درآمدی بر سیاست و حکومت در نهج البلاغه

[نصرالله عاشق خداومولا]

در این جا به قسمتی از سیره و اقدامات عملی آن حضرت در ایجاد وحدت، اشاره ای می کنیم.
1. اولین فریضه ای که در اسلام مقرر گردید، نماز بود که پیامبر صلی الله علیه و آله آن را به جماعت می گذارد. نماز جماعت، شکوه وحدت در عبادت است. خانه زید بن ارقم، محل اجتماع مسلمانان بود. مسلمانان در آن جا قرآن می خواندند و با پیامبر نماز جماعت می خواندند.
2. اولین اقدامی که پیامبر صلی الله علیه و آله بعد از ورود به مدینه انجام داد، تاسیس مسجد بود که محل تجمع و عبادت دسته جمعی مسلمانان گشت و حضور در مسجد، اثر فراوانی در وحدت و هماهنگی مسلمانان دارد؛ چون اجتماع در مکانی مقدس و معنوی مثل مسجد، باعث یک دلی، وحدت و ایجاد قدرت می شود. به این دلیل است که پیامبر صلی الله علیه و آله به کسانی که در مسجد و جماعت حاضر نمی شدند، فرمود:
نزدیک است دستور دهم بر در خانه های افرادی که نماز خواندن در مسجد را واگذاشته اند، هیزم بریزند و خانه هایشان را بر سر آنان به آتش بکشند. (172)

[نصرالله عاشق خداومولا]

در این زمینه، روایات متعددی وجود دارد، که دلالت بر نقش مسجد و نماز جماعت در وحدت بین مسلمانان می کند.
3. پیامبر صلی الله علیه و آله پس از حضور در مدینه، در صدد تاسیس حکومت اسلامی بر آمد چون حکومت بر پایه اختلاف و تفرقه قابل استوار نیست، آن حضرت دو پیمان با مردم بست. یکی، پیمان میان همه اهل مدینه و دیگری، پیمان میان مسلمانان. پیمان اولی، نخستین منشور و قانون اساسی است که پیامبر صادر کرد، تا بدین وسیله وحدت و یکپارچگی بر تمام مدینه حاکم شود.
متن پیمان نخست چنین است:
بسم الله الرحمن الرحیم، این نوشته ای است از محمد، پیامبر خدا علیه السلام میان مومنان و مسلمانان قریش و یثرب و کسانی که بر راه ایشان رفتند و بدینشان پیوستند و همراه ایشان جهاد کردند. اینان در برابر یکدیگر مردمان، دستی متحدند. مومنان تقوا پیشه، علیه کسی از خودشان که ستم کند یا دست اندرکار ظلم و تجاوز و فساد میان مومنان شود. همگی همدست خواهند بود. از یهودیان ساکن حومه مدینه هر که از ما پیروی کند، یاری ما را خواهد داشت و در این حقوق برابر است. یهودیان و غلامانشان از حقوق امضاء کنندگان این قرارداد برخوردارند و با آن ها به نیکی رفتار می شود. (173)

[نصرالله عاشق خداومولا]

بر اساس این پیمان، همه اهل مدینه با هر عقیده و مکتبی که داشتند، از حقوق شهروندی برخوردار بودند و می توانستند با هم متحد باشند و بر اساس تعهد و پیمانی که بستند، با هم و در کنار هم زندگی مسالمت آمیزی داشته باشند. وحدت ملی به به این معنا نیست که همه عقیده ها و سلیقه های سیاسی یکی شود؛ بلکه به این معناست که همه بر اشتراکات تکیه کنند و از تفرقه و اختلاف پرهیز و در مقابل دشمنان، موضع مشترک اتخاذ نمایند.
پیمان دوم، پیمان عقد مواخاه یا برادری نامیده شد، فلسفه اش این بود که میان انصار و مهاجرین، فاصله قومی و نژادی بسیاری بود و منافقان و دشمنان داخلی برای در همین ریختن جامعه نو بنیاد اسلامی، امید به ایجاد اختلاف میان آن ها داشتند، پیامبر صلی الله علیه و آله برای ریشه کن کردن موجبات اختلاف، بر اساس انما المومنین اخوه، بین مهاجرین و انصار پیمان برادری بست و با این کار، اختلاف چندین ساله، بین قبایل مختلف، به ویژه بین اوس و خزرج و همچنین بین انصار و مهاجر را از بین برد و نظام اسلامی را بر پایه وحدت و اتحاد بنا نهاد.
4. حضرت محمد صلی الله علیه و آله در حجه الوداع، مسلمانان را به وحدت دعوت فرمود:
دمائکم و اموالکم علیکم حرام الی ان تلقوا ربکم کحرمه یوکم هذا و حرمه شهرکم هذا... و اعقلوا تعلمن ان کل مسلم اخ المسلم و ان المسلمین اخوه (174)؛

