حکومت از دیدگاه نهج البلاغه

[نصرالله عاشق خداومولا]

6 - آزادی

آزادی به معنای حق و اختیار و به طور کلی، مستقل و مختار بودن شخص در گزینش اعمال خود است. اصل آزادی ریشه در آفرینش داشته و از فطرت اصیل انسانی نشأت می گیرد و تمام قوانینی هم که ضامن حقوق و آزادی بشر است، مطابق فطرت بوده و از همه محدودیت های غیر قانونی نیز به دور می باشد.
دین نیز که بر اساس فطرت پایه ریزی شده است، به آزادی انسان اهمیت زیادی داده است و با جواز و منع شریعت، میدان را برای انتخاب و آزادی او مهیا نموده و بر این اساس، دین آمده است تا انسان ها را در پرتو سنن الهی که حاکم بر جهان هستی است، آشنا سازد و آن گاه در پرتو آن، او را به کمال و رشد برساند. انسان مختار نیست تا به هر شکلی که می خواهد عمل کند؛ زیرا جهان قانونمند است.(100) در واقع، حکومتی که نهج البلاغه آن را ترسیم می کند؛ آمده است تا انسان ها را از عوامل درونی و بیرونی آزاد کند و او را در یک محدوده که شریعت مشخص نموده است و انسان خود آن را انتخاب کرده است، به کمالات برساند.
در یک نگاه، آزادی را می توان به دو قسم تقسیم نمود: آزادی در رفتار و گفتار و آزادی در عقیده.

[نصرالله عاشق خداومولا]

1 - 6 - آزادی رفتار و گفتار

آن گاه نهج البلاغه سخن از بیعت، یعنی مقبولیت یک حکومت دینی را مطرح می کند، موضوع آزادی بیعت از شرط اساسی آن می داند و بارها بر این نکته تأکید می کند که همه با آزادی کامل و بدون اکراه با او بیعت کرده اند. لازم به توضیح است که شیعه معتقد است که مشروعیت حکومت ائمه معصومین (علیه السلام) یا نصب الهی است؛ ولی در تحقق بخشیدن به حکومت ائمه، بیعت و همراهی مردم نقش اساسی دارد و از آن به مقبولیت تعبیر می شود. مردم، هیچ مشروعیتی به حکومت معصوم و فقیه نمی دهند؛ بلکه رأی و رضایت آنان باعث به وجود آمدن آن می شود. خداوند خطاب به پیامبرش می فرماید: هوالذی ایدک بنصره و بالمومنین و حضرت امیر (علیه السلام) می فرماید: لو لا حضور الحاضر و قیام الحجه بوجود الناصر - و ما اخذ الله علی العلماء - الا یقاروا علی کظه ظالم و لا سغب مظلوم - لالقیت حبلها علی غاربها(101) و همچنین می فرماید: لا رای لمن لا یطاع

[نصرالله عاشق خداومولا]

همه این فرمایشات، بیانگر نقش مردم در پیدایش و تثبیت حکومت الهی است.(102)
حضرت علی (علیه السلام)، زمانی که از طلحه و زبیر سخنانی در مورد بیعت آنان شنیدند؛ در خصوص زبیر فرمودند:
زبیر، می پندارد با دست بیعت کرد، نه با دل. پس به بیعت با من اقرار کرده، ولی مدعی انکار بیعت با قلب است. بر او لازم است تا بر این ادعا دلیل روشنی بیاورد، یا به بیعت گذشته باز گردد.(103)
و در کلامی صریح تر، این چنین به این نکته اشاره دارند:
و با یعنی الناس غیر مستکرهین - و لا مجبرین بل طائعین مخیرین(104)
مردم بدون اکراه و اجبار، با آزادی تمام با من بیعت نمودند.
ولی همین امیرالمؤمنین اجازه نمی دهد که با سوء استفاده از رأفت حکومت اسلامی عده ای با اسم آزادی بیان یا عمل، فتنه آفرینی کنند و نظم جامعه را بر هم زنند (جنگ جمل و نهروان، حاصل همین نکته می باشد).

