خط مشهای سیاسی نهج البلاغه

[نصرالله عاشق خداومولا]

حسن عدالت و قبح ظلم، از بدیهیات عقلی است که در فرهنگ اسلام و منابع دینی (آیات و روایات) تأکید فراوانی بر آن شده است، به طوری که حدود 250 آیه در قرآن، درباره پلیدی و زشتی و وقاحت ظلم آمده است و در سخنان امیرالمؤمنین (ع) در نهج البلاغه بیش از پنجاه بار، به اشکال مختلف، به قبح ظلم اشاره شده است و این شدت پرهیز حضرت (ع) از هر گونه شائبه ظلم، و پرداختن دقیق آن وجود مبارک، به همه زوایای عدالت، او را به مجسمه دادگری و تجلی گاه عدالت در عالم هستی، تبدیل کرده است.(278) هنگامی که مردم مدینه، در سال 35 هجری با حضرت (ع)بیعت کردند، افرادی مانند عبد اللَّه بن عمر، سعد بن ابی وقاص، محمد بن مسلمه، حسّان بن ثابت و اسامة بن زید، از بیعن سرباز زدند، حضرت (ع) در یک سخنرانی، چنین می فرماید:
و اَیُمُ اللَّه لِأَنصفَنَّ المظلوم من ظالمه، و لاقودنَّ الظّالمَ بخَزامتِهِ، حتی اُورِدَه مَنْهَلَ الحقّ و إن کان کارِهاً.(279)
سوگند به خدا! داد مظلوم را از ظالمش می ستانم و افسار ستمکارش را می گیرم و او را تا چشمه سار حق می کشانم، گرچه او رغبتی بدان نداشته باشد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

هم چنین در وصیت خود به امام حسن و امام حسین (ع) پس از ضربت ابن ملجم، این گونه می فرماید:
ای فرزندان عبدالمطلب! مبادا پس از من دست به خون مسلمین فرو برید و بگویید: امیر مؤمنان کشته شد، بدانید جز کُشنده من، کسی دیگر نباید کشته شود. درست بنگرید! اگر من از ضرت او مُردم، او را تنها یک ضربت بزنید، و دست و پا و دیگر اعضای او را مَبُرید.(280)
بیان شد که حضرت (ع) وحدت رویه قضایی را ابداع فرمود؛ زیرا از گلایه های جدی حضرت (ع)همین اختلاف رأی عالمان، در احکام قطعی اسلام بوده است.(281)
مهم ترین امری که در تحقق عدالت قضایی، تأثیر فراوان دارد، انتخاب قضات شایسته است که شایستگی ایشان موجب می شود احکام نورانی اسلام، که هیچ خللی در آن ها راه ندارد، به زیبایی اجرا شود که فلسفه همان احکام، تحقق عدالت در جامعه است. بر این اساس، حضرت (ع) در فرمان حکومتی خود به مالک اشتر نخعی، برتری علمی، عملی و اخلاقی، توانایی قضایی، اجتناب از خشم و عصبانیت و لجاجت، وارستگی از طمع، ژرف اندیشی، احتیاط و توقف در شبهات، مهارت در استدلال و احتجاج، پر حوصلگی، قاطعیت و خود پسند و ساده لوح نبودن را ویژگی های قضات شایسته می شمارند.(282)

[نصرالله عاشق خداومولا]

