگون اشاره کرده اند- که در مباحث آینده، خوانندگان گرامی این کتاب، در جریان شناخت آنها قرار خواهند گرفت- و این سه آیین در آغاز پیدایش، بسیار کمرنگ و ناقص در میان انسان ها رواج داشته که کم کم در طول زمان، زمینه ساز ادیان و مذاهب بعدی شده اند.
آنچه در اینجا قابل دقت و مورد توجه است اینکه، ادیان مصریان، هندوان، چینی ها، رومیان، یونانیان، و پیروان لائوتسه و کنفوسیوس، و دائی و بودائی و نیز آیین مردم ایران باستان، همه از ادیان ابتدایی انسانهای نخستین نشأت یافته اند، و هر چه زمان بر این ادیان گذشته است، پر رنگتر و در نتیجه دامنه بیشتری پیدا کرده اند.
بنابراین باید گفت که علم شناخت ادیان و مذاهب یکی از علوم پایه ای و کلیدی است که سزاوار است در حوزه های علمیه به آن اهمیت داده شود و برای آشنایی دانشجویان علوم دینی با این رشته از علم، مدیریت حوزه و مدرسین محترم، اقدام جدی به عمل آورند. و نیز دانشجویان رشته جامعه شناسی دانشگاه ها که قسمتی از درس آنها بر این موضوع دور می زند، به این فن توجه کامل نموده تا از این رهگذر بر اطلاعات خود بیفزایند.
از آنجا که این دانش در حد خود اهمیت و ارزش فراوانی دارد، دانشمندان اسلامی از قرن سوم هجری تا کنون صدها اثر ارزشمند در این باره از خود به یادگار گذاشته اند که در این جا به عنوان نمونه تعدادی از این آثار ارزنده را نام می بریم:
1- الفصل فی الملل و الاهواء و النحل: تألیف ابن حزم اندلسی.
2- الملل و النحل: تألیف محمد بن عبدالکریم شهرستانی.
3- آثار الباقیه: تألیف ابو ریحان بیرونی.
4- البرهان فی معرفة عقاید اهل الادیان: تألیف عباس منصور سککی.
5- بیان الادیان: تألیف ابوالمعالی محمد حسین علوی.
6- تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام: تألیف جمال الدین الرازی.
7- معرفة المذاهب: تألیف محمود طاهر معروف به نظام.
9- المقالات و الفرق: تألیف سعد بن عبدالله الاشعری القمی.
10- فرق الشیعه: تألیف نوبختی.
11- الفهرست: تألیف ابن ندیم.
12- البدء و التاریخ: تألیف مطهر بن طاهر مقدسی.
13- جامع التواریخ: تألیف خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی.
14- الخلاف بین الاشعریه و الماتریده: تألیف تاج الدین سبکی.
15- تاج العقائد و معدن الفوائد: تألیف علی بن الولید.
16- بغیة المرتاد فی الرد علی المتفلسفه و القرامط و الباطنیه: تألیف ابن تیمیه.
17- الفرق المستقرفه بین اهل الزیغ و الزندقه: تألیف عثمان عبدالله عراقی.
18- نزهه الکرام و بستان العوام: تألیف محمد بن الحسین بن حسن الرازی.
19- تاریخ جامع ادیان: تألیف جان ناس. برگردان از علی اصغر حکمت.
20- دبستان المذاهب: تألیف کیخسرو اسفندیار- محسن فانی.
21- تاریخ مختصر ادیان بزرگ: تألیف فلیسین شاله. برگردان از دکتر خدایار محبی.
22- تاریخ شناخت ادیان: تألیف دکتر علی شریعتی مزینانی.
23- الملل و النحل: تألیف استاد حاج شیخ جعفر بسی نی تبریزی.
24- اسلام و عقاید و آراء بشری: تألیف استاد علامه یحیی نوری.
25- ادیان بزرگ جهان: تألیف استاد هاشم رضی.
26- اسرار العقاید: تألیف مرحوم میرزا ابوطالب شیرازی- ره- پدر مرحوم آیه الله سید نورالدین شیرازی مؤسس جمعیت برادران در شیراز.
27- بررسی مذاهب و ادیان: تألیف استاد آل اسحاق.
28- بررسی عقاید و ادیان: تألیف استاد مصطفی نورانی.
29- الرد علی الزندیق اللعین ابن المقفع: تألیف قاسم بن ابراهیم زیدی.
30- الرد علی الجهیه: تألیف احمد بن حنبل رئیس فرقه حنبلی.
31- الانتصار: تألیف خیاط معتزلی.
32- الرد علی الاهواء و البدع: تألیف ابوالحسن محمد بن احمد ملطی شامی.
33- کتاب التمهید: تألیف ابوبکر باقلانی.
34- تاریخ شیعه و فرقه های اسلام تا قرن چهارم: تألیف استاد محمد جواد مشکور.
35- علل ظهور فرق و مذاهب در اسلام: تألیف دکتر خسروشاهی.
36- مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین: تألیف ابوالحسن اشعری.
37- التنبیه و الرد علی البدع و الاهواء: تألیف مکحول بن مفضل نسقی.
38- التبصیر فی الدین: تألیف ابوالمظفر شاهفور اسفرایینی.
39- تلبیس ابلیس: تألیف ابن الجوزی.
40- 73 ملت: تألیف محمود طاهر غزالی.
41- الصواعق المحرقة: تألیف قاضی نورالله شوشتری.
42- کشف المحجوب: تألیف سجستانی.
43- کشف الاسرار الباطنیه: تألیف محمد بن مالک یمانی.
44- کتاب الریاض: تألیف حمیدالدین کرمانی.
45- ایران و اسلام: تألیف استاد داود الهامی.
کتابهای فوق و نظایر آن در این موضوع، گویای ارزش و بهای این علم است که ما به عنوان مشت نمونه خروار و قطره گویای دریا از آن همه آثار و نوشتار به همین معرفی شده بسنده کردیم.
در تألیف این کتاب، کوشش بر این بوده که در حد امکان از بکار بردن لغات و کلمات پیچیده و مشکل بپرهیزیم، باشد که ساده نگاری در جامعه ما مرسوم شود و کتاب مورد استفاده همگان قرار گیرد و امید است که این اثر، مورد قبول طالبان علم و دانش و پژوهشگران پرارزش واقع شود و ارباب تحقیق و خوانندگان فاضل، هر گونه نقد و ایرادی که بر آن داشتند، نویسنده را بیاگاهانند و در این باره دریغ نورزند.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

