۞♥۞بیت‌النور قدمگاه حضرت معصومه (سلام الله علیها) در قم۞♥۞

[نرگس منتظر]

گزارش تحلیلی
این گزارش از دو منظر ارائه می‌شود: ابتدا در سطح عینی که گزاره‌های آن با مشاهده‌ی مستقیم قابل بررسی است و سپس تحلیل پدیدارشناختی که به ذهنیت باورمندان و ابعاد غیرعینی پدیده ارتباط دارد.

1- سطح عینی
آنچه از مشاهده‌ها و مراجعه‌های مکرر در طول دوره‌ی بررسی به دست آمد، آن است که بیت‌النور به عنوان مکانی قدمگاهی به سبب حضور حضرت معصومه (سلام الله علیها)، توسط مردم از راه‌های دور و نزدیک زیارت می‌شود. لذا از باب آداب زیارت، نذرها، گونه‌شناسی زائران و مراسم‌های اختصاصی قابل بررسی است.

آداب زیارت
اماکن زیارتی، آدابی دارند که آنها را از دیگر اماکن متمایز می‌کند. در حقیقت، رعایت این آداب، حاکی از گسستن از مکان و جهان عادی و پیوستن و درآمدن به مکان و جهان مقدس است، آداب زیارت ممکن است شامل: وضو، تطهیر، درآوردن کفش، احساس انابه و انکسار و... باشد (کینگ، 1372: 102).

چنان‌که پژوهشگران مشاهده کردند بیت‌النور نیز مانند سایر اماکن مذهبی، به علت تقدس در میان مردم، آدابی برای ورود و زیارت دارد که زائر آن را رعایت می‌کند.
آداب زیارت در اینجا عبارت‌اند از: درآوردن کفش‌ها، الزامی بودن حجاب چادر برای بانوان ایرانی، سلام و تعظیم هنگام ورود، لمس در ورودی و دیوارهای محراب، آستانه‌بوسی و بوسیدن محراب، کشیدن پارچه یا روسری برای تبرک به محراب، نماز و دعا.

همه‌ی این آداب، در ایجاد حس آرامش‌بخش زیارت اهمیت دارد به طور مثال، آستانه‌بوسی، زائر را آماده‌ی ورود می‌کند. آستانه در مکان مذهبی، جدایی درون و امتیاز آن را نسبت به محدوده‌ی بیرونی نشان می‌دهد و با آئین‌هایی از قبیل سر فرود آوردن، لمس کردن با دست، بوسیدن و غیره همراه است (الیاده، 1375: 24). آستانه، در اینجا از اهمیتی دوچندان برخوردار است، زیرا افراد محلی که همواره در کنار این مکان در رفت و آمدند و ورود همیشه مهیا نیست، با تعظیم و بوسیدن آستانه، احترام خود را به بیت‌النور ابراز می‌دارند.

در هر صورت، زائران، پس از ورود، برای زیارت به اتاق بیت‌النور می‌روند، اگر میسّر باشد همان جا نماز می‌خوانند و در صورت ازدحام، در محوطه‌ی بیرونی، مشغول نماز و زیارت حضرت معصومه (سلام الله علیها) می‌شوند. زواری هم که به صورت کاروانی می‌آیند، معمولاً زیارت‌خوانی دسته جمعی دارند و پس از توقفی کوتاه، برای زیارت اماکن متبرکه‌ی نزدیک بیت‌النور خارج می‌شوند.
حاجت‌خواهی و نذر
حاجت‌خواهی، از ویژگی‌های اماکن مقدس است. زائر، با توجه به قداست مکان، احساس می‌کند به خداوند نزدیک‌تر شده است و نیروی برتر صاحب مکان، او را در برآوردن حاجتش حمایت می‌کند. در این مکان نیز همانند حرم حضرت معصومه (سلام الله علیها)، زائران از روی صدق و نیاز، حاجت‌های خود را مطرح و برای برآوردن آن، نذر می‌کنند. نذرها شامل سفره‌های نذری، برپایی مراسم روضه، پخش آجیل و... می‌شود. همچنین بنابر گفته‌ی خادم بیت‌النور، پشتی‌ها و فرش‌های این محل، مربوط به همین نذرها و برآوردن حاجت‌ها است.