حضرت (ع) در ادامه همین فرمان، بر مراقبت و بازرسی عملکرد قضات، تأمین مادی قاضی و حفظ حرمت قاضی، تأکید می فرماید.
تأکید بر استقلال دستگاه قضایی
یکی از ارکان اعتماد مردم به نظام حکومتی و دوام مشروعیت و مقبولیت مردمی نظام، سلامت دستگاه قضایی است که پناهگاهی در موقع بروز مشکل شناخته می شود. امام (ع) ضمن تبیین چگونگی دستگاه قضایی و سیمای قضات و داوران، به ضرورت استقلال این دستگاه تأکید کرده و به مالک اشتر چنین می نویسد:
ثم اخْتَر للحُکمِ بین النّاسِ أَفضَل رَعیّتِک فی نفسِک، ممّن لا تضیقُ به الأمور... .(283)
سپس از میان مردم، برترین فرد نزد خود را برای قضاوت انتخاب کن، کسانی که امور گوناگون و پراکنده، در تنگناشان نگذارد.
و در ادامه، به صفات قضاوت اشاره می فرماید.
5/3. تبعیض ستیزی
آن چه بیش از هر چیز، بنیان های اعتقاد و باورهای مردم را به حکومت و به ویژه، حکومت دینی متزلزل می کند، وجود تبعیض در ساختار حکومتی و به تبع، در جامعه است. وقتی که در تقسیم مسؤولیت ها به جای شایسته سالاری، رابطه سالاری حاکم شود و در تقسیم منابع و ثروت ها و حتی خدمات، خواص مانع رسیدن این امکانات به عوام و توده مردم شوند، باوری برای مردم جامعه، به حکومت باقی نمی ماند. امام (ع) وارث حکومتی بود که این پدیده شوم را آن قدر در جامعه رواج داده بود که همه به ستوه آمده بودند و همان مردمی که باعث 25 سال انزوای سیاسی حضرت (ع) شده بودند برای بیعت با ایشان هجوم آورده و از آن امام هُمام، رفع تبعیض ها و برچیده شدن بساط ظلم و اجرای عدالت را طلب کردند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

لذا در موارد بسیاری، حضرت (ع) مسلک و مرام خود را، مبارزه با هر گونه تبعیض، اعلام داشته و به کارگزاران حکومتی خود، توصیه می فرماید:
الذلیلُ عندی عزیزٌ حتّی آخُذَ الحقَّ له، والقَویُّ عندی ضعیفٌ حتی آخذَ الحقّ منه... .(284)
و در جای دیگر، در یک توصیه اخلاقی، هر گونه تبعیض و ستمی را بر بندگان، ظلم معرفی کرده و می فرماید:
و اللَّه لَأنْ أَبیتَ علی حَسَکِ السَّعْدانِ مُسَهّداً، و أُجَرَّ فی الاغلالِ مُصَفَّداً، أَحَبُّ إلیّ من أنْ ألقزی اللَّه و رسولَه یوم القیامةِ ظالماً لبعضِ العبادِ، و غاصباً لشی ء من الحُطامِ، و کیف أَظْلِمُ أحداً لِنفسٍ یُسرعُ إلی قُفولُها، و یَطولُ فی الثَّری حُلُولُها؟(285)
سوگند به خدا! اگر سراسر شب را بر روی خارهای سعدان (286) به سر ببرم و یا با غُل و زنجیر، به این سو یا آن سو کشیده شوم، خوش تر دارم تا خدا و پیامبرش را در روز قیامت، در حالی ملاقات کنم که به برخی بندگان ستم کرده و چیزی از اموال عمومی را غصب کرده باشم. چگونه بر کسی ستم کنم برای نفس خویش، که به سوی کهنگی و پوسیده شدن پیش می رود و در خاک، زمانی طولانی اقامت می کند؟(287)

[نصرالله عاشق خداومولا]

4. امنیت

مفهوم امنیت، مصونیت از تعرض و تصرف اجباری و بدون رضایت است، و درباره افراد، به معنای آن است که در مورد حقوق و آزادی های مشروع خود، بیم و هراسی نداشته باشند و به هیچ وجه، حقوق آنان به مخاطره نیفتد و هیچ عاملی، حقوق مشروع آنان را تهدید نکند.
عواملی که برای تحقق امنیت، در همه ابعاد آن، مورد توجه است، عبارتند از:
1. اجرا و تعمیم یک سان عدالت و قانون، و نفی هر گونه تبعیض در جامعه.
2. مبارزه مداوم با عوامل تجاوز و زمینه های تعرض احتمالی و نیروهای فشار و وحشت، و مهار کردن عواملی که زمینه تعرض را به وجود می آورند و پیش گیری های لازم برای خشکاندن ریشه های تعدی و تعرض.
3. آگاهی عامه اجرای مردم از حقوق متقابل موجود در جامعه.
4. ضمانت اجرای نیرومند معنوی، که ایمان و اخلاق است.
5. ضمانت اجرای نیرومند قانونی، برای کیفر دادن متجاوزان به حقوق مردم.

