تاریخ اجتماعی ایران از آغاز تا مشروطیت

[ملکوت* گامی تارهایی *]

اشیایی که از حفریات باستانشناسی به دست آمد، مشخص می نماید که قبایل کنونی که در لرستان زندگی می کنند از اخلاف ایشان می باشند. مانناها

(10)
بعد از لولوئیان و گوتیان قوم دیگری به نام ماننا در ناحیه ی زاموآ، در جنوب دریاچه ارومیه، مسکن گزیدند و دولت بزرگی در مغرب ایران امروز تشکیل دادند. اینان با لولوئی ها و هوریان قرابت داشتند و اصلا در کوه های زاگرس می زیستند.
از قرن نهم تا هشتم ق.م. نام های ایرانی در بین اسامی مانناها دیده می شود.
نخستین بار در قرن نهم ق.م. از ایشان در سالنامه های آشوری نام برده شده و پایتخت ایشان شهر ایزیرتو، در پنجاه کیلومتری شهر سقز کنونی بوده است. در قرن هشتم ق.م. پس از کشور اورارتو، مانناها مقتدرترین حکومت این نواحی را تشکیل می دادند.
آنان در قرن هفتم ق.م. با سکاها متحد شده و با آشور بانیپال جنگ کرده ولی مغلوب و ضمیمه دولت آشور شدند و بعد از چندی جزء ایالات ماد درآمدند. (11)
حکومت ماننا از ایالات نیرومند غرب ایران بود که در قرن هشتم ق.م. در شمال عیلام، پادشاهانی داشت. این کشور گاهی مستقل و زمانی تحت حکومت اورارتو یا آشور قرار داشت و نقطه کشمکش های دایمی بین آنان بود. (12)
در زمانی که مادها به پیشوایی دیاکو و پسرش فرورتیش دولت نیمه مستقلی را تشکیل داده بودند، مادها قصد داشتند در شمال غربی ایران حکومت عظیم و مستقلی بوجود آورند، ولی با مقاومت آشوریان و هجوم سکاها روبرو شدند.
در سال 719 ق.م. پادشاهی به نام ایرارتو بر مانناها فرمان می راند که طرفدار اتحاد با آشور بود ولی این سیاست، مخالف مصلحت ایالات شرقی مانناها بود و فرمانروایان آن ایالات از جمله می تانی، حاکم زیکرتو و بگداتی، حاکم شدیشن سر به شورش برداشتند اما سرانجام به دست سارگن، پادشاه آشور از میان رفتند.
مردم ماننا به لحاظ معیشتی، بیش تر به دامداری و پرورش گوسفند، گاو، اسب، خر و شترهای دو کوهان می پرداختند.
قوم ماننا دارای اراضی پر نعمت بودند چنان که هنگام لشکرکشی سارگن دوم، به اورارتو در سال 714 ق.م. اهالی ماننا، آرد و مایحتاج سربازان آشور را تامین می نمودند.
پادشاهان ماننا دارای شورای شیوخ بودند و سرزمین تحت قلمرو خود را با نظر ایشان اداره می کردند بزرگانی که در این شوراها عضویت داشتند عبارت بودند از پیشوایان و سران محلی و خویشاوندان شاه و سایر فرمانروایان. (13)
سرزمین ماننا به چند ناحیه تقسیم می شد که به زبان آشوری به آن ناژه می گفتند.
سوریکاش (ناحیه سقز کنونی)، مشی (بخش علیای رود جغتو)، اوایشریش (کرانه شرقی دریاچه ارومیه) و آرسپانشی.
فرهنگ و تمدن ماننا چنان که از اشیای گنجینه سقز برمی آید، در همان سطح تمدن او را بر تو قرار داشت. بردگی در آن جامعه تکامل و رونق چندانی نیافته بود، به ظن قوی از حدود پدرشاهی تجاوز نمی کرد.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

کادوسیان و گیل ها

پاره ای از محققین گیل ها را با قوم کادوسیان از یک تیره می شناسند. بارتولد در این باره می نویسد: در عهد قدیم سکنه گیلان را کادوسیان تشکیل می دادند که در قید اطاعت دولت هخامنشی نبودند. در ادامه می نویسد همین قوم و یا قسمتی از آن را گیل هم می نامیدند.
کادوسیان، در ارتفاعات کوهستانی بخش غربی و در قسمت های جلگه ای گیلان می زیستند کادوسیان مانند گیل ها، از نفوذ قبایل آریایی در میان خود جلوگیری کرده و آن را دچار کندی ساختند. بعدها مانع نفوذ اعراب نیز شدند و سال ها با استقلال می زیستند.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

