سوره کهف، راز زندگی‌های توحیدی

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

به هر حال این چند جوانمرد در مقابل شرک و کفر زمانه‌ی خود به‌پا می‌خیزند و علناً مخالفت خود را اعلام می‌کنند. هرچند این قیام خطر عظیمی برای آن‌ها در برداشت که مجبور می‌شوند در مقابل حمله‌ی همه جانبه‌ی نظام حاکم به غار پناه ببرند و با این که چنین عاقبتی را پیش بینی می‌کردند ولی با محکم شدن قلوبشان از طرف خداوند، از خطرات نهراسیدند و دل به دریا زدند و سخنی هم دال بر این که آن جوانمردان مأمور به تقیّه نبودند نداریم، بلکه می‌بینیم قبل از این‌که سخن خود را علنی بگویند و از شهر فرار کنند در تقیّه بوده‌اند. ‌
حرف اصحاب کهف در رابطه با مردم مشرک زمانه‌شان این بود که: آنان مجذوب غیر خدا هستند و چون دلیل روشنی ندارند بر این‌که مجذوب غیر خدا باشند ظالم‌اند، پس چه کسی ظالم‌تر از کسی است که بر خدا دروغ و افتراء ببندد. می‌فرمایند ستمکارترین افراد کسانی هستند که برای غیر خدا در این عالم نقش قائل باشند و در راستای همین ستمگریشان دست به اقداماتی می‌زنند که موجب هلاکتشان می‌شود و اصحاب کهف این را خوب فهمیده بودند.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

برکات عبور از شرک

وَ إِذِ اعْتَزَلْتُمُوهُمْ وَ ما یَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ فَأْوُوا إِلَى الْکَهْفِ یَنْشُرْ لَکُمْ رَبُّکُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ یُهَیِّئْ لَکُمْ مِنْ أَمْرِکُمْ مِرفَقاً (16)
و بعد از مشورت با یکدیگر آنگاه که از آنان و آنچه غیر از خدا می‌پرستیدند، کناره گرفتند و نظام حاکم با آن همه قدرت نتوانست آن‌ها را دستگیر کند، گفتند: به این غار پناه گیرید تا پروردگارتان از رحمتش بر شما بگستراند و درکارتان آسانی و آسایش قرار دهد.
خداوند جهان را طوری برنامه ریزی کرده است که در هر حال مومن از مقصد و برنامه‌اش محروم نشود و هرگز ذلیل و نابود نگردد. اصحاب کهف به آن شکل نجات یافتند چون حیات دینی را پذیرفته بودند. نکته‌ای که در این جا وجود دارد این است که اگر ملاحظه کنید عده‌ای از اصحاب کهف به عده‌ای دیگر گفتند به این غار پناه گیرید تا پروردگارتان از رحمتش بر شما بگستراند و در کارتان آسایش و آسانی فراهم کند. معلوم است این عده از اصحاب کهف اهل شهود و از اولیای خاص الهی بوده‌اند و این نشان می‌دهد آن‌ها در درجه‌ی ایمانِ متفاوتی بوده‌اند ولی چون جهت‌گیری آن‌ها عبور از شرک بوده همگی مورد رحمت خدا قرار گرفتند. و چون به طور جزم گفتند پروردگارتان از رحمتش بر شما می‌گستراند و نگفتند امید است و شاید، پس باید حالت الهامی داشته باشد که به دل بعضی از آن‌ها که این سخنان را گفتند الهام شده است.
وَ تَرَى الشَّمْسَ إِذا طَلَعَتْ تَزاوَرُ عَنْ کَهْفِهِمْ ذاتَ الْیَمینِ وَ إِذا غَرَبَتْ تَقْرِضُهُمْ ذاتَ الشِّمالِ وَ هُمْ فی فَجْوَةٍ مِنْهُ ذلِکَ مِنْ آیاتِ اللَّهِ مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَ مَنْ یُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ وَلِیًّا مُرْشِداً (17)

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

در شرح موقعیت آن غار خداوند می‌فرماید: و خورشید را می‌بینی وقتی طلوع می‌کند از سمت راست غارشان متمایل می‌شود و وقتی غروب می‌کند، سمت چپشان را ترک می‌کند –یعنی دهنه‌ی غار رو به سمت قطب جنوب بوده است – و بدین وسیله خداوند آن‌ها را از حرارت آفتاب و دگرگون شدن رنگ رویشان و پوسیده شدن لباس هایشان حفظ فرموده و آنان در محل وسیعی از آن غار قرار داشتند که نسیم مطبوعی آنان را فرا می‌گرفته است. این یکی از نشانه‌های قدرت خداوند است - یعنی ما با این شرایط آن‌ها را نگه داشتیم- خدا هر که را هدایت کند، حقیقتاً هدایت شده و هرکه را گمراه نماید هرگز برای او یاور و دوست و هدایت کننده‌ای نخواهی یافت.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

