تاریخ اجتماعی ایران از آغاز تا مشروطیت

[ملکوت* گامی تارهایی *]

پیشگفتار

ایران در روند چندین هزار سال تاریخ خویش، به دلیل موقعیت جغرافیایی ویژه اش - پل ارتباطی میان اقوام شرق و غرب - نقش مهمی را در روابط اجتماعی ملل ایفا نموده است. همین امر باعث شده است تا در جای جای این سرزمین پهناور، اقوام مختلف همواره در تردد باشند و بعضا در موقعیت مناسب در منطقه ای از این سرزمین برای خود حکومتی ایجاد نمایند. برخورد این حکومت ها با یکدیگر و تاثیر و تاثر پذیری از همدیگر در روابط اجتماعی، گاه باعث جذب و مستهلک شدن قومی در قومیتی دیگر و گاه در نشیب و فرازهای تاریخی باعث اضمحلال کامل آنان شده است. اما همین فرایندهای اجتماعی نیز باعث دوام و بقای چندین هزار ساله سرزمین ایران گردیده است. به طوری که دانشمندان، این سرزمین را یکی از هفت منطقه ی تمدن ساز بشری به حساب می آورند.
نگارنده سعی نموده است در جلد اول کتاب تحت عنوان تاریخ اجتماعی از آغاز تا انقلاب مشروطیت ایران، با بهره گیری از منابع مختلف، اعم از دست اول یا غیره، در چهارچوب عمل انسان ها و روابطی که آنان با طبیعت و بین خود به منظور ارضای نیازهای زندگی ایجاد کرده اند را روشن سازد و در این راستا، انگیزه های انسانی و نتایج اعمال آنان که همواره مستلزم توجه به وابستگی متقابل روابط اجتماعی است و قوانینی که به دگرگونی های تاریخی نظم می بخشد و از خلال این روابط مشخص و روشن می شوند را مورد بحث قرار دهد.
امید است مشتاقان و پویندگان تاریخ ایران بتوانند از این مجموعه بهره برداری نمایند و در دستیابی به شناخت بهتر و کامل تر از همیاری دریغ نورزند.
در خاتمه از آقایان آذرخش بیداری، ویراستار و سیروس نوذری، سروش یکرنگیان، نسخه پردازان، که در امر ویرایش و نسخه پردازی و نمونه خوانی این کتاب زحمات فراوانی را متقبل شدند سپاسگزاری می شود.
حروف نگاری، طراحی صفحات و صفحه بندی این کتاب مرهون عنایت مدیر و کارکنان موسسه نشر و حروفچینی نخستین می باشد که صمیمانه ترین سپاس، نثارشان باد.
دکتر عزت الله نوذری
شیراز
پاییز 1379

[ملکوت* گامی تارهایی *]

جغرافیای ایران

فلات ایران که محدوده ی طبیعی و پهنه ی بزرگ رویدادهای تاریخ اقتصادی - اجتماعی ایران و مرکز فعالیت قوم ایرانی بوده است، از شرق و غرب بین دره ی سند و سرزمین میان رودان (بین النهرین) و از طرف شمال، بین ترکمنستان و دریای خزر و ماورای قفقاز و آمو دریا (رود جیحون)، از طرف جنوب، به خلیج فارس و دریای عمان منتهی می گردد که مجموعا حدود 000/600/2 کیلومتر مربع مساحت آن می باشد که قریب 63% یا 000/648/1 کیلومتر مربع آن، مساحت ایران کنونی است.
سرزمین کنونی ایران از نظر شرایط مختلف جغرافیایی، یعنی پستی و بلندی زمین، آب و هوا و اقلیم، میزان رطوبت، نوع گیاهان و جانداران، استعداد خاک و منابع زیر زمینی دارای وضع بسیار متفاوت می باشد.
در ایران، از نظر پستی و بلندی سه رشته کوهستان وجود دارد: در شمال، رشته جبال البرز که از دنباله ی کوه های قفقاز و ارمنستان منشعب می شود و تا ساحل جنوبی دریای خزر و سپس شمال خراسان امتداد می یابد. بلندترین ارتفاع جبال البرز، قله ی آتشفشان دماوند با (654/5) متر ارتفاع می باشد و به وسیله ی کوه بابا که در شمال افغانستان واقع و بلندترین قله ی آن (964/4 متر است که همه ی فصول سال از برف پوشیده می باشد) به کوه های هندوکش و در ادامه به هیمالیا می پیوندد.
از شمال غرب ایران رشته کوه های زاگرس شروع و پس از عبور از غرب و جنوب، در امتداد خلیج فارس، به دریای عمان می رسد و به موازات ساحل اقیانوس هند تقریبا تا مصب رود سند امتداد می یابد. (1) این رشته کوه ها در ایران هزار کیلومتر طول و تا دویست متر عرض دارد. (2)
گذشته از این دو ناحیه کوهستانی، نواحی کوه های مرکزی و کوه های مرزی را در مشرق باید ذکر کرد که اغلب کوه های این نواحی، به عکس ارتفاعات شمال و غرب، بایر و برهنه بوده و کمتر گیاه دایمی در آن ها مشاهده می شود.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

