سوره کهف، راز زندگی‌های توحیدی

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

سوره‌ی کهف در ارائه‌ی داستان آن جوانمردان می‌خواهد بگوید اگر زندگی دینی پیشه کنید، جهان هستی در خدمت شماست، اگر زندگی دینی پیشه کنید، خالق هستی در سخت‌ترین شرایط به کمک شما می‌آید. به گفته‌ی فلاسفه: تکوین -یعنی نظام هستی- نسبت به تشریع -یعنی عقیده و عمل- بی تفاوت نیست. این طور نیست که تو با هر عقیده‌ای بتوانی در این جهان راحت زندگی کنی، زیرا این جهان گهواره‌ی عقاید و اعمال صحیح است. زندگی صحیح در این جهان، چون کودکی می‌بالد و نموّ می‌کند و عقیده‌ی غیر صحیح و عمل غیر دینی در این جهان، عقیم می‌شود. نمونه‌ی حیات صحیح، زندگی توحیدی اصحاب کهف بود که در سخت‌ترین شرایط که احتمال نابودی از نظر ظاهر صد در صد بود، نجات یافتند. چون خداوند در صحنه‌ی حیاتِ چنین انسان‌هایی فقط ناظر نیست و تصرف می‌کند و احتمال نابودی آن‌ها را از بین می‌برد حتی اگر بناست آن‌ها را در غاری جای دهد و مدتی طولانی آن‌ها را به خواب ببرد تا حاکمیت حاکمان ظالم منقرض شود.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

تحلیل درست حادثه‌ها و راز بی ثمری بعضی از امور

نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ نَبَأَهُمْ بِالْحَقِّ إِنَّهُمْ فِتْیَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَ زِدْناهُمْ هُدىً (13)
ما ای رسول خدا! خبر آن‌ها را آن‌طور که حق است برای تو نقل می‌کنیم. آن‌ها جوانمردانی بودند که به پروردگارشان ایمان آوردند و ما بر هدایت آن‌ها افزودیم.
از این جا تفصیل نکات مبهم داستان شروع می‌شود. از اول آیه معلوم می‌شود داستان اصحاب کهف در بین مردم رواج داشته و خداوند می‌خواهد آنچه حقیقت دارد را بگوید و می‌فرماید: آن‌ها جوانمردانی بودند که به پروردگار خود ایمان داشتند، یعنی ایمانشان آن طور بوده که خداوند از آن ایمان راضی بوده است و به همین جهت می‌فرماید: ما هم هدایت را به آن‌ها اضافه نمودیم. یعنی درجه‌ی ایمان آن‌ها را افزود تا به آنچه موجب خشنودی خدا است دست یابند.
ای پیامبر داستان اصحاب کهف را برای تو به حق می‌گویم، آن‌گونه که هست و با خیال و وَهم و تحلیل‌های غیر دینی ترکیب نمی‌کنم. آنان جوانمردانی بودند که به پروردگارشان ایمان آوردند و ما بر هدایتشان افزودیم. تا رسول خدا(ص) از منظر سنت‌های الهی آن حادثه را تحلیل کنند و نه از منظر آدم هایی که با وَهم و خیال با موضوعات روبه رو می‌شوند. زیرا ما فقط یک راه داریم که علت حادثه‌ها را درست بدانیم و درست تحلیل کنیم و آن عبارت است از این‌که با نگاه قرآنی به موضوعات نظر کنیم. قرآن می‌گوید ریشه‌ی تمام فسادها این است که قیامت از منظر انسان به حاشیه می‌رود. فرمود: «إِنَّ الَّذینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدیدٌ بِما نَسُوا یَوْمَ الْحِساب »(3) برای آن‌هایی که از مسیر الهی به بیراهه رفتند عذاب شدیدی هست، به جهت آن‌که قیامت و روز حساب را فراموش کردند. وقتی قیامت که آینده‌ی روشن و جدّی حیات انسان‌ها است فراموش شود، پوچی و بی‌هدفی جای آن را می‌گیرد و معلوم است انسان در چنین شرایطی به هر کاری تن می‌دهد. آیا قیامت از ما فاصله دارد که ما آن را فراموش می‌کنیم یا ما از قیامت غافلیم؟ قیامت از نظر درجه‌ی وجودی و تقدم خلقت، از دنیا به ما نزدیک‌تر است، به همین جهت قرآن می‌فرماید کافران نسبت به قیامت غافل‌اند و نه جاهل. غافل کسی است که متوجه موضوع نیست. قیامت طوری است که اگر کسی ایمان خود را نسبت به آن حفظ کند همچنان برایش روشن و روشن‌تر می‌شود و از این جهت در آخر آیه‌ی فوق فرمود: و ما بر هدایتشان افزودیم، چون آن جوانمردان در آن شرایطِ کفرآلود از عقیده‌ی حقی که داشتند کوتاه نیامدند و در نتیجه همچنان نور حقیقت با جلوه‌ای بیشتر برای آن‌ها تجلی کرد.
وَ رَبَطْنا عَلى قُلُوبِهِمْ إِذْ قامُوا فَقالُوا رَبُّنا رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لَنْ نَدْعُوَا مِنْ دُونِهِ إِلهاً لَقَدْ قُلْنا إِذاً شَطَطاً (14)
دل‌هایشان را با یقین به حقانیتِ سنت الهی محکم و استوار کردیم، آنگاه در مقابل شرک زمانه به‌پا خاستند و گفتند: پروردگار ما، پروردگار آسمان‌ها و زمین است. هرگز غیر او معبودی را نمی‌پرستیم، اگر جز او معبودی را بپرستیم سخنی گزاف و دور از حق گفته‌ایم.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