[نصرالله عاشق خداومولا]

در پرتو همین حکومت، مردم باید در اظهار نظر آزاد باشند و اصولاً نهج البلاغه آزادی بیان را راز سلامت نظام می داند و کسی را کار گزار شایسته نظام اسلامی می داند که در آن نظام، مظلوم بدون لکنت زبان، حق خود را بستاند؛ چنانچه حضرت علی (علیه السلام) در این رابطه در نهج البلاغه می فرماید:
تجلس لهم مجلساً عاماً - فتتواضع فیه الله الذی خلقک - و تقعد عنهم جندک و اعوانک من احراسک و شرطک حتی یکلمک متکلمهم غیر متتعتع...(105)
در مجلس عمومی با آنان بنشین و در برابر خدایی که تو را آفریده، فروتن باش و سربازان و یاران و نگهبانان خود را از سر راهشان دور کن تا سخنگوی آنان بدون اضطراب (در سخن گفتن) با تو گفتگو کند.
و آن گاه حضرت به کلام رسول خدا استناد می کند که:
فانی سمعت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) یقول فی غیر موطن - لن تقدس امه لا یؤخذ للضعیف فیها حقه من التقوی - غیر متتعتع(106)
ملتی که بدون اضطراب و بهانه ای حق ناتوان را از زورمندان باز نستاند، رستگار نخواهد شد.
نهج البلاغه، آزادی بیان را از این مرحله بالاتر ترسیم می کند و آن این است که مردم در مواردی که ناصح و دلسوز باشند، حق دارند تا مسؤول حکومتی را هم نصیحت کنند:
و لا تظنوا بی استثقالا فی حق قیل لی - و لا التماس اعظام لنفسی - فانه من استثقل الحق ان یقال له - او العدل ان یعرض علیه کان العمل بهما اثقل علیه(107)
گمان مبرید اگر حقی به من پیشنهاد دهید، بر من گران آید یا در پی بزرگ نشان دادن خویشم؛ زیرا کسی که شنیدن حق و یا عرضه شدن عدالت بر او مشکل باشد، عمل کردن به آن برای او دشوارتر خواهد بود.

[نصرالله عاشق خداومولا]

به راستی در دنیایی که حاکمان و سلاطین، این چنین شیفته حمد و ثنا می باشند و حاضر نیستند که کوچکترین کلامی علیه منافع آنان بیان شود و با توسل به انواع و اقسام ابزارها در سرکوب آن تلاش می کنند؛ این تصویر حاکم حکومت دینی است که طالب بیان حق و عدالت از جانب مردم است.
البته واضح است که هیچ گاه حاکم نباید از آزادی مشروع بیم داشته باشد؛ زیرا نقش آن در اصلاحات اجتماعی قابل انکار نیست. امیرالمؤمنین (علیه السلام) به استاندار خود می فرماید:
... و ترک استکراهه ایاهم علی لیس له قبلهم - فلیکن منک فی ذلک امر - یجتمع لک به حسن الظن برعیتک(108)
هرگز مردم را به کاری که دوست ندارند، اجبار نکن. پس در این راه آن قدر بکوش تا به وفاداری رعیت، خوش بین شوی.
سپس آثار این خوش بینی را بر طرف کردن مشکلات و رنج طولانی قلمداد می نماید.
بر اهل تحقیق پوشیده نیست که عدم اجبار، در رابطه با مسائلی است که باعث تضعیف و تخریب نظام و حکومت دینی نگردد و در غیر این صورت، اجبار مطرح می شود:
و تنفسوا قبل ضیق الخناق و انقادوا قبل عنف السیاق(109)
پیش از آن که راه گلو گرفته شود، نفس راحت بکشید و پیش از آن که با زور شما را به اطاعت وا دارند، فرمانبردار باشید.
و این فرمان حکومت دینی است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