این رشته کوه ها که در دو جانب فلات ایران کشیده شده اند، متعلق به دوران سوم زمین شناسی می باشند که دارای ذخایر بسیار گرانبها هستند که حتی در جهان باستان نیز ارتش آن شناخته شده بوده است. به طوری که محققین در مورد سیر تکوینی این ناهمواری ها اظهار نظر می نماید، یک دوم مساحت ایران را کوهستان تشکیل می دهد که با پیدایش کوه های جنوب اروپا و آسیا همزمان بوده است. دو عامل در شکل گیری این کوه ها موثر بوده اند: یکی عامل معرفت الارضی قاره ی اروپا و آسیا و دیگری، امواج آتشفشانی ها.
وضع استقرار زمین ایران، یعنی سراشیبی زمین با شیبی ملایم از جنوب به طرف شمال قرار گرفته است. در حالی که بلندی زمین در کرمان از سطح دریا 659/1 متر، شیراز 530/1، تهران 160/1، مشهد 039/1 و تبریز 340/1 متر است، فرازی اصفهان و یزد 590/1 متر می باشد.
مرکز این فلات را بیابانی پهناور در بر گرفته که فرورفتگی آن از نواحی اطراف بیش تر است، اما فرازی آن 609 متر بالاتر از سطح دریاست.
فلات ایران را دره هایی تشکیل می دهد که تا حد زیادی پر از لایه های رسوبی است که به طور یکنواخت بر روی هم قرار گرفته اند و در پایین ترین لایه، آمیخته ای به هم فشرده از ریگ و شن و خاک است و می توان از میان آن، بی آن که به لایه ی دیگری برخورد، چاه ها و دالان های زیرزمینی حفر کرده از این رو، ظاهرا فلات ایران پیش از دوران چهارم زمین شناسی زیر آب بوده است.
نواحی مرکزی ایران فوق العاده خشک و کویری است که از این میان، کویر مرکزی خشک ترین نقطه ی کره ی ارض می باشد و کوه های مرتفع اطراف آن مانع رسیدن ابرها به درون فلات می شوند.
کویر نمک از نظر ساختمانی، با کویر لوت تفاوت بسیار دارد، چه کویر لوت حفره ای است که در اثر شکستگی طبقات زمین احداث شده در حالی که کویر نمک یک چاله ی بزرگ زمین شناسی می باشد.
قسمت اعظم کویر نمک را شن و سنگ ریزه پوشانده است که اغلب دستخوش باد قرار می گیرد و توفان های شدید، شن های آمیخته به نمک را مانند امواج دریا به حرکت درآورده، گاهی تپه های طولانی تا ارتفاع چهل متر از خود به جای می گذارد.
این تپه های شنی که در اثر وزش باد تغییر مکان می دهند به تپه های ریگ روان معروف است و برای کاروان ها و آبادی های اطراف کویر خطرناک می باشد.
مقدار بارندگی در این نواحی حدود 100 میلیمتر و اختلاف درجه حرارت در شبانه روز در طول سال، خیلی زیاد - بین صفر تا هفتاد درجه - می باشد.
به نظر می رسد عواملی که در کیفیت آب و هوای ایران موثر می باشد، می توان به دو دسته تقسیم نمود: دسته اصلی و دسته فرعی.
دسته اصلی مانند: عرض جغرافیایی، حرارت، جریان های هوایی، رطوبت و باران دسته فرعی مانند: دریاها، پوشش گیاهی و از این قبیل.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

