خط مشهای سیاسی نهج البلاغه

[نصرالله عاشق خداومولا]

در شمار درآمدهای نامشروع می توان از این موارد نام برد: درآمد ناشی از ربا، اموال غصب شده، رشوه، اختلاس وسوء استفاده از اموال دولتی وحیف ومیل آن ها، اموال مسروقه، سوء استفاده از موقوفات، درآمد ناشی از سوء استفاده از مقاطعه کاری ها ومعاملات دولتی، تصاحب زمین های موات ومباحات اصلی وفروش آن ها، درآمد حاصل از اماکن فساد، فحشا و قمار وغیره...(698)
3/2/1. موازنه اقتصادی: آن چه مانع تحقق وگسترش عدالت می شود، تکاثر اموال وثروت وبه تبع آن، بروز فقر ومحرومیت در جامعه اسلامی است. اسلام برای جلوگیری از این موانع وبرای تحقق عدالت، اموری را واجب ویا مستحب، در نظر گرفته است تا هم منابع درآمد دولت اسلامی باشند وهم به موازنه اقتصادی کمک کنند. این موارد عبارتند از:

[نصرالله عاشق خداومولا]

الف) خمس: هر گاه افراد جامعه اسلامی، درآمدی از راه کسب وکار، غواصی، معادن ویا غنایم جنگی به دست آوردند، با شرایطی واجب است بیست درصد آن را برای تأمین منابع مالی دولت اسلامی پرداخت کنند.
ب) زکات: بر افراد جامعه اسلامی نسبت به بعضی انواع کشاورزی ویا دامداری ودر صورت داشتن طلا ونقره، با شرایط معین، واجب است 110 ویا 120 آن را به نام زکات پرداخت کنند.
ج) وقف: از جمله منابع مالی دولت اسلامی، که برای پیش برد اهداف عالی نظام اسلامی، از آن استفاده می شود، وقف است. هر چند وقف از مستحبات مؤکد در مکتب اسلام است، اما تأثیر بسیاری در موازنه اقتصادی جامعه اسلامی دارد.
د) صدقات وانفاقات: از جمله مواردی است که در فرهنگ اسلامی، بر آن تأکید فراوان شده وبه عنوان یک ارزش دینی مورد توجه است، وهمین پاداش معنوی واخروی برای صدقات وانفاقات، جامعه را به سوی تحقق این موازنه سوق می دهد.(699)
گفتنی است که دولت اسلامی اختیار دارد برای نظام بخشیدن به جامعه اسلامی واجرای عدالت همه جانبه، غیر از موارد خمس وزکات (واجبات شرعی) ووقف وصدقات (مستحبات شرعی) بر اساس نیاز جامعه ومصالح عامه، مالیات بگیرد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

4/2/1. تأمین اجتماعی: یکی از نمادهای بی عدالتی، عدم رسیدگی به طبقات محروم جامعه، اعم از کم درآمدها، ایتام، مستمندان و... است. طبقاتی که باید دولت اسلامی، پشتیبان آن ها باشد تا فقر روز افزون، آن ها را مشکل جدی روبه رو نسازد. رسیدگی به طبقات محروم جامعه، از بیش ترین تلاش های امام علیه السّلام وسفارش های حضرت علیه السّلام به کارگزاران حکومت خود وپیروان خویش است.
انسان به طبیعت خود، به گونه ای نیست که همیشه از قدرت کار وخلاقیت، در همه شرایط برخوردار باشد، واحتمال بی کاری، از کار افتادگی، بیماری وپیری، برای او وجود دارد وبرای بعضی از خانواده ها نیز احتمال از دست دادن سرپرست ویا در راه ماندن وجود دارد که در این شرایط، دولت اسلامی باید تدبیری بیندیشد. در بخش وظایف رفاهی حکومت، یادآور شدیم که خدمات بهداشتی، خدمات عمومی وامثال آن، حق است از جامعه، بر عهده دولت اسلامی، که حق تأمین اجتماعی نامیده می شود ودولت موظف است از محل درآمدهای عمومی، این خدمات را به طبقات نیازمند ارائه دهد.
نکته قابل توجه این که از رفتارهای حضرت علیه السّلام در این موارد، فهمیده می شود که این طبقات (که مورد حمایت وتأمین دولت قرار می گیرند) نه تنها نباید با دیده تحقیر نگریسته شوند، بلکه آنان صاحبان حق هستند وحقشان باید از سوی دولت اسلامی ادا گردد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