در محضر استاد:

در یکی از روزها که پس از پایان درس، حضرت استاد آیت الله العظمی نجفی مرعشی رضوان ا... تعالی علیه به خانه باز می گشت. بنده به اتفاق بعضی از شاگردان به اتاق پذیرایی رفتیم. حضرت استاد بعد از استراحت و صرف صبحانه به اتاق پذیرایی آمدند و پس از چند سؤال و جواب فقهی سکوت مجلس را فرا گرفت. در این موقع حضرت استاد فرمودند چه خوب بود کتابی در رابطه با ادیان و مذاهب جهان از طرف حوزه علمیه به رشته تحریر در می آمد تا مقایسه ای اساسی بین ارزشهای آئین مقدس اسلام و دیگر ادیان می شد. در مجلس عده ای که بودند کسی پاسخ مثبت به فرموده حضرت استاد نداد، جناب ایشان بنده (عبدا... مبلغی) را مخاطب قرار دادند و فرمودند اگر موقعیت زمانی به شما اجازه می دهد این کار را بر عهده بگیرید. بنده عرض کردم امر استاد را فرمانبردارم جز اینکه از محضر استاد تقاضامندم در مورد کتب مربوط به ادیان و مذاهب جهان یاریم دهید تا از راهنمائیهای استادانه حضرتتان بتوانم حداکثر استفاده را در گردآوری مطالب کتاب کرده باشم، ضمنا در رابطه با محتویات تاریخ ادیان و مذاهب انتخابش باید با آن جناب باشد.
ایشان نیز عرایض بنده را که بیش از 25 سال از محضر درس فقه ایشان فیض برده بودم پذیرفته، از آن استقبال کردند. از سال 1360 شمسی آغاز به این کار کردم و کتب مورد احتیاج را با معرفی حضرت استاد فراهم و شروع به تدوین کتاب نمودم. کم و بیش در هر سه ماه، فهرست مطالب گردآوری شده را به سمع ایشان می رساندم و حضرت استاد بعضی را تأئید و بعضی از مطالب را رد می نمودند، موضوعات تأیید شده را ضبط و مطالب را بایگانی می کردم. چون در مدت زمان تحقیق و نگارش نیازمند به کتب کمیابی بودم که تنها در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود بود، برای مدت یکسال به مشهد مهاجرت کرده و در جوار حضرت ثامن الحجج علی ابن موسی الرضا علیهما السلام از کتابخانه مذکور بهره ها گرفتم. تا اینکه پس از ده سال با مراجعه به صدها مجله و کتب و مقالات، و بهره های فراوان از کتابخانه عمومی حضرت آیت ا... العظمی مرعشی در قم، کتاب تاریخ ادیان و مذاهب جهان از عهد باستان تا عصر حاضر، آماده چاپ شد. گرچه در پایان کار فقدان و درگذشت حضرت استاد که در سن 95 سالگی بعد از پایان نماز مغرب و عشاء در بیتشان بر اثر سکته قلبی در تاریخ هفتم صفر سال 1411 قمری صورت گرفت ما را مدتی از گردآوری بعضی از مطالب محروم و در اقیانوس غم و اندوه فرو برد، ولی با استمداد از ارواح پاک اولیاء و ابدال و روح پرفتوح حضرت استاد آیت ا... العظمی نجفی مرعشی و با سعی و کوشش فراوان تألیف کتاب را در سال 1370 شمسی به پایان بردم و این اثر را به روان پاک ایشان و پدر و مادرم که در تربیت من کوشش فراوان مبذول داشته اند تقدیم میدارم. از پیشگاه رسول اکرم (ص) و ائمه اطهار بویژه بقیة الله الاعظم حجة بن الحسن (عج) تقاضامندم این اثر ناچیز را مورد توجه قرار داده تا از این رهگذر عزت و سربلندی روز رستاخیز را بدست آورم.
