اخلاق عبادی

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

نظم و اعتدال و اهمّيّت آن

نظم در لغت ، آراستن و درست كردن و ميزان كردن چيزى را گويند.(35)
نظم پديده اى است كه آفرينش موجودات با آن شكل گرفته و خداوند دانا جهان را بر اساس آن بنا كرده است ، بطورى كه يكى از دانشمندان مى نويسد:
(در جهان هستى ، تاآنجا كه عقل و دانش بشر از روى آن پرده برداشته است ، به جز نظم و دقت چيزى وجود ندارد.)(36)
چـنـيـن نـظـمـى را (نظم تكوينى ) مى ناميم كه بر سراسر جهان آفرينش از (اتم ) گرفته تا بزرگترين كهكشانها، حاكم و خدشه ناپذير است .
نـوع ديـگـر نظم يعنى (نظم تشريعى ) نيز مورد تاءييد اسلام قرار دارد كه هم در قوانين خود آن را مراعات كرده و هم از پيروانش خواسته است تا در همه كارهاى فردى يا اجتماعى خود، آن را مراعات نمايند.
حضرت امير(ع ) در بستر شهادت به امام حسن و امام حسين عليهماالسلام فرمود:
(اوُصيكُما وَجَميعَ وُلْدى وَ اءَهْلى وَ مَنْ بَلَغَهُ كِتابى بِتَقْوَى اللّهِ وَ نَظْمِ اءَمْرِكُمْ)(37)
شما و همه فرزندان و خانواده ام و هر كس كه نوشته ام به او برسد را به تقواى الهى و نظم در كارتان سفارش مى كنم .
چنين سفارشى در آن موقعيت و از زبان امير مؤ منان على (ع ) آن هم در كنار تقواى الهى ، نشانگر اهـميت ويژه نظم و برنامه ريزى در كارهاى فردى و اجتماعى است كه پيروان واقعى اسلام ناب محمدى (ص ) بايد آن را مراعات كنند.
اصـولاً اسـلام از پـيـروان خـويـش خـواسـتـه تا همه امور زندگى خود را منظم سازند، از اين رو تقسيم ساعات شبانه روز را چنين مطرح مى سازد؛ امام كاظم (ع ) مى فرمايد:
(اِجـْتـَهـِدُوا فـى اَنْ يـَكُونَ زَمانُكُمْ اَرْبَعَ ساعاتٍ: ساعَةٌ لِمُناجاةِ اللّهِ وَ ساعَةٌ لاَِمْرِالْمَعاشِ وَ ساعَةٌ لِمُعاشَرَةِ الاِْخْوانِ وَ الثِّقاتِ الَّذينَ يُعَرِّفُونَكُمْ عُيُوبَكُمْ وَ يُخْلِصُونَ لَكُمْ فىِ الْباطِنِ وَ ساعَةٌ تـَخـْلَوْنَ فـيـهـا لِلَذّاتـِكـُمْ فـى غـَيـْرِ مـُحـَرَّمٍ وَ بـِهـذِهِ السـّاعـَةِ تـَقـْدِرُونَ عَلَى الثَّلاثِ ساعاتٍ ...)(38)
سـعـى كـنـيـد كـه اوقـات شما (در شبانه روز) چهار بخش باشد: بخشى براى مناجات ، بخشى ديگر جهت كار و تلاش ، بخش سوم جهت معاشرت با برادران و مردمان مورد اعتماد كه عيوبتان را بـه شـمـا مـى نـمـايـانـنـد، در حـالى كه در اين عمل اخلاص دارند و بخش آخر را هم به لذتهاى حـلال اخـتـصاص ‍ دهيد، زيرا با اين بخش ، بر انجام تكاليف و وظايف آن سه بخش ديگر توانا مى شويد... .
بـر اين اساس ، بايستى بر سراسر زندگى يك مسلمان ، نظمى دقيق حاكم باشد كه در اينجا به بخشى از نظم در عبادت مى پردازيم :

