نزول قرآن و رؤياى هفت حرف

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

حديث سبعة احرف، مجعول و دست ساز است

با توجه به روايت صحيحه امام صادق(ع) و با توجه به روايت صحيحه امام باقر(ع)و با توجه به روايت معتبر ديگرى از امام صادق(ع) كه بيان داشت: <اگر مردم قرآن را آن‏چنان كه نازل شده، قرائت نمايند، دو نفر هم با يكديگر اختلاف نمى‏نمايند»(67) روشن مى‏شود كه حديث سبعة احرف در معناى نزول الفاظ قرآن بر هفت حرف -آن‏چنان كه اكثر علماى اهل سنت ادعا نموده‏اند و نخستين شاهد خود را روايت عمر مى‏دانند(68)- بدون ترديد مى‏بايد گفت: قرآن بر حرف واحد نازل شده و الفاظ آن واحد و داراى نص واحد است.

بنابراين روايت اهل سنت در مورد نزول قرآن بر هفت حرف و اجازه بر قراآت سبعه از طرف خدا بر پيامبر(ص) سخنى ناروا و دست ساز است؛ هر چند راويان آن متعدد باشند. زيرا جاعلان حديث در قرن اول، دوم و سوم، فراوان بوده‏اند و چه بسيار رواياتى را كه با سند آن، جعل نموده‏اند. البته وجود مبارك ائمه معصومين در بين شيعيان، زمينه جعل حديث را به حد اقل رسانيده و احاديث شيعه از مصونيت نسبى برخوردارند. اما در بين اهل سنت، اگر كسى حديثى را نقل مى‏كرد، مقياسى -هم‏چون ائمه معصومين- وجودنداشته است تا صحت و سقم آن را بيان نمايد. لذا در كتب حديثى اهل سنت، روايات سست و دست ساز وجود دارد.

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

از اين جهت كثرت روايات اهل سنت در حديث سبعة احرف در طبقات دوم و سوم و چهارم، دليلى بر صحت آنها نيست. گرچه شمارى از آنها مربوط به معانى و محتواى قرآن بوده و سپس منطبق بر الفاظ شده است. زيرا روايات سبعة احرف‏(69) ياخمسة احرف يا ثلاثة احرف از طريق اهل سنت در مورد معناى قرآن و بطون آن، امرى پذيرفتنى است و در بين روايات شيعه هم، مشابه آنها وجود دارد كه بر اساس آنهإ؛ه‏ه قرآن داراى بطن و ظهر است.(70)

احتمال مى‏رود كه هدف از اين دست‏سازى، توجيه قراآت بوده باشد، كه از طرف دوستان ناآگاه اتفاق افتاده است. زيرا هنگامى كه قراآت گسترش يافت و هركدام از قرّا، قرائتى را برگزيد، براى توجيه و تأييد قراآت مشهور، از دو طريق متفاوت، اقداماتى انجام گرفت كه البته هر دو به يكديگر باز مى‏گشت:

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

الف) نسبت و رواج حديث سبعة احرف مبنى بر اين كه قرآن بر هفت حرف است.

ب) اعتقاد بر توقيفى بودن قراآت.

از اين طريق، قراآت مشهور، موجه جلوه نموده هر كدام وحى الهى تلقى شدند و قرّا، دست از تخطئه يكديگر برداشتند و هر قارى قرائت خود رامنتسب بر نزول الهى دانست.

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

نكته ديگرى كه از اين بررسى مى‏توان دريافت، آن است كه چنين اقدامى نمى‏تواند در زمان تابعين شكل گرفته باشد، بلكه مى‏بايد در زمان صحابه، كه اختلاف قراآت گسترش يافت، انجام شده باشد، تا نابه‏سامانى‏هاى اختلاف قراآت كاهش يابد. در بين صحابه هم چه كسى مى‏تواند از حديث سبعة احرف سود بيشترى ببرد؟ آياصحابه‏اى كه در مَسند حكومت نبودند و كمتر مورد تعرض در حل مسأله اختلاف قراآت قرار مى‏گرفتند و با حل مسأله اختلاف قراآت، تغييرى در وضعيت آنها ايجاد نمى‏شد، حديث سبعة احرف را بر پيامبر(ص) نسبت دادند؟ يا كسانى از صحابه كه در مَسند حكومت بودند و با نسبت حديث سبعة احرف، مشكلى از مشكلات آنها كاسته‏مى‏شد و حكومت آنها -گرچه به طور موقت- از ثبات نسبى برخوردار مى‏شد، سود مى‏بردند؟