عبدالله مبلغی آبادانی

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

مقدمه ناشر

استقبال از کتاب و گرایش به کتابخوانی در جامعه ما بعد از انقلاب اسلامی، دارای فراز و نشیب قابل توجهی بوده و بدین جهت چاپ و نشر کتاب نیز از طرف ناشرین دستخوش تغییرات قابل ملاحظه ای گردیده است.
بدون شک تحولات اجتماعی در ابعاد گوناگون تأثیرات مهمی بر فکر و فرهنگ مردمی که تأثیر از محیط اجتماعی هستند دارد. ولی از طرف دیگر توانایی فکری و رشد فرهنگی آگاهان مسائل فکری می تواند ساختار حرکت های کمی و کیفی موجود در بافت های گوناگون اجتماعی را در جهت پویائی اندیشه های آگاه قرار دهد.
و می دانیم اساس فرهنگ پویا بر وجود کتاب آگاهی بخش مبتنی و استوار است. و آگاهی های اصیل و زیربنائی که مغزها را متحول و متکامل می گرداند، از طریق کتابهای مفید و ارزنده حاصل می گردد.
با توجه به این نکات، پیشگامان مسائل فکری و فرهنگی و آگاهان دردمند مردمی مسئولیت مهمی در قبال نسل چشم انتظار و امیدوار به حال آینده را دارند.
بر همین اساس ما تلاش های پیگیر پیکارگران عرصه های فکری و فرهنگی را در ستیز با اهریمن جهل و نادانی و رکود می ستائیم و بر احیاءگران اندیشه های آگاه و بیدار و پویای اسلامی درود و تحیت می فرستیم، و توفیق مؤلفان محقق و بیدارگر را از درگاه حق مسئلت داریم.
روزی مؤلف محترم این کتاب برای تهیه کتاب به انتشارات مراجعه کردند، سخن از کتابهای تاریخ ادیان به میان آمد ایشان گفتند که حدود سه هزار صفحه مطلب را در مدت ده سال درباره تاریخ ادیان و مذاهب جمع آوری نموده اند. بر این مبنا که مؤلف کار چشمگیری انجام داده، با ملاحظه یادداشت های ایشان علاقه مند به چاپ چنین کتابی شدم، و از طرفی چون یادداشت ها در مقاطع مختلف به مدت ده سال جمع آوری شده بود بدون دسته بندی و نظم کامل بود، و چون هدف ما ارائه کتابی بی عیب و نقص و منقح برای دوستداران کتاب بود، از این جهت به یکی از دوستان که در کار ویراستاری و تألیف سابقه داشت این مطلب را در میان گذاشتم و ایشان نیز پذیرفتند که در مدت یکسال کار ویرایش و مرتب کردن مطالب را به عهده بگیرند و بحمدالله به شایستگی این کار را انجام دادند.
بدینوسیله ناشر و مؤلف هر دو، خود را مدیون زحمات و تلاش ایشان می دانند. ولی با همه تلاشی که در کار چاپ این کتاب به عمل آمده مسلماً خالی از نقص و ایراد نخواهد بود. و ما هم ادعای کار بدون نقص را نداریم. از این جهت از دوستداران کتاب و ارباب فضل و دانش خاضعانه خواستار ارائه نظرات اصلاحی هستیم.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