متوجه بودند باید به پروردگار عالم نظر کنند و اگر غیر او را بخوانند سخنی غیر واقعی بر زبان رانده‌اند و گرفتار یک نوع ذهن‌گرایی شده‌اند که همیشه نظام‌های فاسدِ فرهنگی گرفتار آن هستند و از این جهت همیشه از حقیقت فاصله دارند.
یکی از راه‌هایی که خداوند در دنیا کافران را عقاب می‌کند همین است که اعتمادشان را به چیزهایی می‌اندازد که کارایی ندارند و نتیجه نمی‌دهند. وقتـی می‌خواهی کاری انجام دهی ولی به جای نظر به مدد الهی خود را می‌بینی باید بدانی سنت الهی، در مقابل چنین برخوردی، آن است که تو در آن نظام به سوی هدف مورد نظر خود راهنمایی نمی‌شوی و اصحاب کهف این را خوب فهمیده بودند و راز موفقیت آن‌ها نیز همین بود که می‌دانستند اگر در مسیری غیر از مسیری که پروردگار عالم تعیین کرده قدم بگذارند و اگر به مدد الهی امید نبندند، به سختی و بی ثمری دچار می‌شوند.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

جناب شیخ عبدالرزاق کاشانی در رساله‌ی «تحفةالاخوان فی خصائص الفتیان» در رابطه با آیه‌ی فوق نکات ظریفی دارد . می‌فرماید:
«مدار فتوّت «شجاعت» است. چون شجاعت به کمال رسیده فتوّت کامل ‌شود و از طرفی شجاعت کامل نمی‌شود مگر با حصول یقین که موجب اَمن حقیقی است. زیرا کسی که گرفتار شکّ است در خوف و ترس به‌سر می‌برد و خداوند شجاعتی که از یقین حاصل می‌شود را در حرکات اصحاب کهف به ما نمایاند و فرمود: «...إِنَّهُمْ فِتْیَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَ زِدْناهُمْ هُدى* وَ رَبَطْنا عَلى قُلُوبِهِمْ إِذْ قامُوا فَقالُوا رَبُّنا رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لَنْ نَدْعُوَا مِنْ دُونِهِ إِلهاً لَقَدْ قُلْنا إِذاً شَطَطاً» (قسمتی از آیات 13 و 14) آن‌ها جوانمردانی بودند که به مقتضاء صفاء استعداد ازلی و فطرت اوّلی و نور هدایت اصلی که لازمه‌ی صحت فطرت است، به ایمان حقیقی که همان یقین است دست یافتند و دل‌هایشان را تشجیع و تقویت کردیم تا نزد جبّاران زمان خویش جرأت بر اظهار کلمه‌ی توحید داشته باشند و در حضور آن‌ها با شجاعت تمام در اظهار حقایقِ ایمان قیام کنند و بگویند: «رَبُّنا رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» و در این رابطه تحمل سختی‌ها را بر راحتی‌ها ترجیح دهند. عنایت داشته باشید که اصحاب کهف کهنسالانی بودند که خداوند به جهت ایمان آن‌ها را جوان نامید.(4)

