خورشید مغرب غیبت، انتظار،تکلیف

[عاشورا* خادمه چشم براه گل نرگس*]

استاد بزرگوار ما، شیخ مجتبی قزوینی خراسانی - که از نوادر روزگار بود، و از نیکبختان - فواید وجود امام بزرگ، مهدی موعود علیه السلام را، در حال غیبت، با بیانی آمیخته با آگاهی عینی یاد کرده است. خوب است در اینجا سخن او را بشنویم که، عندلیب آشفته تر می گوید این افسانه را:
امام، در حال غیبتی که در اثر عصیان خود مردم به وجود آمده است باز حجت است، و در صورتی که مردم با خلاص وی را بخواهند آشکار خواهد گشت، و در همان حال غیبت نیز:
1 - حوایج و مقاصد متوجهین و متوسلین را بر آورده می سازد.
2 - در مشکلات علم دین و پی بردن به معارف، جویندگان را امداد می کند.
3 - دعا و اراده اش در دگرگون ساختن نیات سرکشان و متنفذین اثر می گذارد.
4 - چون او ناظر کردارهاست، مردم معتقد، از گناه و خلافکاری چشم می پوشند، و راه صلاح و تقوی در پیش می گیرند.
5 - تربیت و ایصال نفوس مستعد، در سیر مدارج کمالات باطنی نیز به عهده اوست. او طالبان بصیر را مدد می کند، و از اینکه به دام هوسبازان و دینسازان و مدعیان و اقطاب دچار آیند، نگاه می دارد.(311)

[عاشورا* خادمه چشم براه گل نرگس*]

10 - نظام تکوینی و سامان اجتماعی

یاد کردیم، که حضور تربیتی حجت، و حاکمیت او در میان اجتماعات، یکی از آثار وجودی اوست. باید بگوییم که دو جریان، به وجود حجت و خلیفه خدا، در زمین، بستگی دارد:
1 - سامان داشتن کاینات ارضی.
2 - سامان یافتن اجتماعات بشری.
جریان نخست، مربوط است به تداوم نظم و تکوین در جهان.
جریان دوم، مربوط است به سامان یافتن زندگی و حرکت انسان.
به تعبیر دیگر: جریان اول، مربوط است به و لایت تکوینی، و جریان دوم مربوط است به ولایت تشریعی. و اگر در زمانهای جریان دوم - که فرع است و موخر است، نسبت به جریان اول، و مهم است و عام، نه اهم و اعم - بطور کامل قابل اجرا و انفاذ نبود، جریان نخست، بر جای استوار خواهد بود. و جز این نتواند بود. بنابراین، غیبت، در مورد حضور کائناتی امام، هیچ مفهومی ندارد - چنانکه در بحث غیبت شأنیه یاد کردیم.
پس آنچه در مورد لزوم حجت و حتمیت وجود او در درجه نخست اهمیت قرار دارد، حضور اوست، در جهان، نه ظهور او در میان مردمان. و به اصطلاح علمای منطق: لزوم حجت، اعم است از غیبت و ظهور، نه اینکه مساوی است با ظهور.
اکنون، برای حسن ختام این فصل، و تأیید آنچه در این مقوله گفته شد، و هم تیمن را و تبرک را، استشهاد می جوییم به کلام امام اهل یقین، وصی اوصیا و مقتدای صدیقین، حضرت امیر المومنین علیه السلام :
اللهم بلی! لا تخلو الارض، من قائم لله بحجه، اما ظاهرا مشهورا، و اما خائفا مغمورا، لئلا تبطل حجج الله وبیناته...(312)
- بار خدایا! البته چنین است که زمین از حجت خدا تهی نخواهد ماند، چه او آشکار باشد و شناخته، و چه (بنا به علتها و حکمتها) نگران از ستمگران و - در پهناور گیتی و مجامع - نهان. اینچنین است (و حجت همواره هست)، تا تداوم حجتها و بینات الاهی از هم نگسلد...