[نرگس منتظر]

در ادامه به برخی از نذرها و حاجت‌خواهی‌ها اشاره می‌شود:
- سفره‌ی صلوات، از نذرهایی است که ظاهراً به زوار قمی اختصاص دارد. فرد، به نیت 14 معصوم (علیهم‌السلام) نذر می‌کند و پس از حاجت گرفتن، در این مکان سفره‌ای سبزرنگ منقش به اسامی ائمه (علیهم‌السلام) و پر از تسبیح پهن می‌کند، افراد (که معمولاً با هم آشنا هستند و در سفره‌ی نذری یکدیگر شرکت می‌کند) گرداگرد سفره نشسته و ذکر شریف صلوات را می‌گویند تا همه‌ی تسبیح‌ها (14 هزار صلوات) ادا شود. در نهایت، نذر کننده، پذیرایی مختصری انجام می‌دهد.

این سفره، اختصاص به روز یا ساعت معینی ندارد و همه می‌توانند آن را نذر کنند.
در یکی از مراجعه‌ها به بیت‌النور، با چنین سفره‌ای مواجه شدیم، برای ایجاد ارتباطی صمیمانه با صاحب سفره (که خانم آموزگاری بود و به گفته‌ی خود بارها شاگردانش را به زیارت آورده بود) و بقیه‌ی حاضران، سر سفره نشستیم تا از آداب سفره و نیت نذر کننده مطلع شویم که نتیجه‌ی خوبی هم برای تکمیل اطلاعات و شناخت این پدیده‌ی زیارتگاهی نصیبمان شد.

در مراجعه‌ی دیگر، خانمی از اهالی محل را دیدیم که شکلات بین زوار پخش می‌کرد،‌ در پاسخ سؤالی، با حالت بغض‌آلود اظهار داشت: «زمان زیادی است که در این محل زندگی می‌کنم، اما به دلیل مشکلات مالی شاید مجبور به فروش خانه‌ام شوم، این نذر را کرده‌ام که خداوند مرا از همسایگی منزل حضرت معصومه (سلام الله علیها) محروم نکند، شما هم دعا کنید این توفیق از من سلب نشود.»
همین طور، در صحبت با هیئت امنای بیت‌النور، از زبان یکی از روحانیان منبری محل، نقل می‌کردند که اشتیاق زیادی برای زیارت و رفتن به خانه‌ی خدا داشتم، اما به سبب مشکلات مادی، امکانش نبود تا اینکه یکی از بزرگان به من گفت: «به بیت‌النور برو و زیارت بیت‌الله را بخواه، بیت‌النور محل استجابت دعاست.» من هم به اینجا آمدم، نماز خوانده و حاجتم را مطرح کردم. مدتی پس از آن،‌ در همان سال، به طرزی باور نکردنی و بدون اینکه مالی از خود خرج کنم، زیارت خانه‌ی خدا نصیبم شد.

گونه‌شناسی حاجت‌ها
هر چند دسترسی به حوائج افراد که معمولاً در خلوت و راز و نیازهای خصوصی خود با حاجت دهنده بیان می‌کنند و از آشکار شدن آن اِبا دارند، چندان آسان نیست، اما گفتگو و مصاحبه‌ی همدلانه با زائران، حوائج آنها را به ترتیب زیر نمایان می‌سازد:
- حاجت‌خواهی در اینجا حول چند محور است: شفاعت اخروی، فهم علمی، حوائج مادی و شفای بیماران؛
- در گونه‌شناسی حاجت اقشار مختلف، تفاوت چندانی دیده نشد. تنها شاید بتوان از مجموع مصاحبه‌ها این‌گونه برداشت کرد که فهم علمی، از سوی افراد تحصیل کرده مانند دانشجویان یا طلاب علوم دینی، بیشتر مطرح می‌شد؛
- همین طور در مورد ادای نذر، معمولاً افراد چیزی را که به عنوان نذری می‌دادند، با محل سکونت، ملیت و آداب و رسومشان متناسب بود، به عبارت دیگر، نذر، متأثر از شرایط اجتماعی و فرهنگی نذر کننده بود.
- برخی معتقدند بین نذر و جنسیت، رابطه وجود دارد (بهار، 1383: 125)، اما در اینجا جنسیت در نوع نذر تأثیر اندکی داشت و حداقل در مورد نذرهای خوراکی و دادن وجه می‌توان گفت، هم زنان و هم مردان چنین نذری انجام می‌دادند؛