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

«آمَنُوا بِرَبِّهِمْ» عبارت از «علم الیقین» آن ها بود که بر سبیل مکاشفه و نور قلبی برایشان حاصل شد. «وَ زِدْناهُمْ هُدى» مرتبه‌ی «عین الیقین» و مقام مشاهده بود که خداوند به آن‌ها مرحمت فرمود. «وَ رَبَطْنا عَلى قُلُوبِهِمْ» تقویت دل‌هایشان به صبر در مقام مراقبه و ترک لذّات دنیایی و قطع نظر از اغیار و وقوف در امنیت الهی از مرتبه‌ی «حق ‌الیقین» بود که موجب اظهار توحید و پایداری بر آن بود، با همه‌ی سختی‌ها که با آن روبه‌رو بودند «لَنْ نَدْعُوَا مِنْ دُونِهِ إِلهاً لَقَدْ قُلْنا إِذاً شَطَطاً» یعنی: اگر از حکم توحید روی برگردانیم و به غیر حق توجه کنیم و برای غیر خدا نقش قائل شویم، قولی دور از حق گفته‌ایم و از جاده‌ی صواب و صراط مستقیم فاصله گرفته‌ایم و این ظلم بزرگی به حقیقت است. زیرا که «إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظیمٌ» (سوره‌ی لقمان، آیه‌ی 13) شرک ظلم عظیمی است و با فتوت و جوانمردی هماهنگی ندارد. فتوتی که در تعریف آن گفته‌اند: فتوت عبارت است از ظهور نور فطرت و غلبه‌ی آن نور بر ظلمات تا همه‌ی فضائل در نفس ظاهر شود و همه‌ی رذائل منتفی گردد و این خصوصیات فطرت است که اگر ظهور کند سالک از حجاب‌های ظلمانی رهایی یابد و متوجه اهداف عالیه‌ می‌شود». (پایان سخن کاشانی)
هؤُلاءِ قَوْمُنَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً لَوْ لا یَأْتُونَ عَلَیْهِمْ بِسُلْطانٍ بَیِّنٍ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللَّهِ کَذِباً (15)
در ادامه گفتند مردم ما غیر خدا، خدایانی گرفته‌اند، که اگر دلیل قاطعی بر ربوبیت ایشان نیاورند ستمکارترین مردمند، زیرا چه کسی ستمکارتر از کسی است که بر خدا افتراء و دروغ ببندد؟

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

به هر حال این چند جوانمرد در مقابل شرک و کفر زمانه‌ی خود به‌پا می‌خیزند و علناً مخالفت خود را اعلام می‌کنند. هرچند این قیام خطر عظیمی برای آن‌ها در برداشت که مجبور می‌شوند در مقابل حمله‌ی همه جانبه‌ی نظام حاکم به غار پناه ببرند و با این که چنین عاقبتی را پیش بینی می‌کردند ولی با محکم شدن قلوبشان از طرف خداوند، از خطرات نهراسیدند و دل به دریا زدند و سخنی هم دال بر این که آن جوانمردان مأمور به تقیّه نبودند نداریم، بلکه می‌بینیم قبل از این‌که سخن خود را علنی بگویند و از شهر فرار کنند در تقیّه بوده‌اند. ‌
حرف اصحاب کهف در رابطه با مردم مشرک زمانه‌شان این بود که: آنان مجذوب غیر خدا هستند و چون دلیل روشنی ندارند بر این‌که مجذوب غیر خدا باشند ظالم‌اند، پس چه کسی ظالم‌تر از کسی است که بر خدا دروغ و افتراء ببندد. می‌فرمایند ستمکارترین افراد کسانی هستند که برای غیر خدا در این عالم نقش قائل باشند و در راستای همین ستمگریشان دست به اقداماتی می‌زنند که موجب هلاکتشان می‌شود و اصحاب کهف این را خوب فهمیده بودند.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