2 - 6 - آزادی عقیده و دین

در نظام های دموکراسی غربی، انتخاب دین (در ظاهر) کاملاً آزاد است؛ ولی در حکومت دینی، گرچه پذیرش دین و آزادی در انتخاب مذهب می باشد؛ اما پس از انتخاب، با خارج شدن از دین و تضعیف دین به عنوان ارتداد برخورد می شود و احکام خاص خود را دارد. لکن تا قبل از پذیرش دین، حکومت دینی به صورت روشن به پیروان ادیان دیگر آزادی می دهد تا در صورت تمایل اسلام را بپذیرند یا در مذهب و دین خود بمانند. چنان که پیروان سایر مذاهب می توانند آزادانه به شعائر دینی خود و اقامه مراسم مذهبی پایبند باشند و طبق آیین خود رفتار کنند؛ ولی به گونه ای نباشد که هتک حرمت اسلام شود و مظاهر اسلامی و مقررات حاکم بر جامعه مورد نقض قرار گیرد. حتی به مشرکان اجازه داده شده تا به دارالاسلام بیایند تا سخن حق به گوش آنان برسد و نرمشی در دل هایشان ایجاد گردد. آن گاه وظیفه دولت اسلامی است که آنان را تحت حمایت خود قرار دهد تا با کمال امنیت به جایگاه خود باز گردند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

اما سیره امیرالمؤمنین نیز نشان از آزادی - تا حدی که مخل امنیت نظام نباشد - دارد. با مطالعه دوره زمامداری ایشان به مواردی بر می خوریم که افراد مخالف حتی در مجلس سخنرانی وی به پا می خاستند و سخن خود را می گفتند و حتی به آن حضرت اعتراض هم می کردند. علی (علیه السلام) در برابر اعتراض آن ها پاسخ گفته و گاه نیز دست به تبیین حقایق می زدند و در مواردی، از توطئه آن ها پرده بر می داشت و به خصوص در برخورد با خوارج نمونه های بسیاری دیده می شود.
در یک مورد، هنگامی که حضرت علی (علیه السلام) مشغول بیان سخن بود؛ برج بن مسهر طایی که از شعرای مشهور خوارج بود، در اعتراض به آن امام گفت: لا حکم الا الله. امام در پاسخ وی شخصیت وی را نمایان ساخته، وضعیت وی را بیان می دارد و وی را چنین مورد خطاب قرار می دهد:
اسکت قبحک الله یا اترم - فوالله لقد ظهر الحق فکنت فیه ضئیلاً شخصک - خفیاً صوتک حتی اذا نعر الباطل نجمت نجوم قرن الماعز(110)
خاموش باش! خدا رویت را زشت گرداند؛ ای دندان پیشین افتاده! به خدا سوگند آن گاه که حق آشکار شد، تو نادان بودی و آواز تو آهسته بود (شهرتی نداشتی و دارای شخصیت اجتماعی نبودی) و آن هنگام که باطل بانگ برآورد، چنان شاخ بز سر برآوردی.
همین برخورد در مورد اشعث بن قیس نیز حکایت شده است. امیرالمؤمنین در مجلس عمومی مشغول ایراد سخن بود که اشعث به پا خاست و در اعتراض به آن حضرت گفت: این سخن به زیان توست، نه به سود تو امام در پاسخ وی چهره منافقانه او را بر ملا کرد و با سابقه تیره اش در اسلام آوردن اشاره کرد.(111) در این جا نیز امام (علیه السلام) سخنی در مورد محرومیت اشعث از سخن گفتن و یا مجازات او نگفت و به عبارت دیگر؛ آزادی بیان او را از جهت حقوقی محترم شمرد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

همچنین روایت شده که شخصی به آن حضرت گفت: پسر ابی طالب! تو بر امر حکومت حریص هستی؛ اما امام (علیه السلام)، بدون این که وی را مجازات کند، با یک استدلال جواب او را داد.(112)
حتی گاه آن حضرت انحرافی را مشاهده می کرد؛ اما با این حال، هشدار می داد، نه این که آزادی حقوقی شخصی را محدود سازد. به عنوان نمونه، هنگامی که لشکر علی (علیه السلام) آهنگ جنگ خوارج کرد، یکی از اصحاب گفت: ای امیرمؤمنان! از راه علم ستارگان گویم که اگر در این هنگام به راه افتی، ترسم به مراد خویش نرسی. امام پاسخ او را داد و سپس رو به مردم کرد و گفت: ای مردم! از اخترشناسی روی بتابید؛ جز آن چه بدان راه دریا و بیابان را بیابید که این دانش به غیب گویی می کشاند. منجم چون غیب گو می باشد و غیب گو چون جادوگر و جادوگر چون کافر است و کافر در آتش.(113)

