تاریخ اجتماعی ایران از آغاز تا مشروطیت

[ملکوت* گامی تارهایی *]

در همین باب در (یسنا 45 بند9) می گوید بشود که مزدااهورا از قدرت، خویش را بکشت و کار یاری کند تا آن که بستوران و برزیگران نمو و ترقی دهیم بنظر می رسد که گاهی دیوان انسان نما - طرفداران چادرنشینی - بر زرتشت و یاران او پیروز می شدند، زیرا در (اشتودگات یسنا 46 بند 1) گوید: به کدام خاک روی آورم، به کجا رفته پناه جویم و در ادامه شکوه می گوید: چگونه ترا خشنود توانم ساخت ای مزدا. (21)
کشور دلخواه زرتشت و حکومت دلخواه او کشور و حکومتی است که آسایش مردمان در آن فراهم باشد چنان که در (آبان یشت - کرده سی ام بند 120) می گوید: ای، اردیسور آناهیتا و ای نیک، ای توانا، اینک از تو خواستارم این کامیابیم که با ارج فراوان به شهریاری بزرگی دست یابیم که در آن خوراک بسیار ساخته می شود و بهره و بخش هر کس بسیار است.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

نهضت زرتشت، نهضتی اجتماعی بود که پایه هایش را بر یکتاپرستی (اهورامزدا) قرار داده است تا همانطور که ذکر شد اتحاد ایرانیان را تامین کند. در گات ها دویست بار به کلمه مزدا برمی خوریم، اهورامزدا قدرتی یکتا و آسمانی، توصیف شده است که مانع طرفداران و پیروان راستی و زندگی شهری و کشاورزی، و خصم چادرنشینان و خدایان آنان است. اهورامزدا خدای بخشایش و آمرزش و ترحم و شفاعت است و نه خدای جبر و قهر و مکر و خشم، بلکه خدای پاکی، راستی، مردانگی، راستگویی و پیمان شناسی است و یاران و آفریدگان وی نیز باید چنین باشند. اهورامزدا خواست و اراده خود را برتر از همگان نمی داند، بلکه با امشاسبندان و ایزدان و فروهرها، آدمیان را در کار آفرینش و پیکار، با اهریمن به یاری می خواند و در این پیکار فرقی میان میان زن و مرد نیست به آناهیتا همان اندازه ارج می گذارد که به مهر.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

در سراسر گات ها موجودی به نام اهریمن وجود ندارد. کلمه اهریمن اولین بار در زمان ساسانیان و در زمان نگارش دوباره اوستا و تفسیر آن (زند) و (پازند) در مقابل اهورامزدا قرار گرفت. در گات ها انسان آزاد آفریده شده و اوست که به اختیار سرنوشت خود را شکل می دهد. حتی پیروان دروغ نیز آزادانه راه خود را انتخاب می کنند. در یسنا (5/30) تاکید می کند که مزدا را نیز باید برگزید و داوطلبانه و به اختیار از او اطاعت کرد. در یسنا (2/52) و یشتاسب و دو عضو خانواده هوکره، دختر و داماد زرتشت باید به اختیار و با میل اطاعت و پرستش اهورا را بپذیرند.
پروفسور گیگر، انتخاب آزاد را جالب ترین اصول زرتشت می داند.
در سه بند گات ها (9/31) آمده است از آن توست خرد مینوی جهان آفرین تو به بندگان خویش نیروی اختیار راه نیک و بد، بخشودی تا این که راهی برگزینند که راهنما به آن گرویده و یا رهبر غیرواقعی شان داده است.
آن چه اصل و هدف واقعی زرتشت است، بسط راستی و راست کرداری و پرهیز از ریا و دروغ و فریب است.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