در آمدی بر: تاریخ

بنام خداوند جان و خرد - کزین برتر اندیشه بر نگذرد
خداوند نام و خداوند جای - خداوند روزی ده رهنمای
خداوند کیوان و گردان سپهر - فروزنده ماه و ناهید و مهر
زنام و نشان و گمان برتر است - نگارنده بر شده پیکرست
به بینندگان آفریننده را - نبینی مرنجان دو بیننده را
نیاید بدو نیز اندیشه راه - که او برتر از نام و از جایگاه
سخن هر چه زین گوهران بگذرد - نیابد بدو راه جان و خرد
خرد گر سخن برگزیند همی - همانرا گزیند که بیند همی
ستودن نداند کس او را چو هست - میان بندگی را ببایدت بست
خرد را و جان را همی سنجد اوی - در اندیشه سخته کی گنجد اوی
بدین آلت رای و جان و زبان - ستوده آفریننده را کی توان
به هستیش باید که خستو شوی - زگفتار بی کار یکسو شوی
پرستنده باشد و جوینده راه - بژرفی بفرمانش کردن نگاه
توانا بود هر که دانا بود - ز دانش دل پیر برنا بود
از این پرده برتر سخن گاه نیست - ز هستی مر اندیشه را راه نیست(1)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

تاریخ

آغاز تالیف تاریخ، کتب برجسته تاریخ، تقسیم تاریخ، و...