[عاشورا* خادمه چشم براه گل نرگس*]

فصل دهم: در علوم تجربی

1- نظرگاههای علوم تجربی

موضوع دیگری که باید، درباره مهدی موعود مورد پژوهش قرار گیرد، طول عمر است. شاید این مساله، برای برخی، نیاز به توضیح داشته باشد. پس بد نیست آن را از نظرگاههایی چند، مورد رسیدگی قرار دهیم.
در این مقام، می خواهیم ببینیم؛ آیا دلیل عقلی، یا برهان علمی، یا قانونی آزمایشی، و صد در صد کلی، وجود دارد که ثابت کند طول عمر، امری است محال، و غیر قابل وقوع، یا نه، چنین دلیلی، و چنین برهانی، و چنین قانونی وجود ندارد؟ همچنین ببینیم: آیا تجربه بشری - در طول تاریخ بزرگ انسان - چه حکم می کند؟ آیا طول عمر در هیچ مورد اتفاق نیفتاده است، یا اتفاق افتاده است؟
می خواهیم بدانیم: طول: عمر از نظر دلایل عقلی، از نظر قوانین زیست شناسی و بیولوژیکی، از نظر تجربه بشری و واقعیات تاریخی، از نظر چگونگی نوامیس و قوانین طبیعی، واز نظر متفکران بزرگ و دانشمندان علوم چگونه است؟
می خواهیم بدانیم: طول عمر، از نظر دلایل عقلی، از نظر قوانین زیست شناسی و بیولوژیکی، از نظر تجربه بشری و واقعیات تاریخی، از نظر چگونگی نوامیس و قوانین طبیعی، واز نظر متفکران بزرگ و دانشمندان علوم چگونه است؟
بدانیم درازی عمر، و وقوع آن، در همه شرایط و احوال، و نسبت به همه اشخاص، یک حکم کلی، و قانون تخلف ناپذیر و قاعده بی استثناء دارد، یا نه، چنین نیست؟ و پس از این همه، آیا رابطه طول عمر، با قدرت الهی چیست و چگونه است؟ اینها مسائلی است که در این فصل، به بیان آنها، می پردازیم.

[عاشورا* خادمه چشم براه گل نرگس*]

الف - در زیست شناسی

زیست شناسان می گویند: عمر بشر اندازه و حد ثابتی ندارد. در طبیعت همه گونه عمر بوده است و ممکن است باشد. وایزمن، عالم آلمانی،می گوید:
مرگ لازمه قوانین طبیعی نیست. و در عام طبیعت، از عمر ابد گرفته تا عمر یک لحظه ای همه نوعش هست. آنچه طبیعی و فطری است، عمر جاودانی و ابدی است. بنابراین، افسانه عمر نهصد و شصت و نه ساله متوشلح (متوشالح)(313)، نه مردود عقل است و نه مردود علم. در همین دوره ما میزان طول عمر بالا رفته است، و دلیلی ندارد که از این بالاتر هم نرود، و یک روز نیاید که بشر به عمده نهصد ساله برسد.(314)
پس، به نظر متخصصین، طول عمر انسان به هر اندازه هم باشد، بر خلاف اصول علمی نیست، بلکه علم آن را تأیید می کند. تأیید طول عمر، از نظر علم جدید، تا جایی است که در این دوره اخیر، در صدد بر آمده اند تا حد و مرز را از زندگی انسان بر دارند، و با پیدا کردن راه سالم نگاهداشتن سلولهای بدن، بر طول عمر انسان، سالهایی مدید بیفزایند.(315) عده ای پا فراتر نهاده اند، و در راه تحصیل عمر جاودانی برای بشر (با پیدا کردن هورمون های(316) مخصوص و استعمال آنها در انسان) به کوشش افتاده اند، و حتی می توانند تا حدودی جوانی را به پیران فرتوت باز گردانند.

[عاشورا* خادمه چشم براه گل نرگس*]

