خط مشهای سیاسی نهج البلاغه

[نصرالله عاشق خداومولا]

فصل هفتم



توزیع کالا وخدمات (رفاه) در نهج البلاغه


مبانی نظری رفاه در حکومت

در این که از دیر زمان، از جمله ویژگی های مهم دولت یا حکومت، تأمین رفاه، وبه بیان دیگر، توزیع درست کالا، امکانات وخدمات بوده، جای هیچ شکی نیست. لذا گفته شده که دولت، برای زیستن به وجود می آید وبرای خوب زیستن ادامه می یابد(674). مروز زمان گواه است که دیدگاه ومکاتب مختلف، این وظیفه را در قالب های گوناگون مطرح می کرده ویا در کنار آن، وظایف دیگری را نیز یاد آور می شدند.
زمانی دولت به مثابه کارگزار رفاه انسان شناخته می شده ودر نگاه برخی، دولت همانند نهاد وراهنمای اخلاقی وقالب دهنده زندگی اخلاقی افراد بوده وبرای تعالی نوع بشر از پستی جسمی وعذاب روحی، نقشی این جهانی ایفا کرده است.
در نگاهی دیگر، دولت با گسترش آموزش، از لحاظ تربیت قوای ذهنی، نقش حیاتی بازی کرده، عدالت اجتماعی را بر قرار ساخته وسعادت را در میان شهروندان، بیش تر کرده است. در قرن هجدهم ونوزدهم میلادی، مهم ترین نقش دولت (به علت احاطه فرضیه فرد گرایی، که قائل به حداقل دخالت دولت در امور بود) نقش پلیسی بوده است؛ ولی در قرن بیستم، دولت در جایگاه تعاون خدمات اجتماعی قرار گرفت که نه تنها به عنوان پلیس مطرح نبود، بلکه نقش معلم، پرستار، مدیر، بازرگان وصنعت گر را به خود گرفت وسرانجام، در عصر اخیر، مفهوم دولت رفاه پدیدار شد.(675)

[نصرالله عاشق خداومولا]

ویژگی های دولت رفاه

پژوهش گران برای دولت رفاه، تعریف های مختلف وویژگی های متنوعی بیان می کنند که خصوصیات ذیل معرف آن است:
1. در دولت رفاه، فرد موقعیت محوری دارد.
2. حداقل سطح زندگی وفرصت را برای شهروندان، بدون توجه به نژاد، عقیده یا رنگ تضمین می کند.
3. رشته گسترده ای از خدمات اجتماعی را برای شهروندان فراهم می آورد.
4. توزیع متناسب درآمد را برای همه شهروندان تضمین می کند.(676)
بنابراین ویژگی ها، از جمله وظایف جدی دولت رفاه، می توان موارد ذیل را ذکر کرد:
1. بهبودی بهداشت عمومی.
2. گسترش آموزش وپرورش.
3. تأمین امنیت اقتصادی (مالی، شغلی، بازار وسرمایه).
4. تأمین خدمات اجتماعی (مانند بیمه).
5. تأمین وسامان دادن به خدمات عمومی (مانند راه ها، ارتباطات، پل ها و...).
6. تنظیم درست بازار ونظارت دقیق بر آن.
7. تنظیم نظام جمع آوری مالیات ومجازات فراریان از آن.(677)

[نصرالله عاشق خداومولا]

تأمین رفاه در اهداف حکومت

در فصل دوم نیز در بیان اهداف حکومت، بیان شد که تأمین رفاه عمومی، که شامل همه وظایف مذکور می شود، از اهداف اساسی در حکومت ها به شمار می آید تا در سایه آن، تعالی انسان ها ونیل به اهداف عالی خلقت، بدون بروز مشکل، تحقق یابد.
امام علی علیه السّلام در ابتدای فرمان جامع حکومتی خود به مالک اشتر نخعی، چهار وظیفه مهم حکومت ار برای استاندار مصر ترسیم می فرماید:
هذا ما أمر به عبداللَّه علیّ أمیر المؤمنین، مالک بن الحارث الاشتر فی عهده الیه، حین ولّا ه مصر: جبایة خراجها، وجهاد عدوّها، واستصلاح أهلها، وعمارة بلادها.(678)
اهداف این فرمان عبارتند از:
1. وصول مالیات ها
2. جهاد با دشمنان
3. اصلاح مردم (وامور مردم)
4. آباد سازی شهرها.
با توجه به این چهار اصل اساسی، در جامع ترین فرمان امام علیه السّلام به خوبی روشن می شود که تأمین رفاه، رسیدگی به معیشت مردم وعمران وآبادانی وبه طور کلی مسائل اقتصادی، از چه جایگاهی در حکومت علوی برخوردار است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