ابوریحان بیرونی می گوید: تاریخ مدت معینی است که از آغاز سال شروع می شود.(2) می توان گفت که آغاز هر چیزی آن است؛ مثلاً مبداء بعثت پیامبری یا لحظه قیام مصلحی یا هنگام هلاکت امت و ملتی و... تمام این حوادث و زمان وقوع آن به وسیله تاریخ شناخته می شود. بدیهی است که کلیه جوامع بشری در همه حالات دینی و دنیوی خود به ناچار در دایره تاریخ قرار می گیرند. تاریخ هر ملتی متعلق به مردمی است که آن را ساخته و پرداخته اند، پس این انسان است که تاریخ را می سازد.(3)
تاریخ در لغت به معنای وقت شناسی است و در اصطلاح یعنی تعیین وقت؛ زمان گذشته، حال، آینده. تاریخ شناسائی وقت است با اسناد به آغاز حدوث امری شایع و رایج. تاریخ علمی است که از تعیین وقت (زمان) و حالات و موضوعات مربوط به آن بحث می کند.
کافیجی می گوید: لفظ تاریخ معرب (ماه، روز) فارسی است که به پیشنهاد هرمزان ایرانی وارد جلسات مسلمانان شده است. تواریخ مشهور عبارت است از:
تاریخ هجری، تاریخ رومی، تاریخ فارسی، تاریخ سلطانی.(4)
مؤلف مفتاح السعادة می گوید: علم تاریخ معرف احوال طوایف بشری است که آداب و رسوم و انساب آدمی را در بر می گیرد... هدف علم تاریخ آشنائی و آگاهی از حالات گذشتگان است. فایده علم تاریخ گرفتن عبرت و پند از سرنوشت پیشینیان است. (5)
سخاوی می گوید: تاریخ در لغت یعنی وقت. گفته می شود:
ارخت الکتاب و ورخته زمان و اوقات کتاب را بیان کردم.(6)
جوهری می گوید: تاریخ به معنای تعریف وقت و توریخ نیز مانند آن است.
گویند: ورخت و ورخته.(7)
اصمعی می گوید: قبیله بنو تمیم می گویند: ورخت الکتاب توریخاً، و قبیله قیس می گویند: ورخته تاریخاً.(8) و این نشانه اصالت عربی واژه تاریخ است.
بعضی گفته اند که این لغت عربی خالص نیست، بلکه معرب و مأخوذ از ماه و روز فارسی است که ماه به معنی قمر و روز به معنای یوم است.
ابو منصور جوالیقی می گوید: کلمه تاریخ که امروز مردم استعمال می کنند، عربی خالص نیست. مسلمین این کلمه را از اهل کتاب اقتباس کرده اند، زیرا تاریخ مسلمانان بر اساس سال هجری در زمان خلافت عمر نوشته شده و تاکنون متداول و مرسوم است.(9)
سخاوی می گوید: موضوع علم تاریخ، انسان و زمان است، و مسائل تاریخ بررسی جزئیات حالات عارضه بر آدمیان در زمان و در دایره اوضاع و احوال است. و می افزاید: علم تاریخ فنی از فنون علم حدیث نبوی است و زینتی است که هرگاه روش استوار و محکم را در آن بپیمایند، دیده را روشن و بینا می کند و موقعیت این دانش در دین، عظیم است و سود حاصله از آن به شرع کمک می رساند و به سبب شهرتش از بیان و تفهیم بی نیاز است...(10)
سیوطی می گوید: از فوائد علم تاریخ آشنائی با نسلها و توطن گزیدن آنها و شمارش عدد آنان و اوقات ویژه و درگذشت بزرگان و تولد آنها و رواة آنان است، با علم تاریخ دروغ دروغگویان و راست گوئی راستگویان شناخته می شود. چنانکه خداوند می فرماید:
ای کسانی که ایمان آورده اید، هرگاه به قرض و نسیه معامله می کنید، برای زمان معلوم سند و نوشته در میان قرار دهید (قرآن 2/282).(11)