تحلیل درست حادثه‌ها و راز بی ثمری بعضی از امور

نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ نَبَأَهُمْ بِالْحَقِّ إِنَّهُمْ فِتْیَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَ زِدْناهُمْ هُدىً (13)
ما ای رسول خدا! خبر آن‌ها را آن‌طور که حق است برای تو نقل می‌کنیم. آن‌ها جوانمردانی بودند که به پروردگارشان ایمان آوردند و ما بر هدایت آن‌ها افزودیم.
از این جا تفصیل نکات مبهم داستان شروع می‌شود. از اول آیه معلوم می‌شود داستان اصحاب کهف در بین مردم رواج داشته و خداوند می‌خواهد آنچه حقیقت دارد را بگوید و می‌فرماید: آن‌ها جوانمردانی بودند که به پروردگار خود ایمان داشتند، یعنی ایمانشان آن طور بوده که خداوند از آن ایمان راضی بوده است و به همین جهت می‌فرماید: ما هم هدایت را به آن‌ها اضافه نمودیم. یعنی درجه‌ی ایمان آن‌ها را افزود تا به آنچه موجب خشنودی خدا است دست یابند.
ای پیامبر داستان اصحاب کهف را برای تو به حق می‌گویم، آن‌گونه که هست و با خیال و وَهم و تحلیل‌های غیر دینی ترکیب نمی‌کنم. آنان جوانمردانی بودند که به پروردگارشان ایمان آوردند و ما بر هدایتشان افزودیم. تا رسول خدا(ص) از منظر سنت‌های الهی آن حادثه را تحلیل کنند و نه از منظر آدم هایی که با وَهم و خیال با موضوعات روبه رو می‌شوند. زیرا ما فقط یک راه داریم که علت حادثه‌ها را درست بدانیم و درست تحلیل کنیم و آن عبارت است از این‌که با نگاه قرآنی به موضوعات نظر کنیم. قرآن می‌گوید ریشه‌ی تمام فسادها این است که قیامت از منظر انسان به حاشیه می‌رود. فرمود: «إِنَّ الَّذینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدیدٌ بِما نَسُوا یَوْمَ الْحِساب »(3) برای آن‌هایی که از مسیر الهی به بیراهه رفتند عذاب شدیدی هست، به جهت آن‌که قیامت و روز حساب را فراموش کردند. وقتی قیامت که آینده‌ی روشن و جدّی حیات انسان‌ها است فراموش شود، پوچی و بی‌هدفی جای آن را می‌گیرد و معلوم است انسان در چنین شرایطی به هر کاری تن می‌دهد. آیا قیامت از ما فاصله دارد که ما آن را فراموش می‌کنیم یا ما از قیامت غافلیم؟ قیامت از نظر درجه‌ی وجودی و تقدم خلقت، از دنیا به ما نزدیک‌تر است، به همین جهت قرآن می‌فرماید کافران نسبت به قیامت غافل‌اند و نه جاهل. غافل کسی است که متوجه موضوع نیست. قیامت طوری است که اگر کسی ایمان خود را نسبت به آن حفظ کند همچنان برایش روشن و روشن‌تر می‌شود و از این جهت در آخر آیه‌ی فوق فرمود: و ما بر هدایتشان افزودیم، چون آن جوانمردان در آن شرایطِ کفرآلود از عقیده‌ی حقی که داشتند کوتاه نیامدند و در نتیجه همچنان نور حقیقت با جلوه‌ای بیشتر برای آن‌ها تجلی کرد.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

وَ رَبَطْنا عَلى قُلُوبِهِمْ إِذْ قامُوا فَقالُوا رَبُّنا رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لَنْ نَدْعُوَا مِنْ دُونِهِ إِلهاً لَقَدْ قُلْنا إِذاً شَطَطاً (14)
دل‌هایشان را با یقین به حقانیتِ سنت الهی محکم و استوار کردیم، آنگاه در مقابل شرک زمانه به‌پا خاستند و گفتند: پروردگار ما، پروردگار آسمان‌ها و زمین است. هرگز غیر او معبودی را نمی‌پرستیم، اگر جز او معبودی را بپرستیم سخنی گزاف و دور از حق گفته‌ایم.
متوجه بودند باید به پروردگار عالم نظر کنند و اگر غیر او را بخوانند سخنی غیر واقعی بر زبان رانده‌اند و گرفتار یک نوع ذهن‌گرایی شده‌اند که همیشه نظام‌های فاسدِ فرهنگی گرفتار آن هستند و از این جهت همیشه از حقیقت فاصله دارند.
یکی از راه‌هایی که خداوند در دنیا کافران را عقاب می‌کند همین است که اعتمادشان را به چیزهایی می‌اندازد که کارایی ندارند و نتیجه نمی‌دهند. وقتـی می‌خواهی کاری انجام دهی ولی به جای نظر به مدد الهی خود را می‌بینی باید بدانی سنت الهی، در مقابل چنین برخوردی، آن است که تو در آن نظام به سوی هدف مورد نظر خود راهنمایی نمی‌شوی و اصحاب کهف این را خوب فهمیده بودند و راز موفقیت آن‌ها نیز همین بود که می‌دانستند اگر در مسیری غیر از مسیری که پروردگار عالم تعیین کرده قدم بگذارند و اگر به مدد الهی امید نبندند، به سختی و بی ثمری دچار می‌شوند.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