سیاست های اقتصادی در نهج البلاغه

اصول حاکم بر سیاست های اقتصادی، سیاست های مالی ومالیاتی حکومت، منابع مالی ودرآمد حکومت وارزش ها وضد ارزش ها اقتصادی، که مورد تأکید حضرت علیه السّلام قرار گرفته، می تواند بیانگر سیاست های امام علیه السّلام باشد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

1. اصول حاکم بر سیاست های اقتصادی در نهج البلاغه

اهداف اقتصاد اسلامی عبارتند از:
الف) برآوردن نیازهای مادی انسان، در جریان رشد (نعم العون علی تقوی اللَّه الغنیّ).(679)
ب) تأمین استقلال اقتصادی جامعه ونفی هر گونه وابستگی واسارت اقتصادی وریشه کن کردن سلطه اقتصادی واستثمار بیگانه وطرد عوامل سلطه پذیری.(680)
ج) ریشه کن کردن فقر ومحرومیت به وسیله مبارزه مداوم با عوامل فقرزا ومحرومیت آفرین.(681)
بدیهی است اگر اصول وسیاست هایی در جامعه رعایت نشود، تحقق اهداف، ممکن نخواهد بود. بنابراین، با مطالعه نهج البلاغ، می توان به اصول حاکم بر سیاست های اقتصادی ای دست یافت که حضرت علیه السّلام هم به دیگران (خلفای پیش از خود وزمامداران عصر حکومت خود) سفارش می کرد وهم خود، رفتاری منطبق بر آن را ارائه می نمود.

[نصرالله عاشق خداومولا]

با توجه به برپایی قسط وعدالت در ابعاد مختلف، از اصلی ترین ارکان حکومت علوی است که حضرت علیه السّلام برای تحقق آن تا پای جان تلاش کرد.
برپایی قسط وعدالت، زمینه ها، عوامل وموانعی دارد که برخی از آن ها بیان می شود:
1/1. برنامه ریزی اقتصادی
اولین زمینه رسیدن به قسط وعدالت، برنامه ریزی دقیق وصحیح برای تولید، توزیع ومصرف است. در این باره، به دو کلام حضرت علیه السّلام اشاره می کنیم:
اول، بخشی از نامه امام علیه السّلام به مالک اشتر که طبقات مختلف جامعه وجایگاه هر کدام ونوع ارتباط آن ها با یکدیگر را بیان می فرماید. آن حضرت در این بخش، دست یابی به راحتی وگشایش را در یک جامعه هماهنگ، که هر طبقه وگروه، به وظایف وحقوق خود آگاه وپای بند باشد، ممکن می داند وآن را مشخصه یک نظام خدایی معرفی می کند. نکته مهم در این فراز، این که پس از بیان طبقات وجایگاه ها ووظایف، می فرماید:
ولاقوام لهم جمیعاً الّا بالتجّار وذوی الصّناعات، فیما یجتمعون علیه من مرافقهم، ویقیمونه من أسواقهم، ویکفونهم من الترفّق بأیدیهم ممّا لا یبلغه رفق غیرهم.
همه گروه های یاد شده، بدون بازرگانان وصاحبان صنایع (نظام تولید وتوزیع) نمی توانند دوام بیاورند؛ زیرا آنان وسایل زندگی را فراهم آورده ودر بازارها عرضه می کنند وبسیاری از وسایل زندگی را با دست می سازند که از توان دیگران خارج است.(682)

[نصرالله عاشق خداومولا]