ظهیر الدین مرعشی می گوید: بدان که علم تاریخ علمی است مشتمل بر حالات گذشتگان این جهان که چون اهل بصیرت به نظر اعتبار بر مصداق فاعتبروا یا اولی الابصار (قرآن، حشر، 2) نگاه کنند، به دلایل عقلی که فاعتبروا یا اولی الالباب بدانند که احوال مردم حال را مآل کار بر همان منوال خواهد بود و غرض از آن، مجرد قصه خوانی و خوش آمد طبع و هوای نفسانی نباشد، و غرض کلی و مقصود اصلی بر آن باشد که از داشتن آن فایده دین و دنیا حاصل آید که اگر مقصود از آن فایده دارین نبودی، خدای تعالی در کلام مجید ذکر انبیاء و اولیاء که پادشاهان دین و دنیااند، نکردی و احوال کفره و فجره و فسقه را که خسر الدنیا و الآخره اند هم به استقصاء یاد نفرمودی...(12)
ابن خلدون می گوید: بدان که فن تاریخ را روشی است که هر کس بدان دست نیابد، و آن را سورهای فراوان و هدفی شریف است، چه این فن ما را به سرگذشتها و خویهای ملتها و سیرتهای پیامبران و دولت ها و سیاستهای پادشاهان گذشته آگاه می کند. باید دانست که حقیقت تاریخ خبر دادن از اجتماع انسانی یعنی اجتماع جهان و کیفیاتی است که بر طبیعت این اجتماع عارض می شود، چون توحش و همزیستی، عصبیت ها و انواع جهانگشائی های بشر و چیرگی گروهی بر گروه دیگر و آنچه از این اجتماع ایجاد می شود مانند: تشکیل سلطنت و دولت و مراتب و درجات آن و آنچه بشر در پرتو کوشش و کار خویش به دست می آورد چون پیشه ها و معاش و دانش ها و هنرها و دیگر عادات و احوالی که در نتیجه طبیعت این اجتماع روی می دهد.(13)
مؤلف ریحانه الادب می گوید: بدیهی است که علم تاریخ و دانستن اطوار و ادوار زندگی پیشینیان، بویژه طبقات علما و اهل فضل و دانش از ایشان، از مهمات عقلیه و نقلیه بوده و قسمت عمده از آیات شریفه قرآن به همین موضوع تخصیص داده شده و قلم و رقم از احصای مزایای آن قاصر و همین بس که احیای آثار پیشینیان و سلف تأمین حیات آیندگان و خلف و به مثابه احیای خودشان و بهترین وسیله تجربه و عبرت ایشان است، و توان گفت که در حقیقت عمر ایشان را با عمر خود توام کردن و چندین عمر بر عمر خود افزودن است...(14)
در کشف الظنون آمده است: تاریخ در لغت به معنای وقت است. گفته اند که از لحاظ ریشه غیر عربی است، زیرا مصدر مورخ است و آن معرب ماه و روز است. اما در اصطلاح مورخان، تاریخ به معنای شناخت احوال طوایف و شهرها و آداب و رسوم و عادات و اعمال رجحال و انساب و وفیات آنان است. و موضوع تاریخ عبارت است از شرح رویدادها و بناها و احوال مردم گذشته و رجال بزرگ؛ مانند پیامبران، حکما، علما، سلاطین، شعرا و... و بطور کلی غرض از تاریخ آگاهی بر احوال اقوام گذشته است. و فایده تاریخ عبرت از این حالات و حصول ملکه تجربه از راه وقوف بر دگرگونیهای روزگار است، تا از مضرات مهمی که از آنها یاد می شود، احتراز کرده و از منافع آنها استفاده شود.
و این علم همان گونه که گفته اند عمر دوباره است...(15)
دکتر علی شریعتی، مورخ و جامعه شناس معاصر می گوید:
... تاریخ، اطلاع بر گذشته ها نیست... تاریخ، مجموعه حوادثی که پیش از این روی داده نیست؛ تاریخ، مطالعه فرهنگهای مستقل، تمدنهای مستقل و جامعه های مستقل و اقوام و نژادهای مشخص و معین در یک عمر خاص نیست، تاریخ حتی اطلاع بر تغییرات و تحولات گوناگون و مختلف این واقعیتها در طول زمان و ادوار مختلف نیست؛ تاریخ، تاریخ ادبیات، شعر یا هنری که نویسنده، شاعر یا هنرمندی به نام مورخ با نتخاب عناصر موجود در گذشته خلق می کند و خود، طبق ذوق، عقیده و آرمان خویش بدان شکل و جهت و معنای خاصی می بخشد، نیست؛ تاریخ گذشته ای است که زمان حال را پدید آورده است، تاریخ حرکتی است که به سوی آینده در جریان است... تاریخ عمر نوع انسان است.(16)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

