نقش امام جواد (علیه السلام) در رهبری سازمان وکالت

[نرگس منتظر]

معرفی سازمان وکالت
در نیمه دوم دوران حضور معصومان (علیهم السلام) یعنی از عصر امام صادق (علیه السلام) بدین سو، (2) شاهد فعالیت نهادی دینی و اجتماعی هستیم که عدم توجه به آن، مستلزم ظلمی فاحش در حق معصومان (علیهم السلام)، فقدان شناخت دقیقِ شرایط عصر معصومان (علیهم السلام) و چگونگی مجاهدت آنان و یاران مخلصشان خواهد بود.
عملکرد مدبرانه امامان معصوم (علیهم السلام) پس از حادثه خون‌بار کربلا، روند رو به رشدی را برای شیعیان و مناطق شیعه‌نشین فراهم آورد، به گونه‌ای که با وجود فشارهای فزاینده اموی و عباسی بر شیعیان و امامان معصوم (علیهم السلام)، تشیع نه تنها نابود نشد بلکه مسیر تبدیل نهالی نوپا به درختی تناور را پیمود!
یکی از مهم‌ترین ابزارِ در اختیار معصومان (علیهم السلام)، راه‌اندازی و بهره‌گیری از وکلا و نمایندگانی بود که از سوی ائمه معصومان (علیهم السلام) مأموریت اقامت و ایفای نقش در نواحی شیعه‌نشین را می‌یافتند.
با توجه به ساختار این تشکیلات، نوع مأموریت و عملکرد وکلا، می‌توان متناسب با مقتضیات و شرایط آن دوره، نام سازمان وکالت را بر این تشکیلات اطلاق کرد. این سازمان هم‌چون مجموعه‌هایی که به طور سازمان یافته و نظام‌مند در پی انجام هدفی مشترک هستند. دارای شالوده‌ای منظم و منسجم بود. این ساختار و شالوده را می‌توان به مثابه هرمی تصور کرد که بالاترین بخش آن را رهبری سازمان، یعنی ائمه معصومان (علیهم السلام) تشکیل می‌داد و به ترتیب به سمت قاعده هرم، ابتدا وکلای ارشد و سپس وکلای نواحی مختلف قرار داشتند.
این سازمان، افزون بر جمع‌آوری و تحویل وجوه و حقوق شرعی مانند: خمس، زکات، نذرها و همین‌طور هدایای شیعیان به ائمه (علیهم السلام) که از وظایف اصلی آن بود، وظایف دیگری نیز بر عهده داشتند از جمله: نقش علمی و دینی، نقش ارشادی در معرفی امام معصوم پس از رحلت امام پیشین، تحویل نامه‌های حاوی سؤالات شرعی و درخواست‌های شیعیان از امامان به محضر آنان، و متقابلاً دریافت و تحویل پاسخ‌ آن‌ها به شیعیان، رفع اختلافات و منازعات شیعیان.
در این تشکیلات، امام معصوم رهبر سازمان تلقی می‌شد، و وکلای برجسته‌ای که می‌توان از آنها با عنوان سروکیل یا وکیل ارشد یاد کرد، نقش نظارت بر عملکرد وکلای نواحی مختلف را ایفا می‌کردند. گاهی مناطق شیعه‌نشین بر حسب میزان و کیفیت تجمع شیعیان به چندین منطقه کلی تقسیم، و هر منطقه به وکیلی خاص و برجسته سپرده می‌شد که نقش نظارتی بر کار سایر وکلا را نیز بر عهده داشت.
امامان معصوم (علیهم السلام) نقش رهبری خود بر این سازمان را به نحوی دقیق اعمال می‌نمودند. از جمله مواردی که ائمه (علیهم السلام) به عنوان رهبر سازمان وکالت به انجام آنها مبادرت می‌کردند عبارتند از:
نصب وکلا به مقام وکالت و معرفی شخصیت و جایگاه آنان، تعیین جانشین برای وکلایی که از دنیا رحلت می‌کردند و یا به منطقه‌ای دیگر منتقل می‌شدند، نظارت بر عملکرد وکلا، منع آنان از تداخل در امور یک دیگر و تعیین قلمرو فعالیت هر یک، مؤاخذه و حساب‌رسی از وکلای فاسد و خائن، آگاه نمودن شیعیان و سایر وکلا از کذب دعاوی دروغین وکالت و بابیت و عزل و لعن و طرد این مدعیان دروغین، و تأمین مالی و دینی وکلا.
در این سازمان، برای برقراری ارتباط ائمه (علیهم السلام) با وکلا و شیعیان، و ارتباط وکلا با یک دیگر، از ابزارهای خاصی استفاده می‌شد. گرچه ارتباطات رودررو و مستقیم و ارتباطات مکاتبه‌ای، هر دو در جریان بوده، ولی برای رعایت اصل تقیه و پنهان‌کاری، در مواردی که ارتباط حضوری و مشافهی خطرساز بود، ارتباطات غالباً شکل مکاتبه‌ای داشت و در قالب نامه‌ها و توقیعات ائمه انجام می‌گرفت. توجه به حجم زیاد این توقیعات و نامه‌ها در منابع روایی، می‌تواند اهمیت و ترجیح این روش را نسبت به ارتباط مشافهی و مستقیم روشن کند. امامان شیعه، به خصوص در دوران شدت‌گیری جو اختناق و فشار، معمولاً از تماس مستقیم و برخورد مشافهی با شیعیان و حتی وکلایشان پرهیز داشتند.
این نکته به خصوص در عصر امامین عسکریین (علیه السلام) بیش از هر زمان دیگر محسوس و ملموس است. از این رو، مسأله توقیعات و محتوا و کیفیت ارسال آنها، از مسائل مهم مبحث سازمان وکالت محسوب می‌شود.
همراه با روش مکاتبه‌ای، در بسیاری مواقع، شیعیان و وکلا حضوراً با امامان ملاقات کرده و راهنمایی‌های لازم را دریافت می‌داشتند. هم‌چنین از دیگر ابزارهای مهم ارتباطی مورد استفاده در سازمان وکالت، موسم حج بود که بهترین موقعیت برای تماس اعضای این سازمان با یک دیگر و با امام، دور از چشم حکومت‌های ظالم بود.
دوره فعالیت سازمان وکالت از عصر امام صادق (علیه السلام) تا پایان دوره غیبت صغرا بوده است. متأسفانه، شرایطی که در طول تاریخ، سبب از بین رفتن اطلاعات تاریخی در عرصه‌های گوناگون شد، دامان مباحث مربوط به سازمان وکالت را نیز گرفت و نتیجه آن شد که ما امروزه به اسامی و عملکرد بخشی از وکلای ائمه (علیهم السلام) دست‌رسی داریم. بر اساس پژوهش انجام گرفته در این زمینه، اسامی قریب به یک صد تن از وکلای ائمه (علیهم السلام) در طول قریب به دویست سال فعالیت آن، قابل شناسایی است. (3)
با وجود دقت و تأکید ائمه معصومان (علیهم السلام) بر سلامت اعتقادی و اخلاقی وکلا، اما طبع زلت‌پذیر بشری موجب انحراف معدودی از آن‌ها شد. و مهم آن که امامان معصوم (علیهم السلام) با بروز انحراف در وکلا بلافاصله با آنان برخورد لازم و متناسب را انجام می‌دادند.