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

نظم در عبادت

براى مسلمانان ، نماز صبح قرار داده شده تا همه پس از طلوع سپيده صبح از خواب برخيزند و در آغـاز كـار روزانه ، رو به سوى خدا آورند. سپس با رسيدن خورشيد به وسط آسمان ، دست از كـار شـسـتـه رو بـه درگـاه مـعـبـود آورنـد، مـبـادا كـار روزانـه آنـان را از خـدا غـافـل سـازد. هنگام عصر و آغاز كار وتلاش بعد ازظهر نيز بايد دست نياز به آستان بى نياز دراز كـنـنـد سـپـس بـه كـار مـعـمـول روزانـه روى آورنـد. هـنـگـام آغـاز شـب بـه عـنـوان سـرفـصـل جـديدى در شب و روز، بار ديگر به نماز (مغرب ) مى ايستند و در نهايت فعاليتهاى روزانه با گزاردن نماز عشا و سرساييدن در آستان ايزد يكتا به خواب مى روند.
بـه جـا آوردن نـمـازهـاى واجـب شـبـانـه روزى ، نـظم خاصّى به زندگى نمازگزار مى بخشد، بويژه اگر اين نمازها ـ باتاءكيدى كه اسلام دارد ـ به جماعت خوانده شود.
بـه علاوه ، هفته اى يك بار، همه اهل يك شهر به نقطه اجتماع ، فراخوانى مى شوند تا همه با هم ، مطابق برنامه مخصوصى از مسايل اجتماعى ، سياسى ، اخلاقى و حوادث هفته با خبر شوند و به ذكر و شكر الهى بپردازند.
نمازهاى دو عيد بزرگ اسلامى ـ فطر و قربان ـ نيز به نوبه خود، دو فراخوانى عمومى است كه سالانه مسلمانان را براى دو اجتماع سياسى عبادى بزرگ گرد هم مى آورد و با نظم و شكوه خـاصـى بـرگـزار مى شود و مسلمانان ، رو به سوى خدا آورده ، يكپارچه به ركوع و سجود و قيام و قعود مى پردازد.
هـمـچـنـيـن هـمـه مـسـلمـانـان هـر ساله با مشاهده هلال ماه مبارك رمضان ، روزه مى گيرند و با ديدن هلال ماه شوال افطار مى كنند. آغاز و انجام روزه نيز، طلوع سپيده صبح و مغرب است كه دقيقه اى پس از آن و پيش از اين ، خوردن و آشاميدن ، حرام است ، كه خود نظمى دقيق است .
كنگره بزرگ و ساليانه (حج ) نيز نمودار نظم زيباى اسلامى است ؛ همه حاجيان بابستن (احرام ) مـتـحـدّالشـكـل از (مـيـقـات ) به سوى (مكّه ) حركت مى كنند، سپس با نظمّى خاصّ، طواف ، نماز، سـعـى و تـقـصير به جاى مى آورند و (عمره ) رابه پايان مى برند. سپس با احرام بستن مجدّد راهـى عـرفـات و مـشـعر مى شوند و با وقوف منظم در هر يك از آن سرزمينهاى مقدّس ، به سوى مناحركت مى كنند و پس از انجام منظم اعمال مناو بيتوته در آنجا دوباره در ساعت معينّى از منا خارج مى شوند و طواف و سعى را نيز مجدّداً به همان ترتيب انجام مى دهند.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