آغاز تألیف تاریخ

هومر نخستین مورخی است که تاریخ را به نظم آراست و ایلیاد نام نهاد و به جهانیان تقدیم کرد. اما در عین حال هرودت پدر تاریخ نام گرفته و نخستین مورخ نثر نویس تاریخ بشر است.(17)
نخستین کسی که در تاریخ اسلام کتابی نوشته، ابان بن عثمان (م 140 ه) بوده است، اما نخستین تاریخ جامع در اسلام تألیف هشام بن محمد بن سائب است.(18)
در دوره نخست خلافت عباسیان (232 - 132 ه) نگارش تاریخ اوج گرفت؛ ابواسماعیل محمد بن عبدالله ازدی واسطی (نیمه قرن دوم هجری) کتاب فتوح الشام را نوشت. ابو عبدالله محمد بن عمر واقدی (م 207 ه) کتابهای: المغازی، فتوح الشام، فتح العجم، فتح مصر و... را نوشت.
ابو عبدالله محمد بن سعد زهری کاتب واقدی (م 230 ه) کتاب الطبقات الکبری را نوشت. ابوالمنذرین هشام بن محمد بن سائب کلبی (م 204 ه) و هیثم بن عدی طائی (م 207 ه) و ابوالحسن علی بن محمد بصری مدائنی (م 225 ه) کتبی در تاریخ و علم الانساب تألیف کردند.
در دوره دوم خلافت عباسیان (334 - 232 ه) و استقرار آل بویه در بغداد، کار تألیف و ترجمه رونق فراوان یافت و در رشته های گوناگون تاریخ اسلام از فتوحات و تاریخ جزیره العرب و تاریخ عمومی و خصوصی و جز آن، دانشمندانی کار تحقیق و تألیف را دنبال کردند و آثاری گرانبها از خود بر جای گذاشتند.(19)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

تقسیمات تاریخ

الف: تاریخ قدیم؛ که درباره ادواری از ازمنه بسیار قدیم بحث می کند. تاریخ قدیم به انقراض امپراتوری روم غربی (476 ه) و به عقیده برخی به مرگ تئودوسیوس (395 م) خاتمه می یابد.
ب: تاریخ قرون وسطی؛ شامل ادواربین تاریخ قدیم و جدید می شود.
ج: تاریخ معاصر، شامل حوادث دوران معاصر یا از ادواری بحث می کند که هنوز شواهد و آثار آن دوره موجود است.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

تقویم تاریخ

الف: تاریخ جلالی؛ منسوب به ملک شاه سلجوقی که مبداء آن را 471 ه قرار داد. تثبیت نوروز در اول فروردین هر سال یادگار آن دوران است. به همین دلیل، به نوروز سلطانی شهرت یافت.
ب: تاریخ غازانی (یا سال غازانی) منسوب به غازان خان مغول مبداء آن 701 ه ق.
ج: تاریخ یزدگردی (یا تاریخ ایرانیان) که مبداء آن جلوس یزدگرد سوم آخرین شاه ساسانی است (632 یا 661 م).(20)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

مبداء تاریخ؟

نظر دانشمندان اسلامی

ابن خیشمه می گوید چون آدم از بهشت هبوط کرد و فرزندانش در زمین پراکنده شدند، این جریان مبداء تاریخ بود... تا آنگاه که خداوند نوح را به رسالت مبعوث کرد، پس مردم مبداء تاریخ را بعثت نوح قرار دادند... و پس از طوفان نوح تا آتش ابراهیم، مبداء تاریخ طوفان نوح بود... و فرزندان اسحاق مبداء تاریخ را از آتش ابراهیم تا بعثت یوسف و از بعثت یوسف تا بعثت موسی و از بعثت موسی تا بعثت سرورمان رسول اکرم که درود خدا بر او باد، گرفتند. و اما فرزندان اسماعیل، مبداء تاریخ را از به آتش افکندن ابراهیم تا بنای کعبه تا آنگاه که پراکنده شدند، گرفتند. از آن پس، هر کسی از آن قوم که از تهامه بیرون می رفت، آن را مبداء تاریخ می گرفتند تا که لوئی بمرد.
از مرگ لوئی تا حادثه اصحاب فیل، مبداء تاریخ مرگ لوئی بود. و از حادثه فیل به بعد تا قبل از هجرت پیامبر اسلام (ص)، مبداء تاریخ عام الفیل بود. تا آنکه مبداء تاریخ را هجرت رسول اکرم (ص) از مکه به مدینه گرفتند.(21)