[نصرالله عاشق خداومولا]

خون ها و اموال شما بر شما حرام است، تا آن که خدا را در قیامت ملاقات کنید، همچون حرمت این روز و حرمت این ماه... بیاندیشید و بدانید که مسلمان برادر مسلمان است و مسلمانان برادران او هستند.
پیامبر اسلام همواره جامعه اسلامی را به وحدت و برادری دعوت می کرد و با هرگونه تفرقه و جدایی به شدت برخورد می کرد. همه ما باید با الهام از دستورهای حیات بخش اسلام و پیامبر صلی الله علیه و آله الفت و اتحاد را بین خودمان زیاد کنیم و عوامل تفرقه را از بین ببریم؛ چون عمل به سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله موجب حیات، بالندگی، عزت و سرافرازی ماست؛
یا ایها الذین امنوا استجیبوا لله و الرسول اذا دعاکم لما یجیبکم . (175)
ای اهل ایمان چون خدا و رسول شما را به ایمان دعوت کنند اجابت کنید تا به حیات ابد رسید.

[نصرالله عاشق خداومولا]

علی علیه السلام و وحدت:


بعد از این که وحدت را از دیدگاه قرآن و سنت ذکر کردیم، اهمیت وحدت و زیان تفرقه و اختلاف را از نگاه علی علیه السلام و نهج البلاغه پی می گیریم.
در نهج البلاغه، علی علیه السلام بزرگ ترین ره آورد نبوت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله را ایجاد الفت و اتحاد در میان مردم متفرق و پراکنده می داند؛ مردمی که در اثر تعصب و نادانی به جان هم افتاده و بر لبه پرتگاه سقوط و نابودی ایستاده بودند. نبی اکرم صلی الله علیه و آله در اثر تعالیم حیات بخش اسلام، انسان ها را متوجه خدای واجد ساخت و در یک صف قرار داد؛ امتیازات موهوم را از میان برداشت؛ سیاه و سفید، عرب و عجم، فقیر و غنی، شریف و وضیع، همه را فرزندان یک پدر و مادر معرفی کرد و فضیلت و امتیاز را تنها به تقوا و علم و جهاد دانست.
علی علیه السلام به اصحابش گوشزد می کند تا قدر این نعمت بزرگ الهی را بدانند؛ نعمتی که قرآن کریم درباره می فرماید:
و اذکر نعمت الله علیکم اذ کنتم اعدا فالف بین قلوبکم فاصبحتم بنعمته اخوانا و کنتم علی شفا حفره من النار فانقذکم منها (176) ؛
به یاد بیاورید این نعمت بزرگ خدا را که شما با هم دشمن بودید، خدا به واسطه پیامبر صلی الله علیه و آله در دل های شما الفت و مهربانی انداخت و همه به لطف خداوند، برادر دینی یک دیگر شدید و در پرتگاه آتش بودید، خدا شما را نجات داد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

علی علیه السلام به این دستاورد مهم پیامبر صلی الله علیه و آله اشاره می کند و می فرماید:
قد صرفت نحوه افئده الابرار و ثنبت الیه ازمه الابصار، دفن الله به الضغائن و اطفا به النوائر الف به اخوانا (177) ؛
دل های نیکوکاران شیفته او گشت؛ عنان دیده ها به سوی او متوجه شد؛ به برکت وجودش، خداوند کینه های دیرینه را دفن کرد، آتش دشمنی ها را خاموش نمود و مردم را با یک دیگر الفت داد و برادر ساخت.