اعتدال در عبادت

هـمان طور كه سستى و بى توجهى نسبت به عبادات نافرمانى خداوند را در پى دارد. افراط و زياده روى نيز نتيجه مطلوب نخواهد داشت ، زيرا ممكن است در بعضى افراد موجب سرخوردگى و دلزدگى و انحراف و سستى عقيده گردد.
امام صادق (ع ) از رسول خدا (ص ) نقل مى كند كه فرمود:
(اءَلااِنَّ لِكـُلِّ عـِبـادَةٍ شِرَّةً ثُمَّ تَصيرُ إِلى فَتْرَةٍ، فَمَنْ صارَتْ شِرَّةُ عِبادَتِهِ إِلى سُنَّتى فَقَدِ اهْتَدى وَمَنْ خالَفَ سُنَّتى فَقَدْ ضَلَّ وَ كانَ عَمَلُهُ فى تَبابٍ. اءَما إِنّى اءُصَلّى وَ اءَنامُ وَ اءَصُومُ وَ اءَفْطُرُ وَ اءَضْحَكُ وَ اءَبْكى فَمَنْ رَغِبَ عَنْ مِنْهاجى وَ سُنَّتى فَلَيْسَ مِنّى )(39)
هر عبادتى را نخست شور و شوقى است كه پس از چندى به سستى مى گرايد. كسى كه نشاط و شوق عبادتش به سوى سنت و طريق من ختم گردد، هدايت يافته است و اگر در جهت مخالف رويّه من باشد گمراه خواهد شد و عملش نابود است . آگاه باشيد كه من نماز مى گزارم و مى خوابم ، روزه مى گيرم و افطار مى كنم ، مى خندم و مى گريم . بنابر اين هر كس از راه و روش من كناره گيرد از امت من نيست .
امـام صادق (ع ) در مورد اينكه افراط و زياده روى در عبادت موجب دلسردى و انحراف مى گردد، داستانى از فردى تازه مسلمان ، بدين گونه نقل مى كند:
(مـرد مـسـيـحـى در همسايگى يك مسلمان زندگى مى كرد و بر اثر تعريف و تبليغ مرد مسلمان آن مسيحى به اسلام گرايش پيدا كرد و مسلمان شد. شب فرا رسيد و هنگام سحر همسايه مسلمان به سـراغ مـرد تازه مسلمان آمد، در زد و او را از خواب بيدار كرده ، به نماز شب و عبادت فرا خواند مـرد بـراى اوليـن بـار وضـو گـرفـت و هـمـراه مـرد مـسـلمـان بـه مـسـجـد رفـت و تـا صـبـح مشغول عبادت و نماز شد پس از نماز، مرد تازه مسلمان خواست به خانه برود، آن مرد مانع شد و گـفـت : خـوب اسـت بـه تـعـقـيـب نـماز و خواندن قرآن مشغول شويم و اگر نيت روزه كنى و روزه مـسـتـحـبـى بـگـيـرى خـوب است . پس از مدتى خواست به خانه برود، مرد گفت : چيزى به ظهر نمانده و او را نگه داشت تا نماز ظهر و سپس عصر را خواندند و باز مرد تازه مسلمان خواست به خانه اش برود. مرد مسلمان گفت : صبر كن تا غروب نمازمغرب و عشا را نيز بخوانيم . خلاصه او را تـا آخـر شـب نـگـه داشـت و هـر دو خـسته به خانه برگشتند. شب ديگر وقت سحر شد. مرد مـسلمان باز به در خانه تازه مسلمان آمد و از او خواست براى مسجد آماده شود. آن مرد تازه مسلمان گـفـت : مـن همان ديشب از اسلام استعفا دادم . من مرد فقيرى هستم و كار مى كنم برو يك فرد بيكار پيدا كن كه بتواند هميشه مشغول عبادت باشد.)
امام صادق (ع ) پس از نقل اين حكايت فرمود:
بـه ايـن تـرتـيـب آن مرد عابد سختگير كسى را كه وارد اسلام كرده بود، از اسلام خارج كرد... .(40)
و نيز آن حضرت فرمود:
در سـنـيـن نـوجوانى ، در حالى كه از شدّت عبادت عرق از سر و صورتم مى ريخت ، به طواف خـانـه خـدا مـشـغول بودم . در اين حال پدرم مرا ديده و فرمود: جعفر! پسرم ، (اينقدر خودت را در زحمت نينداز) هر گاه خداوند بنده اى را به دوستى با خود برگزيند، او را وارد بهشت مى كند و عبادت كم او را مى پذيرد. (در عوض پاداش بزرگ و زياد به او عطا مى كند).(41)
نـاگـفـتـه نماند كه معيار ميانه روى در عبادت براى هر كس فرق مى كند و بستگى به توان و ظرفيت جسمى و روحى هر فرد دارد بطور مثال :
رسول خدا(ص ) آن قدر ايستاده نماز مى خواند كه پاهايش ورم مى كرد.(42)
حضرت امير(ع ) هر شبانه روز هزار ركعت نماز مى خواند.(43)
البـتـه آن بـزرگـواران بـا افـراد ديـگـر تـفـاوت دارنـد. ايـن قبيل عبادات براى آنان افراط نبود. آنها توان آن را داشتند و از چنان ايمان و معرفتى برخوردار بودند كه نه تنها چنين عبادتى آنان را خسته و افسرده نمى كرد، بلكه هر چه بيشتر عبادت مى كردند، شادابتر و خوشحالتر بودند.
بـنـابـرايـن ، اگـر امـيـر مـؤ مـنـان (ع ) مى فرمايد: (وَ اقْتَصِدْ فى عِبادَتِكَ)(44) در پـرسـتـش ‍ خـدا مـعتدل باش ، در حالى كه خود، هزار ركعت نماز مى خواند نسبت به مقام و ظرفيت خود، افراط نكرده است .