ب - در قوانین طبیعی

قوانین و نوامیس طبیعت نیز، بطلان طول عمر زیاد را به ثبوت نمی رساند.
اصولاً حکمهایی که راجع به قوانین طبیعت داده می شود، اغلب، منشا آنها استقرائهای ناقص است، و محدود است به حدود دید و درک و تجربه اشخاص، نه شامل همه واقعیات وسیع طبیعت، در همه موارد، علمای منطق می گویند: استقرای ناقص نمی تواند دلیل حکم کلی گردد. .(317) به عنوان مثال: اگر ما در محیط زندگی خود درختانی دیده ایم که تلقیح و باور شدن آنها، در اثر عوامل خارجی (از قبیل دخالت اشخاص) نبوده است، به صرف این، نمی توانیم بگوییم همه درختان جهان اینسان است. زیرا ما یک یک درختان همه جای جهان را ندیده ایم، واز چگونگیها و کیفیات همه آنها آگاه نیستیم.
ممکن است در میان آنچه ما ندیده ایم و تجربه نکرده ایم، درختانی باشد که عمل تلقیح در آنها نیاز به دخالت پرورشکاران و کشاورزان داشته باشد. پس هنگامی می توانیم درباره موضوعی، حکمی کلی بدهیم، که همه موارد آن را - موارد معمولی و موارد نادر و غر معمولی را - رسیدگی کرده باشیم و احکام همه را شناخته باشیم.
همچنین است قوانین زیست شناختی و معرفه الحیات. هنوز همه این قوانین و موارد شناخته نشده است، چه از جهت داخله علوم زیستی و زیست - شناختی، و جه از جهت ارتباط مسائل این علوم با علوم دیگر. چون در قلمرو علوم، مسائل ناشناخته بسیار است. و قوانین و کشفها و شناختهای علوم، در تکمیل و رد و اثبات مسائل یکدیگر نقش دارد. و چه بسا قانونها و حقایقی در فیزیک، در آسمان شناسی، در شناخت انوار جوی و آثار آنها، در زیست شناسی، و...کشف شود که همه(318)، در چگونگی حیات انسانی و مسائل زیست شناسی موثر باشد.
کشفهایی تازه، که نظریات گذشته را عوض کرده است، فراوان اتفاق افتاده است. حیات و زیست انسان، در روی زمین، هنوز قوانین مجهول بسیار دارد. و با وجود این قوانین ناشناخته، چگونه می توان درباره مسائل متفاوت زیست، در موارد کاملاً متفاوت، به احکامی کلی و تخلف ناپذیر معتقد گشت؟ و چیزی را صد در صد ممکن، و چیزی را صد در صد، محال دانست؟

[عاشورا* خادمه چشم براه گل نرگس*]

ج - قوانین طبیعی و انواع آن

قانونهایی که در طبیعت وجود دارد، به طور کلی دو نوع است:
1- قوانین عام و ظاهر
2- قوانین خاص و مخفی
بخش نخست، قانونهایی است که در همه، یا بیشتر افراد دسته یا صنفی که قانون در آن یافت می شود، جاری است، و با مطالعه و آزمایشهایی - نه چندان دشوار و وسیع و طولانی - کشف می شود.
بخش دوم، قانون هایی است که در بعضی افراد، در بعضی شرایط، یافت می شود. برای قوانین نوع دوم، به نمونه های بسیاری می توان دست یافت، در علوم طبیعی، در روانشناسی، در ستاره شناسی، در شیمی، و...و در اختلافات گوناگونی که حتی در افراد انسان - که از یک جنسند - وجود دارد، در مثال: اختلاف در قوه بینایی، اختلاف در قوه شنوایی، اختلاف در نیروی حافظه، اختلاف در جای قلب، ریه، کبد، طحال، و جز آنها. این امور همه ثابت می کند که ممکن است، در طبیعت، بر خلاف آنچه متعارف است و در موارد بسیار دیده شده است، چیزهایی به وقوع برسد، و برای قوانین متعارف، استثناهایی پیدا بشود.

[عاشورا* خادمه چشم براه گل نرگس*]