[نصرالله عاشق خداومولا]

قرآن امنیت را یکی از اهداف استقرار حاکمیت اللَّه و جانشینی صالحان در امامت معرفی کرده(288) و تأمین امنیت را از اهداف جهاد اسلامی شمرده(289) و جامعه امن را ضرب المثل و الگو معرفی می کند.(290)
امام علی (ع) نیز تأمین امنیت را انگیزه قیام صالحان و از اهداف عالی امامت می شمارد(291) و با تأکید بر صلح، برای تأمین امنیت، پیش گیری از عوامل تهدید کننده را گوشزد می کند.(292)
در فصل مربوط به نظم و امنیت، به تفصیل درباره امنیت و ابعاد آن، بحث خواهد شد.
1/4. صلح طلبی و پای بندی به تعهدات خارجی
حضرت (ع) در فرمان جامع خود به مالک اشتر نخعی، هم به صلح طلبی هوشمندانه و هم به پای بند بودن در برابر تعهدات خارجی، توصیه می فرماید:
و لا تَدْفَعَنَّ دَعاک إلیه عَدوُّک ولِلّهِ فیه رضیً... .(293)
هرگز پیشنهاد صلح دشمن را، که خشنودی خدا در آن است، رد مکن، که آسایش زرمندگان و آرامش فکری خود و امنیت کشور در صلح تأمین می شود... حال اگر پیمانی بین تو و دشمن منعقد گردید، یا او را امان دادی، به عهد خویش وفادار باش و بر آن چه بر عهده گرفتی، امانت دار باش و جان خود را سپر پیمان خود گردان؛ زیرا هیچ یک از واجبات الهی، همانند وفای به عهد نیست.

[نصرالله عاشق خداومولا]

2/4. اقتدار
حاکمان در حکومت حق باید مصداق واقعی این آیه مبارکه باشند:
محمدٌ رسول اللَّه و الّذین معه أشداء علی الکفّار رحماء بینهم.(294)
که صلابت در رفتار با دشمن و دشمنی را مطرح می کند. لذا حضرت (ع) در جایی می فرماید:
أَلا و إنّی أُقاتلُ رجلین: رجلاً ادّعی ما لیس له، و آخَر منع الّذی علیه.(295)
آگاه باشید! من با دو کس پیکار خونین خواهم داشت: (اول) کسی که چیزی را ادعا کند که از آن او نباشد، (دوم) آن کس که از ادای حق سر باز زند.
در برابر بهانه جویی های طلحة بن عبید اللَّه، مبنی بر انتقام خون عثمان، حضرت (ع) افشاگری کرده و می فرماید:
تا بوده ام مرا از جنگ نترسانده و از ضربت شمشیر نهراسانده اند، من به وعده پیروزی، که پروردگارم داده است، استوارم. به خدا سوگند! طلحة بن عبید اللَّه، برای خونخواهی عثمان شورش نکرده، جز این که می ترسیدم خون عثمان از او مطالبه شود؛ زیرا او خود متهم به قتل عثمان است، که در میان مردم، از او حریص تر بر قتل عثمان یافت نمی شد. برای این که مردم را دچار شک و تردید نکند، دست به این گونه ادعاهای دروغین زد... .(296)
حضرت (ع) بنابر همین مسلک، با معاویة بن ابی سفیان نیز، که با انواع و اقسام مکر و حیله، به بهانه خونخواهی عثمان، زمینه جنگ با اما م (ع) را تدارک می دید، با شدت و با صراحت برخورد می کند(297) و در مقابل پیشنهاد و اصرار بر واگذاری ولایت شام به معاویه، خطاب به او می نویسد:
و أمّا طلبُک الیّ الشّام فإنّی لم أَکُن لَأُعطیکَ الیومَ ما مَنعتُک أمسِ. و امّا قولک: إِنّ الحربَ قد أکَلَت العربَ إلّا حُشاشات أنْفُسٍ بقِیت ألا و من أَکَلهُ الحقّ فإلی الجنّةِ، و من أکله الباطلُ فإلی النّارِ.(298)
معاویه! این که خواستی شام را به تو واگذارم، همانا من چیزی را که دیروز از تو بازداشتم، امروز به تو نخواهم بخشید، و اما در مورد سخن تو که جنگ، عرب را جز اندکی، به کام خویش فرو برده است آگاه باش آن کس که بر حق بود، جایگاهش بهشت، و آن که بر راه باطل بود، در آتش است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