حضرت علیه السّلام شخصی به نام سعد را برای جمع آوری بیت المال ومالیات، نزد زیاد بن ابیه در بصره فرستاد. وی به جای پرداخت امانت ها، با فرستاده امام علیه السّلام به اختلاف ونزاع پرداخت. فرستاده امام علیه السّلام به کوفه بازگشت واز رفتار زیاد، به امام شکایت کرد.
حضرت علیه السّلام در نامه ای برای زیاد نوشت:
... أترجوا أن یعطیک اللَّه أجر المواضعین وأنت عنده من المتکبّرین؟ وتطمع - وأنت متمرّغ فی النّعیم تمنعه الضّعیف والارملة - أن یوجب لک ثواب المتصدّقین؟ وانّما المرء مجزیّ بما أسلف، وقادم علی ما قدّم.(700)
آیا امید داری خداوند پاداش فروتنان را به تو بدهد در حالی که از متکبران باشی؟ وآیا طمع داری ثواب انفاق کنندگان را دریابی در حالی که در ناز ونعمت قرار داری؟ وتهی دستان وبیوه زنان را از آن نعمت ها محروم می کنی؟ همانا انسان به آن چه پیش فرستاده ونزد خدا ذخیره ساخته، پاداش داده خواهد شد.
در نامه 26 نیز، که توضیح آن گذشت، حضرت علیه السّلام خطاب به کارگزاران امر صدقات، می فرماید که قشرهای زمین گیر، ناتوانان وتنگ دستان، شریکان شما هستند که اگر حق ایشان را ادا نکنید، خداوند در قیامت، شما را مؤاخذه خواهد کرد.(701)

[نصرالله عاشق خداومولا]

یکی از شیواترین بیان های حضرت علیه السّلام نامه عتاب آلود ایشان به عثمان بن حنیف انصاری، فرماندار بصره است که وقتی به امام علیه السّلام گزارش رسید که او در یک مهمانی اشرافی شرکت کرده، برای او چنین نوشت:
... ولو شئت لا هتدیت الطّریق الی مصفّی هذا العسل، ولباب هذا القمح، ونسائج هذا القزّ، ولکن هیهات أن یغلبنی هوای، ویقودنی جشعی الی تخیّر الاطعمة، ولعلّ بالحجاز أو الیمامة من لاطمع له فی القرص، ولا عهد له بالشّبع!، أو أبیت مبطاناً وحولی بطون غرثی، وأکباد حرّی، أو أکون کما قال القائل:
وحسبک داء أن تبیت ببطنة - - - - - وحولک أکباد تحنّ الی القدّ(702)
من اگر می خواستم، می توانستم از عسل پاک واز مغز گندم وبافته های ابریشم، برای خود غذا ولباس فراهم آورم، اما هیهات که هوای نفس بر من چیره گردد وحرص وطمع، مرا وادار کند که طعام های لذیذ برگزینم، در حالی که در حجاز یا یمامه (سرزمین در جنوب عربستان) کسی باشد که به قرص نانی نرسد ویا هرگز شکمی سیر نخورد، یا من سیر بخوابم وپیرامونم شکم هایی که از گرسنگی به پشت چسبیده، وجگرهای سوخته وجود داشته باشد، یا چنان باشم که شاعر می گوید:
ننگ آید که بخسی وشکم پر زطعام - - - - - دیگری پوست بجوید که به دندان کشدش.

[نصرالله عاشق خداومولا]

امام علی علیه السّلام در تبیی طبقات اجتماعی، برای مالک اشتر نخعی، طبقه نیازمندان وزمین گیران را طبقه پایین جامعه معرفی کرده ومی فرماید:
حق این است که این طبقه، از یاری وبخشش دیگران بهره مند شوند(703)
حضرت در ادامه همین فرمان، با تأکید بیش تر درباره طبقات محروم جامعه می فرماید:
اللَّه اللَّه فی الطّبقة السّفلی...(704)
آنان که هیچ چاره ای ندارند، یعنی مستمندان، نیازمندان، تهی دستان واز کار افتادگان، در این طبقه، هم کسانی هستند که اهل درخواست وسؤالند وهم کسانی هستند که (عزت نفس دارند و) بدون درخواست واظهار نیاز، باید به آنان رسیدگی شود. بنابراین، مالکا! به آن چه خداوند درباره آنان به تو دستور داده، عمل کن... حق همه آنان را مراعات کن، مبادا سر مستی زمامداری، تو را به خود مشغول سازد (واز رسیدگی به آنان غفلت کنی)...
5/2/1. ایجاد شرایط اشتغال وکار: در جامعه ای که شرایط کار، برای همگان مساوی بوده واجباری نباشد، بلکه متناسب با علاقه واستعداد وتوان افراد باشد، بی کاری وجود نخواهد داشت وبه تبع، فقر وفساد، آن جامعه را تهدید نمی کند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