[نرگس منتظر]

- زمان تأثیر چندانی در پخش و ادای نذر نداشت، تقریباً در هر مراجعه، پخش نذر مشاهده می‌شد، اما شاید بتوان گفت در زمان و مراسم خاص بیت‌النور، مانند روز وفات و روز ورود، تعدد و تنوع نذرها بیشتر بود؛
- زائران در حاجت‌خواهی، بین بیت‌النور و حرم مطهر، تفاوتی قائل نبودند و حتی برخی عنوان می‌کردند که در این مکان، احساس نزدیکی بیشتری با حضرت معصومه (سلام الله علیها) دارند؛
- زائران در اجابت حوائج، با وجود اعتقاد به نیروی برتر برای صاحب مکان، او را مستقل ندانسته، بلکه شفیع به درگاه خداوند متعال می‌دانستند.


زائران
زیارت و زائر شدن، امروزه چنان گسترشی یافته که در ادبیات اجتماعی کنونی، جامعه‌شناسی زیارت و مهندسی فرهنگی برای زیارت رواج زیادی پیدا کرده است.

زیارت، دیداری معمولی نیست، بلکه از دید زائرِ مکان مقدس، به مکانی آمده است که صاحب آن، احترام، شرافت و خارق‌العادگی دارد. او با زائر شدن، خود را به مثابه مهمان می‌داند، مهمانی که صاحب خانه دعوتش کرده و به شرف حضور پذیرفته است.
سفر زیارتی، نوعی تخلیه‌ی احساسی است و زائر به دنبال کسب تجربه‌ای معنوی است که او را از روزمرگی و دنیای مادی، رهایی می‌بخشد (تیموتی و السن، 1392: 24).

طبق آنچه مشاهده شد، زائران بیت‌النور نیز همین حالت‌های روحی را تجربه می‌کنند.

آنها فراتر از هرگونه نظام طبقاتی، از هر قشر و طبقه‌ای هستند؛ پیر، جوان، زن، مرد، تحصیل کرده، غیر تحصیل کرده، ایرانی و غیر ایرانی.

[نرگس منتظر]

برای بررسی بهتر این تجربه‌ی مذهبی و بازنگری انگیزه‌ها و نگرش‌های زائران، زوار بیت‌النور به سه دسته تقسیم می‌شوند:

- زائران قمی و اهل محل
حضرت معصومه (سلام الله علیها) و تمام اماکن مربوط به ایشان، در نظر اهالی سنتی قم، از جایگاه و عظمت خاصی برخوردارند. روحیه‌ی افتخارآمیز دعوت بزرگان قم از حضرت، در بدو ورود، هنوز در میان مردم قم وجود دارد، آنها این میزبانی را برای خود فخر و برکت می‌دانند.
در مصاحبه با همسایگان بیت‌النور، این مطلب به وضوح دیده می‌شد، آنها عموماً جریان بیت‌النور را (حتی گاهی با تاریخ دقیق وقایع) می‌دانستند که این آگاهی، نشان از علاقه‌ی وافر مردم دارد.
یکی از کسبه‌های اطراف بیت‌النور، در پاسخ به سؤال میزان ارادت اهالی به این مکان جواب داد: اینجا نزد اهالی، کمتر از حرم مطهر نیست. آنها اگر بتوانند هر روز به زیارت بیت‌النور می‌روند، در نمازهای جماعت شرکت می‌کنند و اگر مقدور نبود حداقل از همان بیرون و کنار در ورودی، برای اظهار ارادت، سر خم می‌کنند و سلام می‌دهند.
این مطلب در مراجعه‌ی نویسندگان مقاله‌ی پیش رو نیز مشاهده شد، چند تن از اهالی پس از تهیه‌ی نان هنگامی که از جوار بیت‌النور می‌گذشتند سلام می‌دادند، اظهار ارادت می‌کردند و بر در ورودی بوسه می‌زدند.