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

مداومت واستمرار

نـظـر اسـلام دربـاره عـبـادت ايـن اسـت كـه اسـتـمـرار يـابـد گـرچـه آن عـمـل كـم و كـوتـاه بـاشـد، بـه ايـن مـعـنـا كـه اگـر مـسـلمـانـى ذكـر، دعـا، نـمـاز، تـعـقـيـب نماز وامـثـال آن را شـروع كـرد، آن را ادامـه دهـد، تـا دلش صيقل خورده ، روحش صفا يابد. امام سجاد(ع ) فرمود:
(من دوست دارم عمل (عبادت ) را ادامه دهم ، گرچه كم باشد.)(45)
راز اين مطلب را امام محمّد باقر(ع ) اين گونه بيان مى كند:
(اءَحَبُّ الاَْعْمالِ إِلىَ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ ماداوَمَ عَلَيْهِ الْعَبْدُ وَ إِنْ قَلَّ)(46)
محبوبترين كارها نزد خداوند عزّوجّل ، كارى است كه استمرار داشته باشد، گرچه اندك باشد.
بـنـابـراين ، زيبنده است كه مؤ من در حدّ توان و فرصت و با برنامه ريزى و نظم ، علاوه بر عـبـادتهاى واجب ، عبادت مستحبى را به دلخواه برگزيند و آن را مدّتى ادامه دهد. امام صادق (ع ) فرمود:
(إِذا كانَ الرَّجُلُ عَلى عَمَلٍ فَلْيَدُمْ عَلَيْهِ سَنَةً ثُمَّ يَتَحَوَّلُ عَنْهُ إِنْ شاءَ إِلى غَيْرِهِ)(47)
هر گاه شخصى وارد عبادتى شد، آن را تا يك سال ادامه دهد آن گاه اگر خواست وارد عبادت ديگرى شود.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

خلاصه درس

نظم و اعتدال به معناى آراستن و مرتب كردن و ميانه روى در هر چيزى است .
نـظـم در عـبـادت مـورد در خـواسـت و دسـتـور شارع مقدّس مى باشد و پيشوايان اسلام به اين مساءله توجّه زيادى داشتند.
حـضـرت عـلى (ع ) بـه هـنگام شهادت ، فرزندان و شيعيان خود را به نظم و دقّت در امور از جمله عبادت توصيه و سفارش كرد.

از جـمـله مـصـاديـق نـظم در عبادات يكى مقدّم دانستن امور اخروى بر امور دنيوى است ، زيرا يك فـرد مـؤ مـن و متديّن آنچه برايش اهميت دارد اطاعت و بندگى خدا و نزديك شدن به اوست . و نيز اعـتـدال و مـيـانـه روى در عـبادت از جمله سفارشهاى دين است كه نه آن قدر افراط كنيم كه خسته شويم و نه كوتاهى كنيم كه ترك عبادت به حساب آيد.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

درس چهارم

اخلاص در عبادت

اخلاص در عبادت چيست ؟

اخلاص به معنى (خالص كردن ، ويژه كردن ، ارادت صادق داشتن ...) است .(48)
بـر اسـاس ايـن مـعـنـى ، مـخـلص كـسى است ، كه طاعات و عبادات خود را از هرگونه آلودگى و آمـيـخـتـگى به غير خدا خالص كرده ، انگيزه اى جز تقرّب به درگاه خدا ندارد. از اين رو، فقط بـه او دل مـى بـنـدد و تـعـريـف و تكذيب ديگران ، در نظرش يكسان است و هدف از عبادت ، جلب رضايت خالق است نه كس ديگر.
حضرت على (ع ) در اين باره فرمود:
(اَلْعِبادَةُ الْخالِصَةُ اءَنْ لا يَرْجُوَ الرَّجُلُ إِلاّرَبَّهُ، وَ لا يَخافُ إِلاذَنْبَهُ)(49)
عبادت خالص آن است كه مرد جز به پروردگارش اميد وار نبوده و جز از گناه خويش نهراسد.
امام صادق (ع ) فرمود:
(لا يـَصـيـرُ الْعـَبـْدُ عـَبـْداً خـالِصـاً لِلّهِ عـَزَّوَجـَلَّ حـَتـّى يـَصـيـرَ الْمـَدْحُ وَ الذَّمُّ عـِنـْدَهـُ سَواءً...)(50)
انـسـان ، بـنـده خـالص خـداى بـزرگ نـمـى شود تااينكه تعريف وتكذيب (ديگران ) در نظرش يكسان باشد.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