ماردها یا آمارت ها

آنان جنگجوترین طایفه غیر آریایی حوزه شمالی دریای خزر بودند که در حاشیه سپیدرود زندگی می کردند و سپیدرود به نام آنان رود آمارد خوانده می شد. (14)

[ملکوت* گامی تارهایی *]

عصر اوستایی

پس از عصر ودایی، در حدود هزار سال ق.م. دوره ای می آید که آن را به نام کتاب اوستا دوره یا عصر اوستایی می نامند. اوستا منسوب به زرتشت بوده و تنها سندی است که از آن عصر باقی مانده است زندگانی زرتشت خود از مهم ترین پدیده های این دوران است و کتاب او - اوستا - آیینه تمام نمای وضعیت آریائی ها در این دوره است.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

زندگانی زرتشت

زرتشت که نام خانوادگی او اسپیتمه (در زبان پهلوی اسپیتمان یا سپنتمان شده است) پیغمبر بزرگ آریایی، در آغاز یکی از ریشی های عصر ودایی به شمار می رفت. (15)
بعدها که بر اثر مهاجرت آریاهای ایرانی و پیدا شدن جامعه جدید و موجبات تازه، لازم آمد که در سنن قدیم ودایی تجدید نظر شود، زرتشت به نام یک مصلح و پیغمبر از مقررات و سنن قدیم ودایی آن چه که موافق زمان و جامعه جدید آریایی می دانست اخذ کرده و تغییراتی در مذهب آریایی قدیم داد و دینی پدید آورد که بعدها به نام او، آیین زرتشتی و مزدیسنا خوانده شد. (16)

[ملکوت* گامی تارهایی *]

نام زرتشت در اوستا زرتوشتر zarathoshtera آمده که به معنی دارنده شتر زرد است، برای نام وی معنی دیگری نیز ذکر کرده اند از جمله هوگ houg انگلیسی ترجمه نام او را راهنمای اعلی دانسته است. لقب وی اسپیت مان spitman، نام پدرش پوروشسب pourvashaaspو نام مادرش دوغدو بوده است. زرتشت در 20 سالگی از مردم کناره گرفت و به ریاضت پرداخت. در سی سالگی در کنار رود دایی تی از طرف اهورمزدا به او امر شد تا مردم را به خداشناسی دعوت کند.
پس از آن، زرتشت به تبلیغ عقاید خود در میان مردم توران و سکستان پرداخت؛ ولیکن پیشرفتی نیافت، زیرا روحانیونی که کوی )kavi( نام داشتند بر او قیام نموده و بر ضد او شوریدند، سپس او به امر اهورمزدا به درگاه گشتاسب شاه رفت و او را به آیین خود آورد، وزیر گشتاسب که جاماسب نام داشت دختر زرتشت را به همسری گرفت و برادرزاده خود هووی )huvi( را که دخت فرشوستر بود به همسری زرتشت درآورد. زمان حیات زرتشت در متون قدیم مانند بندهشن bon-daheshn زادسپرم، دینکرد، و ارداوبراف نامه، با اندکی تفاوت چنین آمده است:

[ملکوت* گامی تارهایی *]

ارادوبراف، زمان بعثت زرتشت را در سیصد سال پیش از اسکندر می داند و بندهشن، 258 سال پیش از بین رفتن سلطنت هخامنشی ذکر کرده است. ابو ریحان بیرونی با تاریخ بندهشن موافق است و مسعودی در مروج الذهب، زمان رسالت زرتشت را با فتح اسکندر 358 سال فاصله می دهد. شاهنامه فردوسی، رسالت زرتشت را بیست و چهار سال پیش از تاسیس سلطنت هخامنشی و به شهریاری رسیدن کوروش دانسته است.
پروفسور هنینگ، با در نظر گرفتن عمر زرتشت که در روایات هفتاد و هفت سال آمده و بعثت زرتشت را که در سی سالگی ذکر شده، به سه تاریخ دست می یابد.
(553 - 650؛ 551 - 638؛ 541 - 618 ق.م.): ضمنا او معتقد است که مرگ زرتشت می بایستی قبل از به سلطنت رسیدن کوروش رخ داده باشد.(17)