- زوار غیر قمی
زوار غیر قمی هم مانند قمی‌ها، زیارت این مکان را برای خود عنایتی از جانب خداوند می‌دانند. خانم زائری از ارومیه که مدتی ساکن قم بود و از وضعیت بی‌توجهی مردم به مسائل دینی در شهرستان‌ها گله‌مند بود، اظهار می‌کرد از وقتی با این مکان آشنا شده است بستگان و مهمانان خود را هم به زیارت می‌آورد تا با آشنا کردن آنها با این نوع اماکن، فرهنگ دینی را در میان اعضای فامیل و دوستان خود رواج دهد.
فرد دیگری که از شهرهای جنوبی کشور با انگیزه‌ی تحصیل علوم دینی و عشق به آستان مقدس حضرت معصومه (سلام الله علیها)، به قم آمده و ساکن شده بود، اما به دلایلی نتوانسته بود تحصیل را ادامه دهد، کاسبی بود که دیوار به دیوار بیت‌النور، مغازه عسل‌فروشی داشت و از اینکه در جوار منزل حضرت، کار می‌کرد بسیار خوشحال بود. او اظهار می‌داشت که هنوز فرصت و توفیق مطالعه‌ی جامعی درباره‌ی ایشان نداشته است، اما قصد دارد با تکمیل مطالعات خود، علاوه بر ارتقای سطح معلوماتش، به زائرانی که برای خرید به محل کسب او می‌آیند و بعضاً در مورد بیت‌النور سؤال می‌کنند، اطلاعات مستندی ارائه دهد.
او از حضرت معصومه (سلام الله علیها) فهم و معرفت دقیق در شناخت ایشان و اندیشه‌های دینی را می‌خواست.
خانم دیگری که از کرمان برای زیارت آمده بود احساسش را این‌گونه بیان می‌کرد:
اینجا جای قدم‌های حضرت است و جای جای آن خاطره‌ی ایشان را تداعی می‌کند، با آنکه فضای حرم، بسیار نورانی است، اما من شخصاً فضای معنوی اینجا را بیشتر می‌پسندم. هنگامی که وارد بیت‌النور می‌شوم واقعاً احساس می‌کنم مهمان حضرت معصومه (سلام الله علیها) شده‌ام و پا در منزل ایشان گذاشته‌ام.

[نرگس منتظر]

- زوار غیر ایرانی
شاید بتوان گفت مصداق بارز مسافران معنوی، همین زوار غیر ایرانی هستند که در قالب کاروان‌های گردشگری دین و معنویت، رنج سفر را برخود هموار و از راه‌های دور برای زیارت اماکن مقدس، به کشورمان سفر می‌کنند.
سفرهای جمعی، علاوه بر دستاوردهایی که دارد، تجربه‌ی زیارت فردی را به تجربه‌ی گروهی پیوند می‌زند و سبب تعمیق اثر زیارت می‌شود.

طبق مشاهده‌ها، در میان زائران غیرایرانی بیت‌النور، تعداد زائران عراقی، چشمگیرتر است. آنان از شهرهای مختلف عراق به خصوص عتبات عالیات، به صورت کاروانی یا فردی به زیارت می‌آیند و هر یک انگیزه‌های خاصی دارند. از جمله این مورد: خانمی برای زوار خارجی عرب زبان، جریان بیت‌النور را شرح می‌داد.