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

پى‏ نوشتها:‌

1 . الكافى فى الاصول، ج‏2، ص‏630، كتاب فضل القرآن، باب النوادر، روايت 13.
2 . همان، روايت 12.
3 . رجال النجاشى، ص 260، شماره 680، على بن ابراهيم.
4 . معجم رجال الحديث، ج‏11، ص‏193، و مامقانى، تنقيح المقال فى علم الرجال، ج‏2، ص‏260.
5 . أبوعلى حائرى، منتهى المقال فى احوال الرجال، به نقل از خلاصه علامه، ج‏1، ص‏213.
6 . تنقيح المقال فى علم الرجال، ج‏1، ص‏40.
7 . آية اللَّه خوئى، معجم رجال الحديث، ج‏1، ص‏317.
8 . رجال النجاشى، ص‏326، ابن ابى‏عمير.
9 . معجم رجال الحديث، ج‏1، ص‏60 و ج‏14، ص‏281.
10 . رجال النجاشى، ص 283، شماره 752، عمر بن اذينه.
11 . معجم رجال الحديث، ج‏13، ص‏18.
12 . معجم رجال الحديث، ج‏1، ص‏60.
13 . رجال النجاشى، ص 309، شماره 846، فضيل بن يسار.
14 . معجم رجال الحديث، ج‏13، ص‏336، شماره 9436.
15 . معجم رجال الحديث، ج‏6، ص‏72، شماره 3601.
16 . رجال النجاشى، ص 66، شماره 156.
17 . محمد بن على اردبيلى، جامع الرواة، ج‏1، ص‏252.
18 . رجال النجاشى، ص 261، شماره 683.
19 . معجم رجال الحديث، ج‏12، ص‏118، شماره 8383 .
20 . رجال النجاشى، ص 39، شماره 80 و جامع الرواة، ج‏1، ص‏210.
21 . معجم رجال الحديث، ج‏23، ص‏165، شماره 15536 و ج‏5، ص‏36.
22 . همان، ج‏1، ص‏60.
23 . رجال النجاشى، ص 126، شماره 328.
24 . جامع الرواة، ج‏1، ص‏165.
25 . معجم رجال الحديث، ج‏4، ص‏150، شماره 2361.
26 . همان، ج‏1، ص‏60.
27 . رجال النجاشى، ص 323، شماره 882.
28 . جامع الرواة، ج‏2، ص‏193.
29 . معجم رجال الحديث، ج‏1، ص‏60.
30 . رجال النجاشى، ص 175، شماره 463.
31 . جامع الرواة، ج‏1، ص‏324.
32 . الكافى فى الاصول، ج‏2، ص‏630، باب النوادر.
33 . الكافى فى الاصول، ج‏1، ص‏286، كتاب الحجة، باب ما نص اللَّه و رسوله على الائمة(ع).
34 . الكافى فى الفروع، ج‏6، ص‏309، ح 2، باب من لم يأكل اللحم.
35 . همان، ج‏7، ص‏247، ح 11، كتاب الحدود باب حد المحارب.
36 . شيخ طوسى، تهذيب الاحكام، ج‏1، ص‏139، ح 392، باب فى حكم الجنابة.
37 . من لا يحضره الفقيه، ج‏1، ص‏167، ح 487.
38 . بحار الانوار، ج‏22، ص‏108، ح 71.
39 . همان، ج‏35، ص‏112، ح 14.
40 . همان، ج‏37، ص‏273، ح 43.
41 . همان، ج‏49، ص‏130، ح 4.
42 . مائده(5) آيه 6.
43 . بحار الانوار، ج‏77، ص‏299، ح 57.
44 . الكافى فى الاصول ج‏2، ص‏611، باب ثواب قراءة القرآن، ح 3.
45 . همان، ج‏2، ص‏612، ح 6.
46 . همان، ج‏2، ص‏633، باب النوادر، ح 23.
47 . همان، ص‏630، ح 12، كتاب فضل القرآن، باب النوادر.
48 . بحار الانوار، ج‏89، ص‏48، كتاب القرآن، باب ما جاء فى كيفية جمع القرآن، روايت 7 و تفسير قمى، ج‏2، ص‏451، ذيل سوره ناس.
49 .تفسير طبرى، ج‏1، ص‏9: القول فى اللغة التى نزل بها القرآن.
50 .تفسير طبرى، ج‏1، ص‏9: القول فى اللغة التى نزل بها القرآن.
51 . بحار الانوار، ج‏89، ص‏35 كتاب الوحى، باب 3، و تفسير قمى، ج‏1، ص‏210، ذيل آيه 93 انعام.
52 .انعام(6) آيه 93.
53 . مجمع البيان، ج‏4، ص‏518 .
54 . بحار الانوار، ج‏40، ص‏156.
55 . الكافى فى الاصول، ج‏2، ص‏633، كتاب القرآن، باب النوادر، ح‏23، و وسائل الشيعه، ج‏6، ص‏162.
56 . بحار الانوار، ج‏82، ص‏29، روايت 18.
57 . الكافى فى الاصول، ج‏2، ص‏631، ح 15، باب النوادر.
58 . بحار الانوار، ج‏40، ص‏156.
59 . حجر(15) آيه 9.
60 . فصّلت(41) آيه 41.
61 . سنن ترمذى، ج‏12، ص‏200.
62 . الكافى فى الاصول، ج‏1، ص‏69.
63 . شيخ صدوق، اعتقاد الاماميه، ص 93.
64 . تفسير صافى، مقدمه 6.
65 . مجمع البيان، مقدمه پنجم، ج‏1، ص‏5.
66 . الميزان، ج‏12، ص‏107.
67 . عن النبي(ص): لو أنّ الناس قرأوا القرآن كما أنزل لما اختلف اثنان. (بحار الانوار، ج‏89 ، ص‏48 ح‏7).
68 .صحيح بخارى، ج‏6، ص‏228، و مسلم، ج‏2، ص‏202.
69 . مانند: عبداللَّه بن مسعود: قرآن بر هفت حرف نازل شد و هيچ حرفى از آن نيست، مگر آن كه داراى ظهرى و بطنى است و على بن ابى طالب، كسى است كه علم به ظاهر و باطن آن، در نزد اوست. (ابن‏عساكر، تاريخ دمشق، ترجمة الامام على(ع)، ج‏3، ص‏25، شماره 1048).
70 . بحار الانوار، ج‏89، ص‏78: بابُ انّ للقرآن ظهراً و بطناً.