منابع آبی ایران

شبکه آب های روان ایران در وسعت بسیار زیادی در سطح ایران پراکنده است و می توان آن ها را از نظر مقدار آبه به دو دسته تقسیم نمود: اول؛ آب های روان یا رودهای دایمی که پیوسته و به طور دایم در بستر رودها جریان دارد و دارای آبگیر مشخص می باشند. دوم، رودهای موقت یا فصلی (موسمی) که در فصول پرباران دارای آب بوده و در سایر فصول کم آب، بلکه خشک می باشند و برخی دارای آبگیر مشخص هم نیستند.
رودهایی که در خاک ایران جریان دارند و به دریای خزر می ریزند، عبارتند از رود ارس، سفید رود، رود چالوس، رود سه هزار، رود هراز، رودخانه بابل، رود تالار، رود تجن، رود گرگان، رود اترک، رود قره سو و رود نکا. علاوه بر رودهای مذکور، رودهای کوچک دیگری در حوزه ی آبریز دریای خزر جریان داشته و به دریا می ریزند که از میان آن ها، آن دسته را که فقط از نظر ماهیگیری و آبیاری دارای اهمیت می باشند می توان به شرح زیر نام برد:
بالهارود، آستارا رود، شقا رود، طالش رود، شلمان رود، سیاهکل رود، کیارود، صفا رود، تشتارود، سرداب رود، خیر رود، کلارود، گرماب رود و چند رود کوچک دیگر.
مهم ترین رودهای حوضه ی آبریز خلیج فارس را می توان به شرح زیر برشمرد:
اروند رود، رود گاماساب، رود کارون، رود دز، رود جراحی، ورد هندیجان، رود دلکی، رودمند، رودهای شور و میناب، رودهای مهران و تابنده.
حوضه ی رودخانه های داخلی و کناری ایران عبارتند از: زرینه رود، سیمینه رود، تلخ رود، صافی رود، جاجرود، رود کرج، رود شور، رود مسیله، زاینده رود، رود کر که به ترتیب به آبریزهای دریاچه ی ارومیه، آبریز حوضه ی مسیله، آبریز دریاچه ی حوض السلطان و حوض مره، آبریز باتلاق گاوخونی و آب ریز دریاچه ی بختگان می ریزند.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

شرایط جغرافیایی ایران

شرایط جغرافیایی بسیار متفاوت و مختلف ایران که در حقیقت وضعیت یک شبه قاره را به آن داده است عامل بسیار مهم در مسیر وقایع و رویدادهای تاریخ اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی این سرزمین بوده است.
خاک ایران به دلیل وسعت و موقعیت استراتژیک اش، شرق و غرب جهان باستان را به یکدیگر متصل می نمود و از این طریق، علاوه بر این که سبب انتقال فرهنگ و تمدن شرق و غرب گردید، در عرصه ی اقتصادی و روابط بازرگانی و تجاری، نقش بسیار مهمی را ایفا می نمود. (3)
از سوی دیگر شرایط بسیار متفاوت و متغیر آب و هوایی ایران سبب گردیده که اقوام مختلف این سرزمین در شرایط کاملا متفاوت از یکدیگر، با فرهنگ های گوناگون و متنوع به سر برده و هر یک دارای ویژگی های کاملا بارز از یکدیگر به لحاظ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی باشند.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