ابتدا گمان کردیم یکی از اهالی همان کاروان است اما متوجه شدیم کاروانیان او را نمی‌شناسند.
کنجکاوانه پیش رفتیم، پس از سلام و احوالپرسی، با زبان فارسی همراه لهجه‌ی غلیظ عربی اظهار داشت اهل کاظمین است، دو سال قبل با شرکت در مراسم ماه رمضان بیت‌النور، محبت این مکان در دلش جای گرفته و به عشق دختر موسی بن جعفر (علیه‌السلام) مقیم قم شده است.

از انگیزه‌اش سؤال کردیم. با حالت خاصی، به جریان قرآنی نذر مادر حضرت مریم (سلام الله علیها) اشاره کرد و اظهار داشت:
مادر مریم (سلام الله علیها) او را نذر معبد کرده بود، من نیز همین آرزو را داشتم و اکنون قسمت شده است در اینجا خدمتگزار باشم و به زائران اطلاع‌رسانی کنم، زیرا بسیاری از زائرانی که از کشورهای عربی می‌آیند از تاریخچه‌ی این مکان و حتی نسبت به مقام حضرت معصومه (سلام الله علیها) هم آگاهی چندان ندارند و لازم است مسئولان مربوطه برای این مهم چاره‌اندیشی کنند تا زوار پس از طی این مسیر طولانی که از کشورهای خود می‌آیند با کوله‌باری از معرفت، شهر قم را ترک کنند.

در هر صورت زائران عراقی، چنان که مشاهده کردیم علاوه بر زیارت، به پخش نذر و خیرات هم می‌پردازند.

در یکی از مراجعه‌ها، مرد زائری از کربلا، مشغول پخش شکلات و مهرهای کربلا بود و تعمداً آن را بین زائران غیرعراقی پخش می‌کرد و با اشاره و به زبان عربی می‌فهماند که اینها از خود کربلا و «تبرک امام حسین (علیه‌السلام)» است؛ گویا می‌خواست اهمیت آن را به مخاطب بفهماند و بگوید آنچه که به شما دادم ارزش ویژه‌ای دارد.
علاوه بر زائران عراقی، زائران پاکستانی هم از تعداد زیادی برخوردارند.
آنها معمولاً به صورت کاروانی، با ظاهری ساده و بی‌آلایش و با عشق و حرارت زیادی به زیارت می‌پردازند، بر در و دیوار محراب بوسه می‌زنند و گاهی عکسی برای یادگاری می‌گیرند.
در مصاحبه‌ها متوجه شدیم پاکستانی‌ها فرهنگ خاصی برای زیارت دارند، آنها حاضرند هرچه دارند خرج کنند تا به زیارت اماکن مقدسه بروند، هر پس‌اندازی را هم برای زیارت مصرف می‌کنند، گویا در فرهنگشان صرف مال برای این کار، ارزش و جایگاه ویژه‌ای دارد.

[نرگس منتظر]

علاوه بر عراقی‌ها و پاکستانی‌ها، افرادی از لبنان، کشورهای حاشیه‌ی خلیج فارس و عربستان، زائران دیگر بیت‌النور را تشکیل می‌دهند. آنان اغلب به صورت تورهای مذهبی به این مکان می‌آیند و با علائم آژانس مسافرتی‌شان و تابلویی که سرگروه در دست دارد، مشخص می‌شوند، هر چند این زوار را از ظاهر متمول، تلفن‌های همراه و تبلت‌های پیشرفته که در دست کودکانشان است به راحتی می‌توان تشخیص داد، آنها نیز مانند دیگران زیارت می‌کنند، نماز می‌خوانند و عکس یادگاری می‌گیرد.
در سؤال راجع به عکس گرفتن از بیت‌النور، متوجه شدیم این عکس‌ها در بازگشت، چند کارکرد برایشان دارد:
هم خاطره‌ی سفر روحانی و زیارتی را برایشان زنده می‌کند، هم با نشان دادن آن به دیگر هموطنان خود که توفیق چنین سفری را نیافته‌اند، آنان را ولو از راه دور در تجربه‌ی زیارتی‌شان شریک می‌سازد و هم برای خودشان هویت زائر شدن را به ارمغان می‌آورد. آنان در میان هموطنان و آشنایان خود به عنوان کسی که از مکان مقدسی آمده و توفیق زیارت داشته معرفی می‌شوند. ایجاد هویتی جدید به نام «زائر»، احساسی دلچسب و احترام‌برانگیز ایجاد می‌کند.