امام (ع) در این نامه به مقایسه آبا و اجداد خود و معاویه می پردازد و بنابر اقتضای امامت و هدایت، او را نصیحت می کند که شیطان را از خود دور سازد.
سرکوبی توطئه
آن جا که جایگاه مهر و محبت و مدارا و عفو و گذشت است، امام (ع) سرآمد همگان شناخته می شود که نمونه های آن، به ویژه در رفتار با قاتل خود، ابن ملجم مرادی مشهود است؛ ولی آن جا که جایگاه شدت، صلابت، جدیت، قاطعیت و سرکوبی است، باز هم او است که هرگز کوتاه نمی آید تا آتش توطئه را خاموش کند. لذا هنگامی که از حضرت (ع) خواستند که کار طلحه و زبیر را پیگیری نکند و آهنگ جنگ با آنان نداشته باشد، فرمود:
واللَّه لا أکونُ کَالضَّبعِ،(299) تنامُ علی طولِ اللّذمِ، حتی یَصِلَ إلیها طالبُها...(300).(301)
به خدا سوگند که من، نه آن کفتارم که به ضرب آهنگ های پیاپی و طولانی صیاد، به خواب رود تا جوینده اش به او برسد و نخجیرگر کمین کرده، شکراش را دست یابد. من همواره با یاری انسان های حق طلب، فراریان از حق را سرکوب می کنم و با سربازان آماده و گوش به فرمان، نافرمانان اهل تردید را درهم می شکنم، تا آن روز که دوران زندگی من به سرآید.

[نصرالله عاشق خداومولا]

همین مطلب را حضرت (ع) در خطبه های 148 و 209 درباره طلحه و زبیر تکرار می فرماید.
3/4. توجه به نیروهای صلح
امام علی (ع) نیروهای مسلح را جنود الهی، زینت زمامداران، مایه عزت دین و جامعه دینی ن، سبب برقراری امنیت در جامعه و مایه قوام رعیت و پایداری زندگی جامعه معرفی می فرماید(302) و این توصیفات، به علت جایگاه خاص این طبقه، در نظام حومتی اسلام است. پس از بیان اجمال، به تفصیل به بیان شروط لازم برای فرماندهان می پردازیم که عبارتند از:
اول، خیر خواهی و خیر اندیشی
دوم، پاکدامنی.
سوم، بردباری و ظرفیت.
چهارم، داشتن روحیه والای ترحم و رأفت بر ناتوانان و مقاومت و تأثیر ناپذیری از قدرتمندان.
پنجم، هیجانی نشدن در برابر خشونت.
ششم، اصالت خانوادگی (حیثیت شرف و تربیت در خانواده های صالح).
هفتم، حسن سابقه.
هشتم، داشتن شخصیت دلاور و با عظمت.
نهم، سخاوت.(303)

[نصرالله عاشق خداومولا]

در ادامه همین بخش، حضرت (ع) به وظایف زمامدار، در برابر نیروهای مسلح اشاره می فرماید که به ترتیب، عبارتند از:
اول، زیر نظر مستقیم گرفتن امور ارتش، به ویژه فرماندهان.
دوم، بزرگ جلوه ندادن خدمات انجام شده برای نیروهای مسلح.
سوم، دریغ نکردن از هر گونه لطف و عنایت ممکن، به نیروهای مسلح.
چهارم، به کارگیری دقت و باریک بینی به همراه لطف، در امور نیروهای مسلح، به ویژه ظرایف کار ایشان.
پنجم، تقدم داشتن فرماندهانی که در رسیدگی به نیروها مواسات به خرج می دهند.
ششم، برآوردن آرزوهای معقول نیرهای مسلح.
هفتم، سپاس گزاری و تشکر دائمی از نیروها.
هشتم، نمایش دادن مأموریت های موفق از نیروها.(304)