در ادامه نامه، طبقه پایین جامعه، از نیازمندان ومستمندان را ذکر می کند ووظیفه همه را بخشش ویاری رساندن به اینان می داند، تا در نظام توزیع ومصرف، اختلالی به وجود نیاید.
دوم، وصیت نامه اقتصادی حضرت علیه السّلام که ایشان آن را برای کسب خشنودی خداوند، نیل به بهشت وآرامش در سرای آخرت، پس از بازگشت از جنگ صفین نگاشته است. در این وصیت، ضمن ارائه برنامه ای درباره چگونگی سرپرستی اموال، پس از ایشان، برنامه ای نیز برای رشد وتوسعه اموال، برای بهره وری بیش تر، ارائه می فرماید وسهم ورثه خویش را به زیبایی تبیین می کند. نکات ذیل برگرفته از این وصیت است که نشان از اهتمام ایشان به تعلیم در برنامه ریزی اقتصادی دارد:

[نصرالله عاشق خداومولا]

الف) در مدیریت اقتصادی، سابقه وشایستگی، ملاک مهمی است:
وانّه یقوم ذلک الحسن بن علیّ... وانّی انّما جعلت القیام بذلک الی أبنی فاطمة ابتغاء وجه اللَّه، وقربة الی رسول اللَّه، وتکریماً لحرمته، وتشریفاً لوصلته.(683)
همانا سرپرستی این اموال، بر عهده فرزندم، حسن بن علی است... من سرپرستی اموالم را به پسران فاطمه واگذاردم تا خشنودی خدا ونزدیک شدن به رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه وآله وبزرگ داشت حرمت او واحترام پیوند خویشاوندی پیامبر صلّی اللَّه علیه وآله را فراهم آورد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

ب) اصالت عمل به معروف (بر طبق قانون الهی وسنت نبوی صلّی اللَّه علیه وآله وعرف جامعه):
یأکل منه بالمعروف وینفق منه بالمعروف.(684)
آن گونه که (بر طبق قانون الهی) روا است، از آن مصرف نماید واز آن انفاق کند.(685)
ج) دور اندیشی:
فان حدث بحسن حدث وحسین حی قام بالامر بعده، وأصدره مصدره.(686)
اگر برای حسن حادثه ای رخ داد وحسین زنده بود، سرپرستی آن را پس از برادرش بر عهده گیرد وکار او را تداوم بخشد.
د) مساوات در تقسیم اموال، بدون تبعیض:
وانّ لبنی فاطمة من صدقة علیّ مثل الذیّ لبنی علیّ.(687)
پسران فاطمه از این اموال به همان مقدار سهم دارند که دیگر پسران علی خواهند داشت.

[نصرالله عاشق خداومولا]

ه) ضرورت حفظ اموال برای بهره وری بیش تر:
ویشترط علی الّذی یجعله الیه أن یترک المال علی أصوله، وینفق من ثمره حیث أمر به وهدی له، وأن لا یبیع من أولاد نخیل هذه القری، ودیّة حتی تشکل أرضها غراساً.(688)
با کسی که این اموال در دست او است، شرط می کنم که اصل مال را حفظ کند وتنها از میوه ودرآمدش بخورد وانفاق کند. وهرگز نهال های درخت خرما را نفروشد، تا همه این سرزمین یک پارچه به گونه ای زیر درختان خرما قرار گیرد که راه یافتن در آن، دشوار باشد.(689)
و) ضرورت توجه به حاشیه نشین ها:
ومن کان من امائی اللّاتی أطوف علیهنّ لها ولد أو هی حامل فتمسک علی ولدها وهی من حظّه، فان مات ولدها وهی حیّة فهی عتیقة، قد أفرج عنا الرّقّ وحرّرها العتق.(690)
واز کنیزانم اگر صاحب فرزند یا حامله باشند، برای فرزند نگهداری شود که بهره آنانند واگر فرزند بمیرد ومادر زنده بماند، آزادی خویش را باز می یابد.
نکات شش گانه ای که از وصیت حضرت به فرزندان خود، نقل شد، به خوبی اهتمام ایشان را به برنامه ریزی اقتصادی نشان می دهد وشاخص های آن را بیان می کند.