در مجموع می‌توان نکات ذیل را در مورد وضعیت زائران ذکر کرد:

1- تجربه‌ی متمایز زائر شدن
زائران در همه‌ی اماکن مقدس، از ویژگی مشترکی برخوردارند. «آنها به دنبال نوعی تجربه‌ی عرفانی، معنوی و دینی هستند و انتظار دارند به آن برسند» (تیموتی و السن، 1392: 46).
زائران بیت‌النور نیز جدا از این امر نبودند، در مصاحبه‌هایی که داشتیم، زوار از احساسی متمایز و آرامش‌بخش سخن می‌گفتند که با حضور در این مکان نصیبشان شده است، آرامشی که دوباره یا چندبار آنان را به زیارت سوق می‌دهد.

2- اعتقاد به قداست امکان
زوار بیت‌النور، به قداست مکان اعتقاد بسیار داشتند. فاصله‌ی دور و بُعد مکان نیز از اعتقاد آنها کم نکرده بود. زائران غیر قمی، همانقدر ارادت نشان می‌دادند که زائران قمی ابراز می‌کردند. ثروت و مقام نیز در وجود این علاقه تأثیرگذار نبود، همان‌طور که تحصیل کرده و غیر تحصیل کرده، ابراز یکسانی در میزان ارادت داشتند.

3- مقایسه‌ی اطلاعات مذهبی زائران
زوار ایرانی نسبت به غیر ایرانی‌ها، اطلاعات مذهبی بیشتری داشتند که نشان از فرهنگ غالب مذهبی در کشورمان دارد. آنان به خصوص در مورد بیت‌النور و اماکن مربوط به حضرت معصومه (سلام الله علیها)، سطح مطلوبی از اطلاعات را ابراز می‌کردند.

4- عدم منع جنسیتی در زیارت
در زیارت، منع جنسیتی وجود ندارد، مردان و زنان برای زیارت مشرف می‌شوند، اما تعداد زنان زائر در روزهای معمولی که مراسم خاصی وجود نداشت، بیش از مردان بود.

5- از جهت ملیتی، در میان زائران غیر ایرانی، تعداد زائران عرب زبان، نمود بیشتری داشت.

6- نقش راهنما در زیارت مکان
زائران غیر ایرانی، راهنمایان مشخصی هم‌زبان خودشان داشتند. این راهنمایان که معمولاً روحانی و ساکن قم هستند، با ورود کاروان زیارتی، در بیت‌النور حاضر می‌شوند و با توضیحاتی در مورد مکان و بعضاً روضه و زیارت دسته‌جمعی، هموطنان خود را به فیض می‌رسانند.
شاید این مسئله به این دلیل باشد که اغلب مسافران زیارتی ترجیح می‌دهند، راهنما، هم‌کیش و هم‌زبان خودشان باشد تا بتوانند با او ارتباط برقرار کنند و حس مشترکی در تجربه‌ی دینی داشته باشند (تیموتی و السن، 1392: 25).

[نرگس منتظر]

وجود راهنمایان و نحوه‌ی توضیح و تفسیر آنان، در ایجاد انسجام فکری و آمادگی روحی زائران و تعلق خاطر به مکان اهمیت ویژه‌ای دارد.