خانواده و حکومت در اوستا

شکل حکومت به طوری که از اوستا دانسته می شود، به صورت پراکنده و (ملوک الطوایفی) بود خانواده در اوستا با کلمه نافه nafa، و خانه با کلمه مان مشخص شده است. پدر، رییس خانواده و زن کدبانوی آن بود. از چند خانواده، تیره یا تئوما تشکیل می شد که آن را زنتو می خواندند و محل سکنای آن بلوک بود که آن را گئو می گفتند. چند عشیره یا قوم، مردمی را تشکیل می دادند که محل سکونت آنان دهیو یا ولایت بود. روسای خانواده ها و رییس تیره یا وبس پت ها، رییس عشیره را انتخاب می کردند. خود دهیوپیت یا رییس ولایت هم انتخابی بود چون چند قوم در زیر اداره یک شخص واقع می شد او را شاه بزرگ می خواندند. دهیوپات ها امرا و پادشاهان محلی بودند که از شاه بزرگ اطاعت می کردند. اقتدار این شاهان محدود بود، ولی بعدها به واسطه آن که به هنگام جنگ فرماندهی را نیز عهده دار بودند به اختیارات خود افزودند.
پدر، رییس خانواده و مراقب اجاق (دودمان) خانواده بود تا نگذارد آتش آن خاموش شود. فرزندان تابع محض پدر بودند، وقتی دختری را شوهر می دادند، آن دختر از خانواده و تیره پدر خارج شده داخل خانواده و تیره شوهر می شد.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

طبقات

تا زمانی که آریاها در سرزمین اصلی بودند، رسم طبقاتی یا کاست casteمعمول نبود و پس از مهاجرت به هند و فلات ایران و برخورد با بومیان آن دو کشور و نیز توسعه ی نژاد ایشان رسم طبقاتی نیز در میان آنان معمول گردید. نزد ایرانیان، مردم به چهار گروه یا (پیشترا) که همان اشکال ابتدایی طبقه باشد منقسم گردیدند که نخستین گروه موبدان و هیربدان و آموزگاران و همه اهل هنر و دانش بودند که در اوستا - اتروان خوانده شده اند؛ گروه دوم، جنگجویان و سپهبدان و دلاوران بودند که رته ئشترو (ارتش داران: دارنده گردونه و ارابه ی جنگی) خوانده می شدند. گروه سوم، کشاورزان بودند که واستر یا (برزیگران) نام داشتند. گروه چهارم، پیشه وران و کارگران بودند که آنان را هوئیتی (هوتخشان) نامیده اند. (22)
در نوشته های پهلوی این چهار طبقه، اتروان، ارتشتاران، وستریوشان و هوتخشان آمده است. در کتاب ودا نیز هندوان را به چهار طبقه )varna(قسمت کرده اند:
1 - برهمانا brahmana، که طبقه ی روحانیون و دانشوران باشند؛ 2 - کشتریا kashtaria که طبقه ی جنگجویان و رزمندگان هستند؛ 3 - وئیسیا vaisiya که طبقه ی کشاورزان و برزیگرانند، 4 - سودرا sudra، که طبقه ی دست ورزان و کارگران هستند.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

حکومت های ناحیه ای قبل از هخامنشیان


عیلام و ماد

پیش از پیدایش امپراتوری هخامنشیان که مناطق بسیار وسیعی از دنیای قدیم را در بر می گرفت، در فلات ایران حکومت های ناحیه ای مختلفی تشکیل گردیده بود.
این حکومت ها کم و بیش دارای جنبه ها و ویژگی های یک حکومت قبیله ای و در شکل تکامل یافته تر، دولت های متشکل و متمرکز بوده اند. بی گمان از آن میان مهم ترین و قابل توجه ترین این حکومت ها، تمدن های عیلام و ماد هستند که هر یک دارای اهمیت بسزایی در زمینه بسط و گسترش تمدن و فرهنگ دنیای قدیم داشته اند و تاثیر و نفوذ آن ها بر تمدن ها و فرهنگ های همجوار و در طول زمان بسیار چشمگیر و قابل توجه بوده است. بنابراین، شناخت تمدن های عیلام و ماد لازم است زیرا، بدون آگاهی از تمدن های مذکور، شناخت تمدن هخامنشی امکان پذیر نمی باشد.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