همچنین می فرماید:
فصدع بما امر به، و بلغ رسالات ربه، فلم الله به الصدع، ورتق به الفتق، و الف به الشمل بین ذوی الارحام، بعد العداوه الواغره فی الصدور، و الضغائن القادحه فی القلوب . (178)
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله آن چه را که به او فرموده شد آشکار کرد، و پیام های پروردگارش را رساند، او شکافهای اجتماعی را به وحدت اصلاح، و فاصله ها را پیوستگی بخشید، میان خویشاوندان یگانگی برقرار کرد پس از آن که آتش دشمنی ها، و کینه های برافروخته در دلها راه یافته بود.

[نصرالله عاشق خداومولا]

نیز می فرماید:
الی ان بعث الله سبحانه محمدا رسول الله صلی الله علیه و آله لانجاز عدته، و اتمام نبوته، ماخوذا علی النبیین میثاقه، مشهوره سماته، کریما میلاده .
و اهل الارض یومئذ ملل متفرقه، و اهواء منتشره، و طرائق متشتته، بین مشبه لله بخلقه، او ملحد فی اسمه، او مشیر الی غیره. فهداهم به من الضلاله، و انقذهم بمکانه من الجهاله. ثم اختار سبحانه لمحمد صلی الله علیه و آله لقاءه ورضی له ما عنده، و اکرمه عن دار الدنیا، ورغب به عن مقام البلوی، فقبضه الیه کریما صلی الله علیه و اله . (179)
تا اینکه خدای سبحان، برای وفای به وعده خود، و کامل گردانیدن دوران نبوت، حضرت محمد (که درود خدا بر او باد) را مبعوث کرد، پیامبری که از همه پیامبران پیمان پذیرش نبوت او را گرفته بود، نشانه های او شهرت داشت، و تولدش بر همه مبارک بود.
روزگاری که مردم روی زمین دارای مذاهب پراکنده، خواسته های گوناگون، و روشهای متفاوت بودند، عده ای خدا را به پدیده ها تشبیه کرده، و گروهی نام های ارزشمند خدا را انکار و به بت ها نسبت می دادند، و برخی به غیر خدا اشاره می کردند.
پس خدای سبحان، مردم را به وسیله محمد صلی الله علیه و آله از گمراهی نجات داد و هدایت کرد، و از جهالت رهایی بخشید.
سپس دیدار خود را برای پیامبر صلی الله علیه و آله برگزید، و آن چه نزد خود داشت برای او پسندید، و او را با کوچ دادن از دنیا گرامی داشت، و از گرفتاری ها و مشکلات رهایی بخشید و کریمانه قبض، روح کرد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