مهاجرت اقوام آریایی

مهاجرت طوایف آریایی هند و ایرانی بنا به نوشته محققین دست کم از حدود دو هزار سال ق.م. انجام گرفته است، این طوایف از دیگر طوایف آریایی جدا شده و از میهن مشترک و اصلی خود که به نظر بیش تر صاحب نظران در منطقه وسیعی از شمال ناحیه ای میان دریاچه ی آرال و دریای سیاه واقع شده بود کوچ کردند و به سوی فلات پهناور ایران و سرزمین هند روی آوردند ماکس مولر، موطن آریاها را آسیای مرکزی می داند و هاکسلی انگلیسی آن را منطقه ای وسیع بین دریاچه آرال و دریای شمال معرفی می نماید.
این که چرا و چگونه و تحت چه چه عواملی مهاجرت انجام گرفته است، سعید نفیسی در کتاب خود به نقل از اوستا می نویسد: در حدود هزاره پنجم ق.م. هنگامی که دیگر آب و هوای پامیر برای اقوام آریاها سازگار نبوده است، بنای مهاجرت به سوی جنوب گذاشتند و در دامنه جنوبی پامیر، به دو دسته تقسیم گشتند.دسته ای به طرف شرق رهسپار شدند و از دره سند و پنجاب به هندوستان و دسته دیگر رو به مغرب و از راه آسیای مرکزی و صحرای قراقوم امروز، یا دشت خاوران سابق، وارد ایران شدند. (4)
اوستا نیز درباره مهاجرت آریاها اشاره می نماید که خشکسالی یا توفان شدید، به خصوص کمبود غذا و رشد جمعیت، آنان را وادار به مهاجرت نموده است.
دکتر تاراچند، مورخ و فیلسوف بزرگ هند، در کتاب گزیده ریگ ودا، نظر دیگری را در مورد مهاجرت آریاها ارائه می نماید. وی علت جدایی طوایف آریایی هند و ایرانی از دیگر طوایف آریایی را اختلاف عقیده دینی و مذهبی می داند! و برای اثبات نظریه خویش می نویسد، بیش از چهارده قرن، ق.م. طوایف آریایی هند و ایرانی، میترا، ورونا، اندرا و ناستیه، را پرستش می کردند و نام این چهار خدا در ریگ ودا و اوستا آمده است. (5)
بنابراین، ریگ ودا و اوستا قدیمی ترین اثر دو قوم آریایی ایران و هند، هر دو از یک زبان مادر شاهی مشتق و از نظر فکری و اجتماعی نیز به هم نزدیک اند و طوایف دیگر آریایی درباره چنین خدایانی در اختلاف به سر می برند.
البته برخی از دانشمندان، هجوم اقوام دیگر به سرزمین آریایی ها را علت مهاجرت آنان دانسته اند.
در کتاب ایران ویچ آمده است از میان قبیله هایی که در حدود 700/1 ق.م. در شمال دریای مازندران و بین دریای سیاه و دریای مازندران چادرنشینی می کردند، دو قبیله ی ایرانی؛ مادی و پارسی که با یکدیگر تفاوت اندکی در گویش داشتند به سوی سرزمین های جنوبی تر کوچ کردند و به نواحی غرب دریای مازندران آمدند و در آن جا ساکن شدند و نام نژادی خود را به آن نواحی دادند.
نام های، آران، آلان و آلبانی همه از ریشه ی ایران eranبرخاسته اند و نمودار آنند که روزگاری ایرانی نژادان در آن جا ساکن بوده اند. این دو قوم (مادی و پارسی) به تدریج از دربندهای قفقاز گذشته و در پیرامون دریاچه رضائیه (ارومیه) که پهنه ای بیش از امروز داشت و دارای دشت های سرسبز و خرم بود ساکن شدند و به کار دامداری و کشاورزی و تربیت اسب پرداختند.
مورخان یونانی نام قبایل پارسی را چنین نوشته اند: (6)
پاسارگادیان - مارافیوئی - ماسپیوذئی، که مهم ترین آنان، پاسارگادیان هستند و قبیله ی هخامنشی و پادشاهان ناحیه پارس از این قبیله هستند. پارسیان دیگر چنین اند:
پانثیلایوئی - دروئوسی یوئی - گرالنیوئی.
قبایل کوچ نشین پارسی چنین اند:
دائوتی - مردوئی - دروکیلوئی - ساگارتیوئی
تیره های مادی عبارتند از شش تیره زیر:
بوئوسائی - پارتاکنوئی - ستروئوخاکش - اریزانتوئی - بوئودیوئی - مگوئی.
این دو طایفه بزرگ با همه ی تیره های خود که نام برده شده به سوی نواحی حاصلخیز پیرامون دریاچه ارومیه (شهرآب) فرود آمدند.تیره مادی، در نواحی جنوب شرقی دریاچه - بین همدان و تبریز - جای گرفت و بعدها تا اصفهان پیش رفت؛ و قبیله های پارسی در مغرب و قسمت های جنوب غربی دریاچه، در ناحیه اردلان (ایران مقدس) جای گرفت. این قبایل با یکدیگر و همین طور با قبایل بومی این مناطق برخورد نمودند که به مرور زمان در یکدیگر ادغام شده و در کنار یکدیگر به دامداری و تربیت اسب که یکی از مهم ترین پیشه های آنان بود پرداختند.
دیاکونوف، در تاریخ ماد می نویسد: از آثاری که به زبان سومری و اکدی و هوریانی، در دست است چنین مستفاد می گردد که در کوهپایه های غربی زاگرس، آن جایی که بعدها ماد غربی را تشکیل می داد، قبایل هوریان، لولوئیان و گوتیان و ظاهرا قبایل دیگری که با عیلامیان قرابت داشتند زندگی می کردند. علاوه بر این، در سایر نقاط شمالی و شمال شرقی نیز قبل از ورود آریاییان، اقوام دیگری همچون تیپورها، آماردها، کاسیان، مانناها، طالشیان و گیل ها پراکنده بوده اند. (7)