دولت عیلام


حدود جغرافیایی


دولت عیلام در گستره ی تاریخی خود از اوایل هزاره سوم تا اواسط هزاره اول ق.م. بخش وسیعی از مناطق غربی و جنوبی سرزمین امروزی ایران را در بر می گرفته و بر اساس تقسیمات جغرافیای سیاسی عیلام باستان، سرزمین های خوزستان، بخشهایی از استان های لرستان، کردستان و فارس و کرمان را در بر می گرفت، این سرزمین در حقیقت یکی از چهار بخش دنیای قدیم محسوب می شود. که شامل آکاد در شمال، سوپارو در مشرق، امورو در مغرب و عیلام در جنوب قرار داشته اند. (23)
دوران حیات تمدن عیلام را دانشمندانی چون رابینز آمریکایی و هینتز آلمانی به تفاوت، از 000،3 سال تا 500،1 و 250،1 ق.م.برآورد نموده اند. اکنون با کشفیات جدیدی که در نتیجه حفریات باستانشناسی در سال 1347 ش. در منطقه ی هفت تپه به دست آمده، حدود زمانی تمدن عیلام، بینابین این دو نظر، مورد تایید قرار گرفته است.
دمرگان در مورد نژاد مردم عیلام معتقد است که آنان از نژاد آسیایی با زاگروعیلامی - یعنی نه هند و اروپایی و سامی - می باشند. در حالی که برخی دیگر از دانشمندان، مانند دیولافوا اعتقاد دارند که عیلامیان جزو بخشی از اقوامی از نژاد و زبان قفقازی و یا خزری می باشند. (24)

[ملکوت* گامی تارهایی *]