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

فصل ششم: منزلت سبعة احرف نزد علماى شيعه

در فصل‏هاى پيشين، حديث سبعة احرف و جايگاه آن نزد علماى اهل سنت، و ديدگاه‏هاى آنان مورد نقد و بررسى واقع شد. هم‏چنين روشن گشت كه ادّعاى تواتر روايت سبعة احرف نزد اهل سنت، نه تنها قابل اثبات نيست، بلكه رواياتى كه در مورد سبعة احرف در جوامع حديثى اهل سنت آمده، ضعف سندى و به ويژه ضعف دلالت داشته، ناسازگارى‏هايى در آنها به چشم مى‏خورد كه از جهت عقلى قابل قبول نبود. ضمن اين كه نه تنها دليلى روشن و قطعى بر نسبت آن به پيامبر(ص) نبود، بلكه در فرض روايت آن، هيچ بيانى از پيامبر(ص) در تبيين آن وجود نداشت. لذا دانشمندان اهل سنت در معناى آن دچار ابهام و تحيّر شده و برخى در فهم آن اظهار عجز نموده‏اند.

ازطرفى در روايات امام‏صادق(ع) و امام‏باقر(ع)، نزول قرآن بر حرف واحد گزارش شده است. لذا در اين فصل از نظرگاه علماى شيعه و به دور از هرگونه جانبدارى، حديث سبعة احرف، مورد بررسى واقع مى‏شود. نخست مرورى بر جوامع حديثى شيعه خواهد شد و رواياتى كه در مورد سبعة احرف در آنها روايت‏شده، ذكرمى‏گردد.

با بررسى و استقصاى كامل در كتب حديثى شيعه، مى‏توان گفت روايت سبعةاحرف در كتب اربعه شيعه (كافى و تهذيب و استبصار و من لا يحضره الفقيه) -كه ازباسابقه‏ترين و معتبرترين كتاب‏هاى حديثى شيعه است- روايت و ثبت نشده‏است.