د- در تجربه تاریخی

واقعیت دیگری که در شناخت مسئله طول عمر، و امکان آن، باید مورد نظر باشد، تجربه تاریخ طولانی بشریت است، در ادوار و اعصار. اگر مسئله دراز عمری در تاریخ زندگی بشر اتفاق افتاده باشد - اگر چه در مواردی نه چندان بسیار - تکرار یافتن موارد، یا مورد مشابه آن، امری خواهد بود طبیعی و معقول و قابل تحقق و قبول. فلاسفه می گویند:
بهترین دلیل برای امکان چیزی واقع شدن آن چیز است.
نیازمند توضیح نیست که امکان وقوعی، ناظر به وقوع نوعی، است، نه وقوع شخصی، و دلیل است بر صحت امکان امثال و موارد دیگر.
همچنین روشن است که نقل تاریخی، به ویژه نقل متواتر، و نقل مشهور، سبب یقین و باور می گردد. ما به استناد نقل تاریخی قبول می کنیم که قرن ها پیش، در سرزمین میهن عزیز ما، حکیم یا وخشوری به نام زردشت پدید آمده است، یا خاندانهایی به نام اشکانی، و ساسانی، وجود داشته اند. حتی انتساب آثاری را که به آنان منسوب است، از طریق نقل تاریخی باور می کنیم، با اینکه خود، نه آنان را دیده ایم، و نه پدید آمدن آن آثار را به دست خود آنان، یا کارگران و کارگزاران ایشان، مشاهده کرده ایم. ما اینها همه را از راه نقل تاریخی پذیرفته ایم. معلومات بشر، درباره گذشته، از همین طریق است.(319)
نقل تاریخی، یکی از راههای حصول علم و یقین، و یکی از مهمترین منابع اطلاعات بشر است. حتی درباره کسانی مانند سعدی و حافظ، که تا این اندازه مورد یقینند، آیا ما بجز از راه نقل به وجود آنان علم پیدا کرده ایم؟ آیا ما خود دیده ایم که سعدی و حافظی در جهان باشند، و زندگی کنند، و این اشعار را بسرایند و خود بر اوراقی بنویسند؟
پس، نقل تاریخی، یکی از مهم ترین منابع علم و اطلاع، حتی اطلاعات یقینی انسانها، در همه عصرها و دورانهاست. و ما می بینیم که منابع نقل، و کتب تاریخ، کسان بسیاری از معمرین را نام برده اند، و شرح نسب و احوال زندگی و فرزندان و حوادث حیات آنان را ثبت کرده اند،(320) کسانی که عمرهایی بسیار دراز داشته اند. و از جمله درمیان پیامبران. چنانکه قرآن کریم نیز، عمر طولانی حضرت نوح علیه السلام، را، بصراحت، ذکر فرموده است. پس مسئله امکان عمر طولانی، و تحقق یافتن آن، مواردی متعدد، امری است که از نظر وقوع خارجی، و تحقق عینی، نیز مصداقهایی دارد، و از نظر نقل تاریخی، مسلم است و قطعی.

[عاشورا* خادمه چشم براه گل نرگس*]

ه- معمرین

معمرین (و معمرون)، جمع معمر است، بر وزن مکرر یعنی: دراز زی، انسان دراز عمر، دراز زندگانی، کسی که عمر دراز کرده است. این کلمه، در کتابهای تاریخ و سیره و انساب، اصطلاح شده است.(321) و این به دلیل داشتن مصادیق بسیار است.
آری، در مآخذ تاریخی و منابع معتبر نقل و استناد، کسان بسیاری معرفی گشته اند، که عمرهایی بس طولانی داشته اند، و روزگارانی دراز زیسته اند، و بهارها و پاییزهایی بسیار دیده اند. اینگونه کسان با عنوان معمرین مشهور گشته اند.
مورخان و پژوهشیانی که در صدد جمع آوری توارخ و اخبار و احوال مردمان بوده اند، و از سر گذشت انسانهای پیشین - و بویژه از قبایل و انساب، در محیط عربی - آگاهیهای فراوان گرد آورده اند، نمونه هایی بسیار از معمرین و دراز زیان برشمرده اند. مورخان این کسان را چ شناسانده اند، و نام و نشان، نسب و قبیله، سالهای عمر، مکان زیست، شماره فرزندان، سفرها، برخوردها و ملاقاتهای آنان، همه را ضبط کرده اند، و حتی کلمات و سخنان و وصایا (پندها و سفارشها و وصیتها)یی از ایشان نقل کرده اند.
اینک شماری از مورخان مورد اعتبار، که در کتابهای خویش برخی از معمری را یاد کرده اند:
1 - عبدالله ابن قتیبه(322) درکتاب المعارف.
2 - احمد بن یحیی بلاذری(323) ٍ انساب الاشراف.
3 - مححمد بن جریر طبری(324) ٍ تاریخ الامم والملوک.
4 - علی بن حسین مسعودی(325) ٍ مروج الذهب.
5 - ابوعبدالله حمزه اصفهانی(326) ٍ تاریخ سنی ملوک الارض
6 - شیخ صدوق(327) ٍ اکمال الدین.
7 - شیخ طوسی(328) ٍ الغیبة.
8 - ابوالفرج ابن جوزی(329) ٍ المنتظم فی تاریخ الملوک
9 - عز الدین ابن اثیر(330) ٍ الکامل فی التاریخ.
10 - عماد الدین ابوالفداء دمشقی(331) ٍ مختصر تاریخ البشر.