حکومت عیلام

حکومت عیلامیان - اصولا حکومت ایالات خودمختار، یا بهتر بگوئیم نوعی حکومت فدرال بوده است. بدین معنی که هر یک از ایالات دارای حکومت های جداگانه بوده اند زمانی که دولت مرکزی اهمیت و اقتدار کافی نداشت هر یک از آنان با استقلال می زیسته و هنگامی که دستگاه حکومت مرکزی قدرت می یافت، موفق می شد دوباره این حکومت های خودمختار را تحت قدرت واحد خود درآورد. هر چند این حکومت ها استقلال داخلی خود را هرگز از دست نمی دادند، و از این رو تاریخ عیلام گاه بسیار مغشوش و درهم می نماید.
سلسله هایی که به ترتیب در عیلام حکومت نموده اند عبارتند از:
1 - سلسله آوان از حدود 700،2 تا 200،3 ق.م. دارای قدرت بوده اند تاکنون نام دوازده نفر از پادشاهان این سلسله ثبت گردیده است.
2 - سلسله سیماتش: این سلسله در حدود 300 سال و از 000،3 تا 850،2 ق.م. حکومت کرده اند از پادشاهان این سلسله تاکنون نام ده نفر ثبت شده است.
3 - سلسله انزان: انزانیان از سال 350،1 تا 210،1 ق.م. حکومت نموده اند. (25)
عیلامیان برای پادشاهان خود تقدس و الوهیت خاصی قایل بودند و آنان را پدر - شاه انزان و شوش می خواندند.
عیلام از ابتدای تولد تا واپسین دم حیات در کنار همسایگانی می زیست که هر یک دارای تمدن های بسیار پیشرفته ای بوده اند. فی المثل آکادیان و سومریان که پس از مدتی درهم آمیخته و تشکیل دولت بابل را دادند و از آن زمان است که بابل وحدت یافته، تمدن درخشان خود را به عیلام عرضه داشت بی گمان دولت آشور نیز در این نقل و انتقال دارای سهم بسزایی بوده است؛ و یا کشور اورارتو (واقع در سرزمین ارمنستان کنونی) که دارای تمدنی بسیار معتبر بوده است که هر چند دور از عیلام قرار گرفته بود، ولی از طریق معابر کوهستان زاگرس و توسط اقوام واسط و مسکون در سر راه - چون لولوییان و گوتیان - و یا از راه تجارت و تماس های اقتصادی، تمدن خود را به عیلام عرضه می نمود. (26)
به عبارت دیگر می توان گفت علاوه بر آن که عیلامیان تحت تاثیر تمدن های پیشرفته ای همچون سومر و اکد و بعد بابل و آشور قرار گرفته بودند، نقش رابط میان تمدن کوه نشینان شمالی و دشت نشینان نواحی جنوب را نیز داشتند. این تماس ها و ارتباطات، گاه دوستانه و مسالمت آمیز، و زمانی دیگر خصمانه و شدید بوده است.
سرانجام با سلطه آشور بر بابل، آشوریان با عیلام در همسایگی قرار گرفتند که در نهایت منجر به اضمحلال تمدن عیلام گردید. (27)
مهم ترین شهرهای عیلام، شهرهای شوش، ماداکتو و خایلدالو بوده اند، از این میان شهر شوش از اهمیت و قدمت بیش تری برخوردار بوده است. این شهر در پیشرفت حیات اقتصادی و اجتماعی دنیای قدیم نقش مهمی داشته و دارای شهرت فراوان در تمدن دنیای آن روز بوده. دمرگان شهر شوش را به چند بخش تقسیم نموده است:
1 - ارگ یا قلعه شوش که از زمان بنا تا حمله اسکندر به ایران مسکونی بود.
2 - محله تجاری
3 - محله ای در بخش راست رود کرخه که تالار آپادانا، قصرهای داریوش و اردشیر سوم را نیز در بر می گرفت.
4 - شهر دورانتاش نزدیک شوش که در زمان اونتاش گال پادشاه عیلامی بنا گردید. از این شهر، زیگورات (28) معروف به چغازنبیل در محلی به همین نام باقی مانده که باستان شناسان فرانسوی توانسته اند طی چند سال طبقاتی از این زیگورات را از زیر خاک بیرون آورند.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