ارزش و اهمّيّت اخلاص

اخلاص ، معيار ارزش عبادت ، مقامى از مقامات مقرّبان الهى و هدف دين است . هر كس ‍ آن را يافت ، مـوهـبتى الهى نصيبش گشته كه به وسيله آن به مقامات بزرگى خواهد رسيد. چرا چنين نباشد، در حالى كه خداوند متعال ، بندگانش را به آن امر كرده ، مى فرمايد:
(فَادْعُوا اللّهَ مُخْلِصينَ لَهُ الدّينَ وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ)(51)
خـدا را بـخـوانـيـد، در حـالى كـه تـنـهـا براى او در دين اخلاص مى ورزيد، اگر چه كافران را ناخوش آيد.
در سـخـنـان پـيـشـوايـان مـعـصـوم ، تـعـابـيـر گـونـاگـونـى ، از قـبـيـل بـهـتـرين عبادت ، ثمره عبادت ، غايت دين ، عبادت مقرّبان الهى و مانند آن درباره فضيلت اخـلاص آمـده اسـت . در اهـمـيـت اخـلاص هـمـيـن بـس كـه شـرط قـبـولى عـمـل اسـت و اگـر در عـمـلى موجود نباشد، بى هدف و بى نتيجه خواهد بود. از اين رو، على (ع ) فرمود:
(مَنْ لَمْ يَصْحَبِ الاِْخْلاصُ عَمَلَهُ لَمْ يُقْبَلْ)(52)
عمل هر كس كه با اخلاص همراه نباشد، قبول نمى شود.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

مراتب اخلاص

خـالص كـردن و پـاكـيـزه نمودن عمل از غير خدا مراتبى دارد. هر چه درجه اخلاص بيشتر باشد، عـمـل ارزش بيشترى نزد خدا پيدا مى كند، به هدف و مقصد نزديكتر شده و شخص را زودتر به كـمـال مـطـلوب خـود مـى رسـانـد و هـر چـه درجـه اخـلاص كـمـتر باشد، به همان اندازه از ارزش عـمـل كـاسته شده و شخص از كمال مطلوب باز مى ماند و از اين رهگذر درجات مؤ منان در نزد خدا متفاوت خواهد بود، چنانچه پيامبراكرم (ص ) فرمود:
(بِالاِْخْلاصِ تَتَفاضَلُ مَراتِبُ الْمُؤْمِنينَ)(53)
درجات مؤ منان به وسيله اخلاص برترى مى يابد.
اينك براى رعايت اختصار، سه مرتبه ازمراتب اخلاص را ذكر مى كنيم :(54)
الف ـ خـالص كـردن عـمـل ، بـه دليـل تـرس از عـذاب روز قـيـامـت ، كـه گـرچـه عمل مخلصانه است ، اما اين نوع عبادت ، عبادت بردگان است .
ب ـ اخـلاص در عـمـل ، بـراى رسـيـدن بـه بـهـشـت و آنـچـه در آن اسـت مـثـل حـورالعـيـن ، قـصـرهـاى بـهـشـتـى و مـانـنـد آن ؛ كـه ايـن گـونـه مـخـلصـانـه عمل كردن نيز روشن اجيران است .
ج ـ تـصـفـيـه عـمـل از هـر نوع شايبه اى ، اعم از طمع به بهشت ، ترس از جهنم ، رضاى مخلوق وجلب قلوب آنها، طمع به مقاصد دنيوى و مانند آن ، كه فقط منظور رضايت خداست .
ايـن مـرتـبـه كه بالاترين مراتب اخلاص مى باشد، از آن كسانى است كه غرق در محبت ، عظمت و جـمـال الهـى هستند و خدا را سزاوار پرستش يافته ، عبادتش مى كنند و اين ، عبادت آزادگان است .(55)

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

راههاى كسب اخلاص

هـمـان گـونـه كـه ذكـر شـد، اخـلاص ، پـاكـيـزه كـردن عـمـل از هـر گـونـه آلودگـى بـه غـيـر خـداسـت و انـسـان مـخـلص ، در انـجـام عمل محرّكى غير از خداوند ندارد، فقط قصد تقرّب به خداست كه او را به كار وا مى دارد و بس . ايـن حـالت ، مـقـام بسيار بزرگى است و كسى مى تواند، به آن برسد كه غرق در محبّت خدا باشد، بحدّى كه در دلش براى محبتهاى دنيايى ، جايى نبوده و اگر از خوراك ، پوشاك ، مسكن و ساير امور مادى استفاده مى كند، به خاطر لذّت بردن از آنها نباشد، بلكه به خاطر آن باشد كه نيروى بيشترى براى عبادت خدا، به دست آورد.
حال چه كنيم كه به اين درجه از اخلاص برسيم ؟
در سخنان پيشوايان معصوم ، راههايى براى رسيدن به اخلاص بيان شده كه به اختصار ذكر مى كنيم :

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

الف ـ قطع طمع از غير خدا

امام باقر (ع ) در اين باره مى فرمايد:
(بـنـده ، پرستشگر واقعى خدا نمى شود، مگر آنكه از همه مخلوقات بريده و به او بپيوندد،آن گاه خداوند مى فرمايد: اين عمل خالص براى من است و به كرمش آن را مى پذيرد.)(56)