[ملکوت* گامی تارهایی *]

زرتشت و گات ها (18)

آریاییان زندگیشان را به گله داری می گذراندند و خود به دو دسته تقسیم می شدند، تعدادی از آنان که در جلگه های وسیع، زندگی می کردند استعداد و انعطاف بیش تری در پذیرش تمدن تازه داشته و دیگران که صاحب زمین های ناهموار بودند به همان زندگی چادرنشینی و شکار قناعت کردند. اینان به خدایان قدیمی طبیعت، مانند دیوها و دوهای هندیان، اعتقاد داشتند.
زرتشت در گات ها از مریدان این خدایان به نام های فرفسترهیزوا که معنی آن افعی زبانان می باشد (یسنای 33 بند 6) نام برده است. بیش ترین سطور گات ها اختصاص به مبارزه با طرفداران دیوان یا بهتر بگوئیم مبارزه با معتقدان قدیم و طبیعت پرست داشته است؛ به عبارت دیگر، گات ها، تاریخی است انباشته از برخورد با دیوپرستان.
زرتشت می کوشید که با فلسفه اجتماعی خود که فلسفه ی پیشرو بود، آریاییان را از زندگی چادرنشینی و شکارورزی بازداشته، آنان را به زندگی در شهرها، کشاورزی و تمدن شهری آشنا کند، و برای اتحاد آنان تک خدایی را جانشین خدایان متعدد و طبیعت پرستی نماید.
بارتولومه می نویسد: نو آوری زرتشت این است که بجای خدایان متعددی که وجود داشت، یک خدای دانا یا اهورمزدا را جانشین ساخت. (19)

[ملکوت* گامی تارهایی *]

اغلب محققین دیگر که پیام زرتشت را به دقت بررسی کرده اند دریافته اند که در گات ها فقط یک خداوند و آفریدگار وجود دارد و زرتشت پیام آور یک توصیه خالص است. دیوهای گات ها موجوداتی آسمانی نبوده و بر روی همین زمین زندگی می کردند. این دیوان که زرتشت از آن ها به نام های بتدوا، کرپان ها، کاوی ها، کرنما و دیوسیجها نام می برد مخالفین فلسفه زرتشت و خواهان شیوه زندگی قدیمی خود یعنی چادرنشینی و شکارورزی بوده اند. در حقیقت گات ها تصویریست از جامعه ی بسیار کهن که مرحله انتقالی جامعه شبانی به جامعه کشاورزی است.
دیاکونوف، نهضت دینی شرق ایران را که در گات ها منعکس شده است، نهضتی دموکرات می داند. در گات ها نامی از طبقات و اصناف مختلف نیست؛ زیرا در آن عصر هر کس می توانسته هم کشاورز، هم چوپان و هم جنگجو باشد. (20)

[ملکوت* گامی تارهایی *]

روابط و مناسبات ارضی گات ها بیانگر ارتباط خانه، کشتزار، ایالت، یا: خانه، ده، و ایالت است. زرتشت پیوسته در تلاش برای حفظ این نظام در برابر چادرنشینان بود چنان که در (وهوخشترگات یسنا 5 بند 14) فریاد برمی دارد: کرپانان نمی خواهند که در مقابل قانون زراعت سر اطاعت فرود آورند و یا در (یسنا 31 بند9) در ستایش کشاورزی می گوید: از آن تو بود آرتنی ها، از آن تو بود نیروی آفریننده ستوران و فردی روشن که ستور را آزاد گذاشته تا خویش نزد برزیگر و غیر برزیگر اختیار کند و گاه در دفاع از شهر و زندگی شهری و کشاورزی، با اهورامزدا سخن می گوید (و در یسنا 31 بند 16) می گوید از تو می پرسم اگر دانائی (زرتشت) را به واسطه راستی آرزوی برتری بخشیدن به مال وشهرت بوده است و اگر می خواهد که مثل تو بشود، ای مزدااهورا، کی بدان رسد و چگونه باید رفتار کند؟