جناب شیخ عبدالرزاق کاشانی در رساله‌ی «تحفةالاخوان فی خصائص الفتیان» در رابطه با آیه‌ی فوق نکات ظریفی دارد . می‌فرماید:
«مدار فتوّت «شجاعت» است. چون شجاعت به کمال رسیده فتوّت کامل ‌شود و از طرفی شجاعت کامل نمی‌شود مگر با حصول یقین که موجب اَمن حقیقی است. زیرا کسی که گرفتار شکّ است در خوف و ترس به‌سر می‌برد و خداوند شجاعتی که از یقین حاصل می‌شود را در حرکات اصحاب کهف به ما نمایاند و فرمود: «...إِنَّهُمْ فِتْیَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَ زِدْناهُمْ هُدى* وَ رَبَطْنا عَلى قُلُوبِهِمْ إِذْ قامُوا فَقالُوا رَبُّنا رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لَنْ نَدْعُوَا مِنْ دُونِهِ إِلهاً لَقَدْ قُلْنا إِذاً شَطَطاً» (قسمتی از آیات 13 و 14) آن‌ها جوانمردانی بودند که به مقتضاء صفاء استعداد ازلی و فطرت اوّلی و نور هدایت اصلی که لازمه‌ی صحت فطرت است، به ایمان حقیقی که همان یقین است دست یافتند و دل‌هایشان را تشجیع و تقویت کردیم تا نزد جبّاران زمان خویش جرأت بر اظهار کلمه‌ی توحید داشته باشند و در حضور آن‌ها با شجاعت تمام در اظهار حقایقِ ایمان قیام کنند و بگویند: «رَبُّنا رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» و در این رابطه تحمل سختی‌ها را بر راحتی‌ها ترجیح دهند. عنایت داشته باشید که اصحاب کهف کهنسالانی بودند که خداوند به جهت ایمان آن‌ها را جوان نامید.(4)

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

«آمَنُوا بِرَبِّهِمْ» عبارت از «علم الیقین» آن ها بود که بر سبیل مکاشفه و نور قلبی برایشان حاصل شد. «وَ زِدْناهُمْ هُدى» مرتبه‌ی «عین الیقین» و مقام مشاهده بود که خداوند به آن‌ها مرحمت فرمود. «وَ رَبَطْنا عَلى قُلُوبِهِمْ» تقویت دل‌هایشان به صبر در مقام مراقبه و ترک لذّات دنیایی و قطع نظر از اغیار و وقوف در امنیت الهی از مرتبه‌ی «حق ‌الیقین» بود که موجب اظهار توحید و پایداری بر آن بود، با همه‌ی سختی‌ها که با آن روبه‌رو بودند «لَنْ نَدْعُوَا مِنْ دُونِهِ إِلهاً لَقَدْ قُلْنا إِذاً شَطَطاً» یعنی: اگر از حکم توحید روی برگردانیم و به غیر حق توجه کنیم و برای غیر خدا نقش قائل شویم، قولی دور از حق گفته‌ایم و از جاده‌ی صواب و صراط مستقیم فاصله گرفته‌ایم و این ظلم بزرگی به حقیقت است. زیرا که «إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظیمٌ» (سوره‌ی لقمان، آیه‌ی 13) شرک ظلم عظیمی است و با فتوت و جوانمردی هماهنگی ندارد. فتوتی که در تعریف آن گفته‌اند: فتوت عبارت است از ظهور نور فطرت و غلبه‌ی آن نور بر ظلمات تا همه‌ی فضائل در نفس ظاهر شود و همه‌ی رذائل منتفی گردد و این خصوصیات فطرت است که اگر ظهور کند سالک از حجاب‌های ظلمانی رهایی یابد و متوجه اهداف عالیه‌ می‌شود». (پایان سخن کاشانی)
هؤُلاءِ قَوْمُنَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً لَوْ لا یَأْتُونَ عَلَیْهِمْ بِسُلْطانٍ بَیِّنٍ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللَّهِ کَذِباً (15)
در ادامه گفتند مردم ما غیر خدا، خدایانی گرفته‌اند، که اگر دلیل قاطعی بر ربوبیت ایشان نیاورند ستمکارترین مردمند، زیرا چه کسی ستمکارتر از کسی است که بر خدا افتراء و دروغ ببندد؟