وَ تَحْسَبُهُمْ أَیْقاظاً وَ هُمْ رُقُودٌ وَ نُقَلِّبُهُمْ ذاتَ الْیَمینِ وَ ذاتَ الشِّمالِ وَ كَلْبُهُمْ باسِطٌ ذِراعَیْهِ بِالْوَصیدِ لَوِ اطَّلَعْتَ عَلَیْهِمْ لَوَلَّیْتَ مِنْهُمْ فِراراً وَ لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْباً (18)
و گمان می‌کنی آنان بیدارند در حالی که خوابند و آنان را به جانب راست و جانب چپ می‌گردانیم و سگ آن‌ها دو دستش را در آستانه‌ی غار گسترانیده است. اگر بر آنان آگاه می‌شدی از آنان روی برتافته و می‌گریختی و همه‌ی وجودت از دیدن آنان پر از ترس می‌شد.
می فرماید: آنان را به سمت راست و چپ می‌گردانیم تا پوسیدگی در بدن و در لباس آن‌ها پیش نیاید تا آدم‌ها ببینند خداوند چگونه انسان‌های مؤمن را در شرایطی که همه‌ی بدن‌ها می‌پوسد، حفظ می‌نماید و از این جهت عرض می‌شود نظام هستی مهد حفاظت مومن است. تا آن‌جایی که شنیده‌اید اولیای الهی حتی در قبر هم بدنشان حفظ می‌شود.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

خداوند در آیه‌ی 17 موقعیت جغرافیایی اصحاب کهف را مشخص می‌کند و در آیه‌ی 18 موقعیت فردی افراد را. در آخر آیه‌ی 17 می‌فرماید این از نشانه‌های لطیف حضور حق است. چون ما دو نوع حضور از حضرت حق داریم یکی حضور قابل مشاهده مانند حضور تمام اشیاء که به عنوان آیات الهی به انوار اسمای حق اشاره دارند و دیگری حضور لطیفانه‌ی حق مانند حضور «من» در تن که قابل اشاره نیست ولی هست و نقش فعّالانه در عالَم دارد.
خداوند لطیف و خبیر است یعنی در صحنه حاضر است اما به شکل لطیف، به طوری که اشیاء مانع حضور او نمی‌شوند. همان طور که وقتی دست من یک ساعت را بر می‌دارد، منِ من در تن حضور دارد ولی دست من مانع حضور نفس مَن در دست من نیست. چون نفس بنده و جنابعالی حضورش در بدن، حضور لطیفی است. خداوند به نور اسم لطیف در تمام صحنه‌ها حضور دارد. در آخر آیه می‌خواهد به ما بگوید چگونه خداوند در این صحنه‌ها حضور داشته و اصحاب کهفی که از مشکلات نجات یافتند به جهت حضور نور لطیف حضرت حق بود و اگر غیر طریق حضرت حق رفته بودند از طرف خداوند کمکی نمی‌شدند. اگر کسی راه دیگری غیر از راه حق رفت هرگز در این نظام الهی محافظی نمی‌یابد، اگر کسی مسیر هدایت را طی نکرد زمانی که در حوادث زندگی نیاز به یار و یاور دارد، هیچ یاور و مرشدی ندارد. در عالم، مهلکه آمیزتر از مهلکه‌ای که اصحاب کهف در آن قرار گرفتند کم هست چون تمام شرایط برای اضمحلال آن‌ها مهیا بود ولی چون هدایت اسم لطیفِ خداوند در صحنه بود خداوند نجاتشان داد. این که می‌گویند قرآن به آدم کمک می‌کند به همین شکل است. تمام مشکلات بشر و چه کنم چه کنم‌هایش به دلیل دوری از خدا و محروم شدن از هدایت‌های پروردگار عالَم است.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