مکتبی که بی کاری وفقر وفساد را ضد ارزش وناهنجاری اجتماعی می داند، بدیهی است که برای رفع این ناهنجاری ها برنامه دارد. بر این اساس، تأمین شغل، که از بین برنده بی کاری، فقر وفساد است، ارزش جدی مکتب به حساب می آید.
6/2/1. فقر زدایی: قبلاً بیان شد که فقر زدایی از ارزش های مهم نزد امام علیه السّلام است. لذا در کلامی نورانی، وظیفه اغنیا وسرمایه داران این گونه بیان می فرماید:
انّ اللَّه سبحانه فرض فی أموال الاغنیاء أقوات الفقراء، فما جاع فقیر الّا بما متع به غنیّ، واللَّه تعالی سائلهم عن ذلک(705).
همانا خدای سبحان روزی فقرا را در اموال سرمایه داران قرار داده است. پس هیچ فقیری گرسنه نمی ماند جز به بهای کامیابی توانگران، وخداوند از آنان درباره گرسنگی گرسنگان خواهد پرسید.

[نصرالله عاشق خداومولا]

حضرت علیه السّلام در همین باره، به قثم بن عباس، والی مکه می نویسد:
... وانظر الی ما اجتمع عندک من مال اللَّه فاصرفه الی من قبلک ذوی العیال والمجاعة، مصیباً به مواضع الفاقة والخلّات، وما فضل عن ذلک فاحمله الینا لنقسمه فیمن قبلنا.(706)
در مصرف اموال عمومی، که در دست تو جمع شده است، اندیشه کن وآن را به عیال مندان وگرسنگان پیرامونت ببخش، وبه مستمندان ونیازمندانی که سخت به کمک مالی تو نیاز دارند، برسان ومازاد را نزد ما بفرست تا در میان مردم نیازمندی که در این سامان هستند، تقسیم گردد.
شاخصه های فقر زدایی در حکومت اسلامی را می توان این گونه بیان کرد:(707)
الف) تأکید بر برنامه ریزی اقتصادی، که تولید، توزیع ومصرف، در روند رشد همه جانبه قرار گیرد.
ب) تأکید بر عدالت، در همه ابعاد، به ویژه عدالت اقتصادی.
ج) تأکید بر زهد، ساده زیستی، قناعت، اعتدال، از یک سو، وتکیه بر واجبات مالی، انفاق های مستحبی، ارزش جود وبخشش ونفی تشریفات وپرهیز از رفاه زدگی، اسراف، اشرافی گری، احتکار وزراندوزی، از سوی دیگر، تا فرهنگ درستی برای مصرف در جامعه به وجود آید ودر سایه آن، فقر از جامعه رخت بربندد.
د) تأکید بر ارزش کار وتلاش واشتغال زایی.
ه) تکیه بر این که همه مردم، چه مسلمانان وچه غیر مسلمان، از منابع عمومی درآمد دولت سهم دارند وظیفه دولت، رساندن سهم هر گروه، به ویژه طبقه ضعیف، به ایشان است.
و) تأکید بر این که تأمین رفاه عمومی، وظیفه اساسی حکومت اسلامی است.
ز) تأکید بر این که همه امکانات، برای همگان آفریده شده، نه گروهی خاص.
ح) تأکید بر مبارزه جدی حکومت با عوامل فقر؛ مانند اسراف، حرام خواری، ربا وکم فروشی.