علی علیه السلام در موارد متعدد، فلسفه صبر 25 ساله خود را حفظ وحدت و کیان اسلام و دوری از تفرقه و پراکندگی امت اسلامی مطرح می کند؛ علی رغم این که حکومت و خلافت شایسته او بود.
آن حضرت در یکی از نامه ها، فلسفه بیعت با ابوبکر و صبر و سکوت خود را چنین بیان می کند:
اما بعد، فان الله سبحانه بعث محمد صلی الله علیه و آله نذیرا للعالمین، و مهیمنا علی المرسلین. فلما مضی علیه السلام تنازع المسلمون الامر من بعده. فو الله ما کان یلقی فی روعی، و لا یخطر ببالی، ان العرب تزعج هذا الامر من بعده صلی الله علیه و آله عن اهل بیته، و لا انهم منحوه عنی من بعده! فما راعنی الا انثیال الناس علی فلان یبایعونه .
فامسکت یدی حتی رایت راجعه الناس قد رجعت عن الاسلام، یدعون الی محق دین محمد - صلی الله علیه و آله - فخشیت ان لم انصر الاسلام و اهله ان اری فیه ثلما او هدما، تکون المصیبه به علی اعظم من فوت ولایتکم التی انما هی متاع ایام قلائل، یزول منها ماکان، کما یزول السراب، او کما یتقشع السحاب ؛
فنهضت فی تلک الاحداث حتی زاح الباطل وزهق، و اطمان الدین و تنهنه . (180)
پس از یاد خدا و درود! خداوند سبحان محمد را فرستاد تا بیم دهنده جهانیان، و گواه پیامبران پیش از خود باشد، آنگاه که پیامبر به سوی خدا رفت. مسلمانان، پس از وی در کار حکومت با یکدیگر درگیر شدند.
در فکرم می گذشت، و در نه خاطرم می آمد که عرب خلافت را پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله از اهل بیت او بگرداند، یا مرا پس از وی از عهده دار شدن حکومت باز دارند، تنها چیزی که نگرانم کرد شتافتن مردم به سوی فلان شخص بود که با او بیعت کردند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

آنجا که دیدم گروهی از اسلام بازگشته، می خواهند دین محمد صلی الله علیه و آله را نابود سازند. پس ترسیدم که اگر اسلام و طرفدارانش را یاری نکنم، رخنه ای در آن بینم یا شاهد نابودی آن باشم، که مصیبت آن بر من سخت تر از رها کردن حکومت بر شماست، که کالای چند روزه دنیاست، به زودی ایام آن می گذرد چنانکه سراب ناپدید شود، یا چونان پاره های ابر که زود پراکنده می گردد.
پس در میان آن آشوب و غوغا بپا خواستم تا آن که باطل از میان رفت و دین استقرار یافته، آرام شد.

حضرت علی علیه السلام در دوره خلافت عمر با چنین مصلحت اندیشی برای اسلام و جامعه اسلامی، صبر کرد؛ در حالی که خودش می فرماید:
حتی مضی الاول لسبیله، فادلی بها الی فلان بعده .
ثم تمثل بقول الا عشی:
شتان ما یومی علی کورها - و یوم حیان اخی جابر
فیا عجبا! بیناهو یستقبلها یغلظ کلمها، و یخشن مسها، و یکثر العثار فیها، و الاعتذار منها، فصاحبها کزاکب الصعبه ان اشنق لها خرم، و ان اسلس لها تفحم .
فمنی الناس - لعمر الله - بخبط و شماس، و تلون و اعتراض؛ فصبرت علی طول المده، وشده المحنه، حتی اذا مضی لسبیله . (181)
تا اینکه خلیفه اول، به راه خود رفت و خلافت را به پسر خطاب سپرد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

(سپس امام علی مثلی را با شعری از اعشی عنوان کرد)
مرا با برادر جابر حیان چه شباهتی است؟
من همه روز را در گرمای سوزان کار کردم و او راحت و آسوده در خانه بود
شگفتا! ابابکر که در حیات خود از مردم می خواست عذرش را بپذیرند، چگونه در هنگام مرگ، خلافت را به عقد دیگری در آورد؟
هر دو از شتر خلافت سخت دوشیدند و از حاصل آن بهره مند گردیدند.
سرانجام اولی حکومت را به راهی در آورد، و به دست کسی عمر سپرد، که مجموعه ای از خشونت، سختگیری، اشتباه و پوزش طلبی بود، زمامدار مانند کسی که بر شتری سرکش، سوار است، اگر عنان محکم کشد، پرده های بینی حیوان پاره می شود، و اگر آزادش گذارد، در پرتگاه سقوط می کند.
سوگند بخدا مردم در حکومت دومی، در ناراحتی و رنج مهمی گرفتار آمده بودند و دچار دوروییها و اعتراض ها شدند، و من در این مدت طولانی محنت زا، و عذاب آور، چاره ای جز شکیبایی نداشتم، تا آن که روزگار عمر هم سپری شد. (182)