خداوند در داستان اصحاب کهف حفاظت الهی از موحدین را نمایش می‌دهد و به ما می‌آموزد حوادث را در نگاه توحیدی و توجه به سنت‌های الهی تحلیل کنیم. آنچه ما امروزه نیاز داریم تحلیلِ صحیح از حوادث است. جامعه‌ی ما گرفتار تحلیل حوادث از نگاه کفر جهانی است، اگر به قرآن پناه ببریم از این خطرِ بزرگ مصون خواهیم ماند. در قسمت‌های آخری که حادثه‌ی اصحاب کهف را شرح می‌دهد تفاوت این دو نگاه را مطرح می‌کند به طوری که در آیه‌ی 21 همین سوره می‌فرماید: بین مردم بحث شد که آن‌ها را پس از آن‌که بیدار شدند و مردند، آیا باید دفن کرد و یا در فضای غار به حال خود گذاشت. مشرکین گفتند: بنایی بر آنان بنیان کنیم و به حال خودشان واگذاریم، پروردگارشان داناتر به حالشان است که مرده‌اند یا خوابند. ولی موحّدینی که حقّانیّت اعتقادشان از طریق معجزه‌ی اصحاب کهف، مشخص شد و سبب پیروزی آن‌ها بر مشرکین گردید؛ گفتند: به آن حادثه به عنوان یک آیت و نشانه برای پذیرفتن قیامت بسنده می‌کنیم و بر بالای آن غار مسجدی می‌سازیم تا هم خدا در آن عبادت شود و هم اسم اصحاب کهف زنده بماند.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

ملاحظه کنید می‌فرماید: درباره‌ی اصحاب کهف بین افراد جامعه اختلاف شد و با نگاه‌های متفاوت به حادثه نظر می‌کردند و ما را متوجه نگاه موحدین از غیر موحدین می‌کند و می‌گوید عده‌ای پیشنهاد کردند یادبودی برای آن‌ها ساخته شود تا نگاه باستان شناسانه به آن حادثه بشود و دیگر هیچ، ولی آن‌هایی که جایگاه اصحاب کهف را در سنت الهی مدّنظر داشتند و می‌خواستند زمینه‌ی تفکر آیندگان را در ایمان به قیامت فراهم کنند، موضوعِ ساختن مسجد را پیش کشیدند که مسلّم در آن فضا به آن حادثه نگاه دیگری می‌شود.
وَ کَذلِکَ بَعَثْناهُمْ لِیَتَسائَلُوا بَیْنَهُمْ قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ کَمْ لَبِثْتُمْ قالُوا لَبِثْنا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ قالُوا رَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِما لَبِثْتُمْ فَابْعَثُوا أَحَدَکُمْ بِوَرِقِکُمْ هذِهِ إِلَى الْمَدینَةِ فَلْیَنْظُرْ أَیُّها أَزْکى طَعاماً فَلْیَأْتِکُمْ بِرِزْقٍ مِنْهُ وَ لْیَتَلَطَّفْ وَ لا یُشْعِرَنَّ بِکُمْ أَحَداً (19)

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

در ادامه بعد از آن که در آیه‌ی 18 موقعیت آن‌ها را در غار تبیین کرد می‌خواهد بگوید: همان طور که آن‌ها را خواباندیم، حال بیدارشان کردیم تا از یکدیگر پرسش کنند و بفهمند طول عمر دنیا چنان نیست که حقی را بمیراند و این خداوند است که زرق و برق دنیا را زینت زمین کرده و دل‌های آدمیان را مجذوب آن ساخته و قرن‌ها و روزگار را جریان داده تا آن‌ها را بیازماید که کدام نیکوکارترند، همچنان که اگر انسان به عمر رفته‌ی خود نظر بیفکند می‌بیند سال‌های گذشته‌ی عمرش چون رؤیایی بوده که در خواب و چرت گذشته و لذا یکی از آن‌ها پرسید: چقدر خوابیده‌اید؟ – شاید احساس می‌کرده طولانی خوابیده است– بقیه در جواب او مردّد شده گفتند یک روز یا بعضی از یک روز و بعضی دیگر در ردّ آن‌ها گفتند پروردگار شما بهتر می‌داند که چقدر خوابیده‌اید – معلوم است گویندگان سخن اخیر به مقام خود و پروردگارشان عارف‌تر بوده‌اند و معلوم می‌شود حداقل هفت نفر بوده‌اند- پس گفتند یکی را بفرستید با این پول‌هایتان به سوی شهر تا ببیند کدام یک از اهل شهر طعام پاکیزه‌تر و حلال‌تر دارد، مقداری از آن برایتان خریداری کند تا با آن ارتزاق کنید و باید این شخص که می‌فرستید در اعمال و نازک کاری و مدارا با اهل شهر در رفت و برگشت و معامله خیلی سعی کند تا خصومتی واقع نشود و مردم از راز ما و حال ما سر در نیاورند.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