[نصرالله عاشق خداومولا]

3/1. تأمین امنیت اقتصادی
امنیت اقتصادی یعنی مردم حق دارند، در مورد اموال ودارایی های مشروع خود، آرامش خاطر داشته باشند واحدی حق تجاوز به حدود مالکیت افراد را ندارد. در بحث امنیت گفتیم که لازمه تحقق امنیت، وجود عدالت، قانون، نظارت، آگاهی عمومی از قانون، اعتماد عمومی به برقراری عدالت ومعیار بودن قانون است.
بر همگان روشن است که امام علی بن ابی طالب علیه السّلام در تحقق عدالت، از هیچ کوششی دریغ نورزید وبر محوریت قانون الهی، تا پای جان ایستاد ونظارت بر امور مدیران، بازار وبازرگانان، بیت المال، اوضاع عمومی جامعه، به ویژه وضعیت محرومان(708) وبر نفس خویش را یک اهرم اجتماعی واخلاقی برای اصلاح امور معرفی کرد وهم چنین بر آگاهی عمومی وجلب اعتماد عمومی، تأکید داشت وبه کارگزاران خود نیز این امر را سفارش می فرمود.(709)
مهم ترین سفارش امام علیه السّلام درباره حفظ امنیت اقتصادی مردم، که مبتنی بر حدیث مشهور رسول گرامی اسلام صلّی اللَّه علیه وآله الناس مسلّطون علی أموالهم است، نامه ای است که حضرت علیه السّلام برای کارگزاران جمع آوری مالیت، در سال 36 هجری، به عنوان یک دستور العمل می نویسد(710) که به علت بیان محتوای نامه، در مباحث گذشته، به ذکر نکات مستفاد از آن بسنده می کنیم:

[نصرالله عاشق خداومولا]

الف) در مباحث اقتصادی ونیز در مورد اموال مردم، مهم ترین کنترل کننده درونی، یاد خدا وترس از عذاب الهی است که به متجاوزان وعده داده است: انطلق علی تقوی اللَّه.(711)
ب) وجود حفظ حرمت مردم واموال ایشان. لذا حضرت تأکید می فرماید که مردم را نترسان وبا زور از زمین ایشان گذر نکن: لا تروعنّ مسلماً ولا تجتازن علیه کارهاً.
ج) حرمت افزون لبی در مطالبه حقوق دولت از مردم: ولا تأخذنّ منه أکثر من حقّ اللَّه فی ماله.(712)
د) وجوب حضور با وقار، آرامش وهمراه با عطوفت ومهربانی در میان مردم: فاذا قدمت علی الحیّ فانزل بمائهم من غیر أن تخالط أبیاتهم، ثم امض الیهم بالسکینة والوقار، حتّی تقوم بینهم فتسلّم علیهم ولا تخدج بالتحیّة لهم.(713)
ه) حفظ حرمت وجایگاه نمایندگی از سوی امیرالمؤمنین علیه السّلام وحکومت اسلامی: ثمّ تقول: عباد اللَّه! أرسلنی الیکم ولیّ اللَّه وخلیفته لاخذ منکم حقّ اللَّه فی أموالکم فهل للَّه فی أموالکم من حقّ فتؤدّوه الی ولیّه.(714)
و) اعتماد به مردم در بیان چگونگی ادای حق اللَّه: فان قال قائل: لا، فلاتراجعه وان أنعم لک منعم فانطلق معه....(715)
ز) نهی از ورود بدون اجازه به حریم خصوصی افراد: فلا تدخلها الّا باذنه.(716)
ح) وجوب اخذ حق اللَّه، همراه با عطوفت ومهربانی ونهی از خشونت وسخت گیری:
فلا تدخل علیها دخول متسلّط علیه، ولا عنیف به.(717)
ط) حضور مأمور حکومت الهی نباید امنیت حیوان ها را مختل کند، چه رسد به انسان ها: ولا تنفرن بهیمة ولا تفزعنّها.(718)
ی) وجوب مراعات جدی حال صاحب مال، در گرفتن حق واجب الهی: ((واصدع المال صدعین ثم خیّره... فلا تزال کذلک حتی یبقی ما فیه وفاء لحقّ اللَّه فی ماله.(719)
ک) جواز تجدید نظر در محاسبه برای جلب اعتماد بیش تر صاحب مال: فان استقالک فأقله، ثمّ اخلطها ثمّ اصنع مثل الّذی صنعت....(720)
ل) ضمن همه مراعات ها، در گرفتن حق خدا وحکومت، کوتاهی از لحاظ کیفیت جایز نیست: ولا تأخذنّ عوداً ولا هرمة ولا مکسورة ولا مهلوسة ولا ذات عوار.(721)
ن) تأکید بر مراعات حقوق حیوانات: ولا توکّل بها الّا ناصحاً شفیقاً وأمیناً حفیظاً، غیر معنف ولا مجحف.(722)