[ملکوت* گامی تارهایی *]

لولوییان

این قوم بخش وسیعی از قسمت علیای رود دیاله تا دریاچه ارومیه و حتی فراتر، تا شمال غربی آن را اشغال کرده بود. این اسم، در زبان اورارتوئی، لولو، به معنی بیگانه و دشمن و در اکدی، لولوبوم یا لولویوم آمده است. قوم لولوئی از اقوام آسیایی نژاد بودند و با عیلامیان قرابت داشتند. از پادشاهان معروف این قوم، آنوبانی نی بود - 2200 ق.م. - که سنگ نبشته ای از او بر صخره ای بر سرپل ذهاب هنوز برجاست.
ناحیه ی تسلط این قوم در آذربایجان در کتیبه های آشوری با نام زاموآ یاد شده است که در هزاره ی دوم ق.م. کشور مقتدری را تشکیل دادند لولوئیان به طور مداوم با اقوام مجاور از آن جمله با آشوریان در حال جنگ بودند. از قرن نهم ق.م. دیگر از آنان نامی به میان نیامد. (8)

[ملکوت* گامی تارهایی *]

گوتیان (قوطیان)

اصطلاح گوتی (کوتی) در هزاره ی سوم و دوم ق.م. به یک گروه نژادی اطلاق می شده که در مشرق و شمال غربی لولوئیان و احتمالا در آذربایجان کنونی ایران و کردستان زندگی می کردند. بعدها ممکن است این نام به اقوام گوناگونی که در شمال و مشرق بابل زندگی می کردند اطلاق گردیده و واحد ارضی معین و مشخصی را شامل نمی شده است. در هزاره ی اول ق.م. همه، اوراتوئیان، و مردم ماننا، و ماد را گوتی می نامیدند. فقط در کتیبه های سارگن دوم، مادهای ایرانی زبان، از گوتیان مشخص و ممتاز گردیده اند.
گوتیان در 000/3 ق.م. و زمان سلطنت تارام سین - پادشاه اکد - در صحنه تاریخ پدید می آیند. آنان زبان مستقلی داشتند که تا اندازه ای با خانواده زبان های عیلامی قرابت داشتند و ممکن است از انواع زبان های قفقازی قدیم و آلبانی (در سرزمین قفقاز) باشد.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

تیپوری ها


ناحیه ای که امروز طبرستان و مازندران نامیده می شود در قدیم مسکن تیپورها بوده است در اسناد بابلی از این قوم که همراه کاسیان به شهر بابل هجوم آورده اند ذکری رفته است.
در بدو ورود آریاها به فلات ایران تیپورها، جلو پیشروی آنان را به آن نواحی گرفته بودند. در اوستا، چندین بار از این قوم به نام دیو و آفریده شده ی اهریمن نام برده شده است. (9)

[ملکوت* گامی تارهایی *]

کاسیان

استرابون، جغرافی دان یونانی از کاسیان به نام کاسایوئی یاد می کند و محل اولیه آنان را در بنادر خزر می نویسد، برخی تصور می کنند که نام قزوین و نیز دریای کاسپین ممکن است حاکی از خاطره این قوم باشد. کاسیان در هزاره دوم ق.م. در دامنه های زاگرس می زیستند. این قوم همواره در فکر تصرف میان رودان (بین النهرین) بودند، تا سرانجام توانستند امپراتوری بابل را منقرض کرده و مدت 600 سال بر آنان حکومت نمایند.
دیاکونوف می نویسد: کاسیان از زمان های قدیم تا فتح ایران به دست اسکندر مقدونی، در محلی که اکنون لرستان نامیده می شود ساکن بودند و بیش تر به دامداری اشتغال داشتند.