[عاشورا* خادمه چشم براه گل نرگس*]

همچنین برخی از مورخان، به نوشتن کتابهایی ویژه احوال معمرین دست یازیده اند، مانند:
1 - هشام بن محمد بن سائب کلبی(332) نویسنده کتاب المعمرین.(333)
2 - ابوحتام سهل بن محمد سجستانی(334) ٍ المعمرون و الوصایا.(335)
عالمان و نویسندگان عصرهای اخیر و معاصر نیز، با استناد به منابع پیشینیان، به ذکر معمر ین پرداخته اند، مانند:
1 - علامه مجلسی(336) در بحار الانوار (ج 51).
2 - سید اسماعیل عقیلی طبرسی(337) ٍ کفایة الموحدین (ج 3).
3 - سید محسن امین عاملی(338) ٍ البرهان علی وجود صاحب الزمان.
از نویسندگان معاصر اخیر نیز گروهی، در کتابهای خویش به یاد کرد معمر ین مبادرت ورزیده اند، از جمله، نویسنده فاضل عراقی، علی محمد علی ذخیل، در کتاب پر ماده الامام المهدی.(339)
در کتاب اخیر، 223 تن، از معمرین - بر اساس مآخذ تاریخ و منابع نقل و استناد - شناسانده شده اند، و ذکر نام و نشان و سالهای عمر و شمار فرزندان و خصوصیات دیگر آنان آمده است.(340)
و خود توجه داریم که این شمار، بر پایه مآخذ عربی است، و تا آنجایی است که اطلاع حاصل شده است، و مربوط است به بخشی از بشریت، که همان مناطق سکونت عرب است، یعنی جاهایی که تواریخ را بیشتر ضبط می کرده اند، و به علم انساب و روابط نژادی و قبیله ای توجهی مخصوص داشته اند. پس اگر این پژوهش و آمارگیری و ثبت، در دیگر مناطق سکونت انسان، جریان می یافت - چه آنجاها که تواریخی داشته اند(341)، و چه مناطق بسیاری که تواریخ گذشته های دور آنان در دست نیست - شمار معمر ین به تعدادی بسیار بیش از آنچه هست می رسید.
البته عمر بشر - بطور معتاد و متعارف - اندازه ای دارد معین، و نوسانی محدود. لیکن آنچه از طرح مسئله معمرین مقصود است، این است که نشان داده شود که مقدار عمر دو جریان دارد:
1 - جریان معمولی و متعارف، که در اغلب افراد انسان وجود داشته است، و وجود دارد.
2 - جریان نادر الوقوع و غیر معمولی و استثنایی، که در پاره ای از افراد انسان وجود داشته است، و وجود دارد. پس دراز عمری، دارای یک قاعده قطعی و ضابطه کلی نیست، و مواردی از آن، قابل نفی نیست.

[عاشورا* خادمه چشم براه گل نرگس*]

و - در زندگی حاضر

بجز تجربه تاریخی و واقعیات گذشته و نقلهای مکرر، در روزگار معاصر و حال حاضر نیز، نمونه هایی از دراز عمری وقوع یافته است، دراز عمری که برخلاف میزان متعارف است. در همین 50 سال اخیر، در روزنامه ها و مجلات داخلی و خارجی، موارد فراوانی از عمرهای نسبتاً طولانی، و معرفی اشخاص معمر و کهنسال دیده شده است، و شرح زندگانی، تصویر، شماره فرزندان و نوادگان، و محل سکونت آنان درج گشته است.
من، در این باره، قصد تتبع ندارم، و گرنه نمونه های مستند بسیار می توان یاد کرد. در برخی از کتابها و رساله هایی که در موضوع حضرت مهدی ((علیه السلام )) نوشته اند، شماری از نمونه های یاد شده را ذکر کرده اند. در اینجا فقط یک نمونه، از کتاب شیعه چه می گوید می آورم. عالم مجاهد، حاج شیخ مهدی سراج انصاری، در کتاب یاد شده چنین آورده است:
لی چینک چینی، که گراور عکس او را بیشتر مجله ها و روزنامه های جهان و کشور چاپ و منتشر نمودند و همه نوشتند که این مرد 252 سال عمر دارد... کسانی که سالنامه پارس را دارند (سال 1311، بخش دوم، صفحه 100، چاپ تهران) می توانند عکس این مرد را ببینند، و شرح حال او را بخوانند.(342)