[نصرالله عاشق خداومولا]

در جریان جنگ صفین، گروهی از قاریان و شاگردان ابن مسعود که نسبت به جنگ با معاویه دو دل بودند، گفتند: ما در کار شما و شامیان می نگریم. وقتی دیدم هر طرف پا را از حق بیرون گذاشت، بر ضد او می شوریم. امام علی (علیه السلام) در پاسخ ایشان نه تنها تندی نکرد، بلکه آن ها را تشویق نمود و این عمل را ناشی از آگاهی به تفقه در دین و سنت و مخالفت با آن را نوعی دیکتاتوری و خیانت پیشگی اعلام نمود.
مرحبا و اهلاً هذا هو الفقه فی الدین و العلم بالسنه من لم یرض بهذا هو خائن جبار(114)
البته در انتهای رساله و در قسمت شبهات، بحثی راجع به محدوده آزادی وجود دارد که می تواند مکمل این گفتار باشد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

7 - امنیت


بالاترین سخنی که در این مقوله می توان بیان داشت، این است که اساساً دین بالاترین امان را برای بشریت به ارمغان آورده است. امیرالمؤمنین زیباترین کلام را در این مقام فرموده اند که:
و السلام اماناً من المخاوف(115)
خداوند، اسلام را یک دژ ایمن در مقابل ترس ها قرار داده است.
که روشن است، امنیت بیش از آن که جنبه بیرونی را در بر گیرد، یک اطمینان و امنیت درونی را برای انسان ها به ارمغان می آورد که بدون آن، آرامش و اطمینانی نیست؛ الا بذکر الله تطمئن القلوب(116)؛ انسانی که به ریسمان الهی چنگ زد، هیچ گونه ترس و خوفی ندارد و حزنی در وجود او شکل نمی گیرد؛ چه امکانات دنیوی برای او مهیا باشد و چه نباشد. چه هوادارانی داشته باشد، چه نداشته باشد؛ زیرا الا ان اولیاء الله لا خوف علیهم و لا هم یحزنون(117). با عمل به دین و ایمان به آن، گذشته خود را جوری به سر برده اند که امروز نسبت به آن حزن و اندوهی ندارند و از حوادث آینده و مصائب و بلایای احتمالی، چنان به خداوند جبار و قدیر تکیه کرده اند که ترسی به دل ندارند و این، همان امنیت و آرامشی است که در دین قرار داده شده است و حکومت به عنوان متولی اجرای دین در جامعه، با آموزش، تبلیغ و پیدا نمودن راهکارهای علمی، رویکرد جامعه را به سوی این مقوله متوجه می سازد. امیرالمؤمنین در یکی از خطبه های خود به این مهم اشاره دارند:
و قد یلغتم من کرامه الله لکم - منزله تکرم بها اماؤکم - و توصل بها جیرانکم - و یعظمکم من لا فضل لکم علیه - و لا ید لکم عنده - و یهابکم من لا یخاف لکم سطوه - و لا لکم علیه امره(118)
مردم! از سر نعمت بعثت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و لطف خداوند بزرگ به مقامی رسیده اید که حتی کنیزان شما را گرامی می دارند و همسایگان به شما محبت می کنند. کسانی برای شما احترام قائلند که شما از آن ها برتری نداشته و بر آن ها حقی ندارید. کسانی از شما می ترسند که نه ترس از حکومت شما دارند و نه شما به آن ها حکومتی دارید.
و این عزت و امنیتی که حضرت به آن اشاره دارند، چیزی نیست جز در سایه دین و حکومت دینی. اما آن چیزی که مهم است، این است که حکومت وظیفه دارد تا برای تحکیم پایه های امنیت در تمامی عرصه ها بکوشد. امنیت اجتماعی، امنیت اقتصادی، امنیت قضایی و امنیت سیاسی از میدان هایی است که اهتمام حکومت دینی در جهت اعتلای کلمه الله و خدا پرستی مردم، باید به آنان معطوف شود و ما به اجمال به هر کدام می پردازیم