نخستين جامع حديثى شيعه كه آن را بيان داشته، كتاب بحار الانوار از مرحوم محمدباقر مجلسى است و سپس وسائل الشيعه، مستدرك الوسائل از بحار الانوار، آن را نقل ‏نموده‏اند. از بررسى مصادر بحار الانوار روشن شد كه مرحوم مجلسى از خصال مرحوم صدوق و از بصائر الدرجات حسن بن صفار و از رساله نعمانى، رواياتى را ذكرمى‏كند كه البته هيچ يك از آنها از جوامع حديثى به‏شمار نيامده‏اند، بلكه كتاب‏هايى هستند كه با هدف خاصى، برخى از احاديث را هم نقل نموده‏اند.

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

حديث سبعة احرف در جوامع حديثى شيعه

هم‏چنان كه گذشت، حديث سبعة احرف، نخست در كتاب‏هاى خصالِ صدوق و بصائر از صفّار و رسالة نعمانى از شيخ مفيد آمده است كه در مجموع چهار روايت مى‏باشد. نخست به ذكر آنها و سپس به بررسى سندى و دلالت آنها پرداخته مى‏شود. آن چهار روايت كه در كتب مذكور آمده است به دو بخش تقسيم مى‏شود:

الف) بخشى كه مى‏تواند همانند روايات اهل سنت در بحث سبعة احرف مورد استناد واقع شود.

ب) بخشى كه -گرچه در آنها واژه سبعة احرف يا مشابه آن به كار رفته است- اساساً مربوط به حوزه بحث نزول الفاظ قرآن بر هفت حرف نيست، بلكه مربوط به تفسير قرآن و معناى آن مى‏باشد. اينك به ذكر هر دو قسم آن پرداخته مى‏شود:

بخش اول: يعنى بخشى كه مى‏تواند همانند روايات اهل سنت در حوزه سبعة احرف، مورد استناد واقع شود و مؤيدى براى روايات اهل سنت باشد، تنها يك روايت است كه مرحوم صدوق در خصال، آن را چنين روايت مى‏نمايد:

حدثنا محمد بن على بن ماجيلويه قال: حدثنا محمد بن يحيى العطار، عن محمد بن أحمد، عن أحمد بن هلال، عن عيسى بن عبداللَّه الهاشمي، عن أبيه، عن آبائه قال: قال رسول‏اللَّه: أتانى آتٍ مِنَ اللَّهِ فقال: إنَّ اللَّهَ يأمُرُك أن تقرأَ القرآنَ على‏ حرفٍ واحدٍ. فقلت: يا ربِ‏ّ! وسّعْ علىَّ. فقال: إنّ اللَّه يأمُرك أن تقرأَ القرآنَ على‏ حرفٍ واحدٍ. فقلت: يا ربّ! وسّعْ على اُمّتي. فقال: إن اللَّهَ يأمُرك أن تقرأَ القرآنَ على‏ حرفٍ واحدٍ. فقلتُ: يا ربِ‏ّ! وسّعْ على‏ امّتي. فقال: إنّ اللَّه يأمُرْك أنْ تقرأ القرآنَ على سبعةِ احرف.

پيامبر(ص) فرمود: فرستاده‏اى از نزد خداوند آمد و فرمود: خداوند به تو امر مى‏كند كه قرآن را بر حرف واحد بخوانى. بدو گفتم: پروردگارا بر من توسعه بده. آن فرستاده گفت: خداوند امر مى‏كند كه قرآن را بر حرف واحد بخوانى. من گفتم پروردگارا بر امت من توسعه بده. آن فرستاده گفت: پروردگار امر مى‏كند كه قرآن را بر يك حرف بخوانى. سپس من گفتم: پروردگارا بر امت من توسعه بده. او گفت: خداوند امر مى‏كند كه قرآن را بر هفت حرف بخوانى.(1)

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

بخش دوم: رواياتى كه گرچه در آنها واژه سبعة احرف يا مشابه آن به كار رفته است، ولى مربوط به حوزه‏هاى ديگرى مى‏باشد و اساساً نمى‏تواند در بحث نزول الفاظ قرآن بر هفت حرف -آن چنان كه اهل سنت مدعى آن هستند و طبرى در تفسيرش، نيز براى آن رواياتى را ارائه مى‏نمايد- مورد استناد باشند. آنها سه روايت ديگرند كه بدين‏قرارند:

1 . عن الصدوق، حدثنا محمد بن الحسن بن أحمد بن الوليد قال: حدثنا محمد بن الحسن الصفار، عن العباس بن معروف، عن محمد بن يحيى الصيرفي، عن حماد بن عثمان قال: قلت لأبي‏عبداللَّه(ع): إنّ الأحاديث تختلف عنكم قال: فقال: إنّ القرآنَ نزل على سبعةِ أحرفٍ و أدنى ما للإمام‏أنْ‏يفتى على سبعة وجوه ثم قال: هذا عطاؤنا فَامْنُن أو أمسِك بغيرحساب؛