زندگی اقتصادی و اجتماعی عیلام

عیلامیان موفق شده بودند که از مرحله ی زندگی بیابانگردی و شکار بیرون آمده، و به کشاورزی و اهلی نمودن حیوانات دست یابند. همزمان با دستیابی آنان به فلزاتی چون مس و برنز و اختراع مفرق، صنایع فلزکاری عیلامیان توسعه ی چشمگیری یافت. تجلی و نمونه بارز این پیشرفت در مجسمه برنزی نیپرآزو به خوبی مشاهده می گردد. این مجسمه، 750،1 کیلوگرم وزن دارد. هم چنین ساخت اشیای ظریف تزیینی، با نقره و طلا کاری، موید توسعه هنرهای ظریفه در صنایع فلزکاری عیلامی ها است.
در این دوره حجاران و مجسمه سازان، اغلب بر سنگ رخام یا مرمر، کار می کردند، مجسمه های کوچکی که از حفاری ها به دست آمده، نیایش گران و انسانهایی را نشان می دهد که گلدانی در دست دارند. علاوه بر آن، مجسمه و نقش حیوانات به وفور در کارهای آنان دیده می شود، ساده شدن اشکال و ابعاد هندسی هنرمندان عیلامی، شیوه ای شبیه به سبک کوبیسم به وجود آورده بود.
در همین دوره با اختراع چرخ کوزه گری، سفال سازی در اشکال پیشرفته ای رشد نمود و بالید و باز در همین دوره، عیلامیان نخستین چرخ ارابه ی مدور را ساخته اند.
عیلامیان، سفال ها و سایر اشیای خود را با نقش های هندسی یا جانوران و گیاهان تزیین می نمودند. با رشد و گسترش مصنوعات، تقاضای مواد خام روز افزون شد و از همین رهگذر رابطه تجارتی و بازرگانی توسعه یافت به طوری که این ارتباط قلمرو وسیعی در آسیا و افریقا، از هند تا مصر را در بر می گرفت.
در پی این گسترش همه جانبه، شبکه های گوناگون راه - که مراکز مختلف تجاری را به همدیگر می پیوست - بوجود آمد ساخت انبارهای متعدد برای حفظ و نگهداری انواع کالا، تهیه و تنظیم اسناد بازرگانی و محاسبه اجناس که روی الواح گلی پخته شده ثبت می گردید، و به کارگیری مهرهای استوانه ای که با نقش های مختلف حیوانات و یا اشکال هندسی مشخص می شد از دیگر پیشرفت هایی است که در تمدن عیلامی مشاهده می گردد.
این روند و تغییر و تحول معیشتی و اقتصادی، باعث گردید زندگی اشتراکی کلان قبیله ای به تدریج تجزیه شده و اختلافات و تضادهای طبقاتی را تشدید نماید، به همین ترتیب، مناسبات جامعه طبقاتی (برده داری) در تمدن عیلام سریع تر از سایر نقاط آغاز گردید.
اومستد می نویسد:
در این زمان سندهای بسیاری، مانند وام های بذر، خوراک، سیم (نقره) و قراردادهای معمولی بازرگانی، فروش زمین، ملک یا خانه یا کشتزارها و اجاره نامه برای آن ها و رسید پرداخت اجاره بها فروش بوده، صورت اسامی رعیت های وابسته به زمین های زراعتی بزرگ و معاملات با آن ها، صورت اسامی روستاییانی که به طور آزاد کار می کردند و موارد بسیار دیگر از این قبیل دیده می شود. (29)
علاوه بر این، تمدن عیلام فن آبیاری مصنوعی را در شرق و غرب ایران معمول کرد که نسبت به گذشته پیشرفته تر بود.
در این زمان علاوه بر مناسبات اجتماعی مبتنی بر نظام پدرشاهی، حتی بقایای نظام مادرشاهی نیز مشاهده می گردد و ازدواج با محارم و ازدواج خواهر با برادر کاملا رایج بود.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

دین عیلام

عیلامیان جهان را پر از ارواح می دانستند و خدای بزرگ خود را شوشیناک می نامیدند اما اجرای مراسم دینی مربوط به این خدا، فقط به پادشاهان و کاهنان اختصاص داشت. مکان این خدای بزرگ در محل متبرکی از جنگل بود.
در کتاب تاریخ تمدن عیلام آمده است:
مذهب عیلام در تمام دوران ها جنبه ی جادوئی داشت، و چنان بود که حتی آشوریان خونسرد را تحت تاثیر قرار می داد، به عبارت دیگر برای سرزمین های میان رودان، عیلام همیشه سرزمین ساحران و شیاطین بوده است. (30)
و در ادامه آمده است:
در اعصار جدیدتر، بی نی گیر با عنوان فرمانروای آسمان توصیف شده و در بسیاری موارد در میان مردم عادی به صورت نام های شخصی متجلی می گردد. در یک جا نیز نام او به یک شاهزاده خانم دوران عیلام میانی در زمان پادشاهی شیلهک - این شوشینیک نسبت داده شده است. این شاهزاده خانم را اوتو - ا - هی هی - بی نی گیر می خواندند. (31)
به هر حال تمام شواهد حاکی از آن است که وی الهه بزرگ مادر عیلامیان بوده است. به همین دلیل بوده که برخی از دانشمندان، بی نی گیر را همان الهه ی کیریش می دانند. شاید هم کیریش، صرفا لقبی برای بی نی گیر بوده است.