از آنچه گذشت معلوم می‌شود اصحاب کهف مردمی بودند که جامعه‌شان را کفر فرا گرفته بوده و نسبت به ظهور کلمه‌ی حق بر جامعه و پذیرفتن آن مأیوس بودند و از طرفی نگران بودند که خودشان نیز دچار شک شوند که خداوند نجاتشان داد و به همین جهت وقتی وارد غار شدند از خدا خواستند از این دودلی نجاتشان دهد و خدا هم با این خواب و تقاضای بعدی که در آیه‌ی 16 آمد، نجاتشان داد و هدایتشان نمود.
آیه‌ی فوق می‌فرماید: و بدین شکل همان طور که خوابشان کردیم بیدارشان نمودیم تا از یکدیگر بر سر زمانی که به خواب رفته‌اند سؤال کنند، در این رابطه دو گروه شدند یکی از آن‌ها پرسید: چه مدتی است که در این جا مانده‌ایم؟ عده‌ای گفتند: یک روز یا نصف روز. عده‌ای دیگر گفتند: ما نمی‌دانیم، خدا می‌داند! پس بالأخره گفتند: یکی را با این پولتان به شهر بفرستید تا بررسی کند طعام حلال و پاکیزه کدام است و برای شما خوراکی فراهم کند و باید با دقت و ملاحظه‌ی رفتار خود، کاری کند تا هیچ کس شما را نشناسد. نتیجه می‌شود حداقل هفت نفر بودند، دو گروه سه نفری که با واژه‌ی «قالوا» توصیف می‌شوند که حکایت از بیش از دو نفر دارد و یک نفر هم که گفت چه مدتی در غار مانده‌ایم. از طرفی آن دو گروهِ - حداقل- سه نفری از نظر درجه‌ی معرفت با همدیگر فرق داشتند چون به سؤال آن یک نفر متفاوت جواب دادند، یک گروه گفتند: یک روز یا قسمتی از یک روز در خواب بوده‌ایم ولی گروه دوم که از بصیرت بالاتری برخوردار بودند و متوجه بودند گویا در اطراف آن‌ها خبرهایی است، جواب دیگری دادند. گروه اول در مورد مدت توقفشان حدس زدند ولی گروه دوم کسانی‌اند که تا از چیزی مطمئن نباشند نظر نمی‌دهند. گروه دوم در ادامه می‌گویند: بین خودتان یکی را انتخاب کنید تا با این پولی که دارید روانه‌ی شهر شود و ببیند کدام یک از مغازه داران غذایش پاکیزه‌تر است، از آن مغازه غذایی برایتان بیاورد. یعنی متوجه‌اند به هر قیمتی که شده باید طعام پاکیزه و حلال خریداری و مصرف کنند.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

علت آشکارشدن راز آن‌ها همین پولی بود که می‌خواستند با آن طعام حلال و پاکیزه بخرند تا روشن شود چنان نیست که خداوند اجازه دهد ظالم هر طور خواست عمل کند و هر طور خواست جوانمردان موحّد را از بین ببرد حتی اگر بیش از سیصد سال زمان نیاز باشد. طولانی بودن حادثه موجب حذف ربوبیت حق نمی‌شود و درگیرشدن با سنت پروردگار به هر بهانه‌ای که باشد نتیجه‌ای جز نابودی خودِ فرد ظالم را به همراه ندارد. مولوی برای نشان دادن این نکته‌ی مهم می‌گوید: فردی به حضرت موسی(ع) گفت از دست زبان آدم‌ها خسته شده‌ام و می‌خواهم زبان حیوانات را بیاموزم. حضرت موسی(ع) فرمودند: اگر راست می‌گویی در همین شرایط که هستی سعی کن خوب زندگی کنی. مرد مرتب می‌آمد و التماس می‌کرد، ندا آمد که موسی قبول کن و به او بگو از این به بعد زبان حیوانات را به تو آموختیم. چیزی نگذشت آن مرد دید کلفت خانه‌اش باقی مانده‌های غذا را که در سفره مانده بود آورد و در حیات خانه تکاند و خروس خانه تکه نان باقی مانده را نوک زد و برد، سگ به او اعتراض کرد که من در این خانه پاسبانی می‌دهم حالا این تکه نان را هم تو بردی؟ خروس گفت: ناراحت مباش، همین روزها اسب صاحب خانه می‌میرد و تو دلی از عزا در می‌آوری. مرد که متوجه این گفتگو بود سریعاً اسب خود را فروخت.