حماد بن عثمان مى‏گويد: به امام صادق(ع) گفتم كه احاديث از شما مختلف نقل مى‏شود. سپس امام فرمود: قرآن بر هفت حرف نازل شده و كمترين وجه براى امام اين است كه بر هفت وجه فتوا بدهد. سپس فرمود: اين بخشش ماست به هر كس مى‏خواهى ببخش و از هر كس مى‏خواهى امساك كن.(2)

2 . عن محمد بن الحسن الصفار قال: حدثنا الفضل، عن موسى بن القاسم، عن أبان، عن ابن أبي‏عمير، أو غيره، عن جميل بن دراج، عن زرارة، عن أبي‏جعفر(ع) قال: تفسيرُ القرآن على سبعة أحرف (و فى نسخة: أوجه) منه ما كان و منه ما لم يكن بعد ذلك تعرفه الأئمة؛

امام باقر(ع) مى‏فرمايد: تفسير قرآن بر هفت حرف است (و در نسخه ديگرى، هفت وجه است) كه بخشى از آن بيان شد و بخشى از آن بيان نشده است كه آن را تنها ائمه مى‏دانند.(3)

3 . روى أبو عبداللَّه محمد بن ابراهيم النعمانى مرسلاً، عن أميرالمؤمنين: أُنزل القرآنُ على سبعةِ أقسامٍ. كل منها شافٍ كافٍ و هى أمر و زجر و ترغيب و ترهيبٌ و جدل و مثل و قصص؛

نعمانى، مرسلاً از امير المؤمنين(ع) نقل مى‏كند كه حضرت فرمود: قرآن بر هفت قسم نازل شده است كه هر قسمى از آنها كافى و شافى است و آنها امر و زجر و ترغيب و ترهيب و جدل و مثل و قصص هستند.(4)

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

بررسى سندى حديث سبعة احرف نزد علماى شيعه

براى تبيين جايگاه روايات مذكور نزد علماى شيعه و بررسى اعتبار آنها، نخست‏رجال و راويان در سند آنها مورد بررسى واقع مى‏شود. با توجه به آن‏چه‏گذشت، تنها يك روايت از مجموعه روايات حديثى شيعه، مى‏توانست در موضوع نزول الفاظ قرآن بر هفت حرف، مؤيدى بر روايات اهل سنت باشد كه سند آن چنين است:

صدوق، عن محمّد بن ماجيلويه قال: حدثنى محمّد بن يحيى العطار، عن محمد بن أحمد، عن أحمد بن هلال، عن عيسى بن عبداللَّه الهاشمي، عن أبيه (عبداللَّه بن محمد)، عن آبائه (محمد بن عمر بن على بن‏ابي‏طالب) قال: قال رسول‏اللَّه(ص): أتانى .....

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

در بررسى نگارنده، وثاقت راويان ذيل ثابت نشده است:

1 . احمد بن هلال: او ابو جعفر عبرتائى متولد 180 و متوفاى 267 مى‏باشد. اكثر اقوال در مورد وى، حكايت از عدم اثبات وثاقت وى مى‏كند. شيخ طوسى در مورد وى مى‏گويد: <او اهل غلو، و در دين و اعتقاد مورد اتهام است.»(5) و در تهذيب در مورد او مى‏گويد: <روايات او مورد عمل نيست.»(6) در استبصار نيز مى‏گويد: <او فاسد المذهب است و احاديثى كه تنها او نقل كرده باشد، مورد توجه نيست.»(7)

شيخ صدوق در مورد او مى‏گويد: <او از ناصبين است و روايات او مورد تمسك نيست.»(8)

نجاشى: <در مورد او نكوهش‏هايى از امام عسكرى(ع) شنيده شده است.(9) علامه ابن داود: <روايات او مقبول نيست.»(10)

صاحب معالم: <ضعف او روشن است.»(11)

اردبيلى: <او از غلات است و روايات او مقبول نيست.»(12)

مامقانى: <حق اين است كه روايات او پذيرفته شده نيست.»(13)

آية اللَّه خوئى: <بدون ترديد او از جهت اعتقاد، فاسد بوده است.»(14)