گونه‌شناسی مناسک مذهبی در بیت‌النور
مناسک و مراسم مذهبی از عناصر تفکیک‌ناپذیر اماکن مقدس هستند، این مراسم در بسیاری موارد، کارکردهای فرهنگی و اجتماعی متنوعی برای مکان مقدس ایجاد می‌کنند. به نظر جامعه‌شناسان، مناسک مذهبی به خصوص وقتی به صورت دسته‌جمعی انجام می‌شود، شور و غلیان جمعی و همبستگی ایجاد می‌کند (اسمیت، 1378: 29).
یکی از این مناسک، جشن‌ها، عزاداری‌های مذهبی و حرکت‌های نمادین در بازنمایی وقایع تاریخی - مذهبی است.

چنان که ذکر شد، در بیت‌النور دو نحو متفاوت از مناسک و مراسم قابل مشاهده است: مناسک عمومی بدون در نظر گرفتن واقعه‌ی زمانی خاص مکان و مراسم اختصاصی که شامل مراسم جشن و عزاداری مربوط به حضرت معصومه (سلام الله علیها) است و به نحو جمعی انجام می‌گیرد.
طبق آنچه مشاهده شد، مراسم روز ولادت، با سخنرانی و مولودی‌خوانی همراه است و مردم با شیرینی و پخش نذر از همدیگر پذیرایی می‌کنند.

مداحان با اشاره به شرافت یافتن قم به یمن مقدم بانو (سلام الله علیها)، زیارت ایشان را افتخاری برای زوار می‌دانند و چنین اشعاری می‌خوانند:


به خدا مهر تو را من نمی‌دم به هر دو عالم *** آب شور حرمتو نمی‌دم به آب زمزم
آب شور حرم تو نمک زندگی‌مونه *** من نمکدونو شکستم ولی قلبم مهربونه

این اشعار هم اشاره به امکانات نامناسب شهری دارد و هم میزان ارادت به مقام بانو را متذکر می‌شود. هر چند در سال‌های اخیر، وضعیت آب قم بهتر شده، اما هنوز این‌گونه اشعار بر سر زبان‌هاست.
آستان مقدس هم یک روز از برنامه‌های دهه‌ی کرامت را به بیت‌النور اختصاص می‌دهد و خدام حرم با رفتن به بیت‌النور، طی مراسم ویژه‌ای اظهار ارادت خود را به این مکان مقدس ابراز می‌کنند.
در مراسم روز ورود حضرت به قم، طی مراسم مفصلی، کاروانی نمادین به عنوان کاروان حضرت معصومه (سلام الله علیها) در شهر به راه می‌افتد، مردم سعی می‌کنند اتفاق‌هایی را که در زمان گذشته به وقوع پیوسته است بازنمایی کنند.
کاروان متشکل از شترها، ساربان‌ها کجاوه‌ای تزیین شده که نمادی از کجاوه‌ی بانو (سلام الله علیها) است از میدان معصومیه که در زمان قدیم ورودی شهر محسوب می‌شد به راه می‌افتد و مردم گل و برگ‌های سبز نخل و مانند آن در دست می‌گیرد.
اشک شوق استقبال کنندگان، نجوای مناجات‌گونه‌ی آنان، طبل و دهل پیش‌قراولان کاروان، همه و همه تداعی‌گر لحظه‌ی ورود حضرت معصومه (سلام الله علیها) به قم است.
مردم پلاکاردهایی با عناوین و عبارت‌های گوناگون مانند این عبارت‌ها را به دست می‌گیرند:
«ورود حضرت معصومه (سلام الله علیها) به شهر قم مبارک باد»، «با قدوم حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) بر خاک پاکان، شهر قم سرچشمه‌ی جوشان معارف و فرهنگ ناب اسلامی شد» که نشان دهنده‌ی شادی مردم از این واقعه‌ی مسرت‌بخش است و اهالی قم این جریان را سبب نزول برکت‌های الهی بر شهر می‌دانند.
کاروان همچنان به حرکت ادامه می‌دهد و هر لحظه، بر شمار استقبال کنندگان افزوده می‌شود تا اینکه بالاخره به بیت‌النور می‌رسند. آنجا نیز اهالی محل و عده‌ای که نتوانسته‌اند به میدان معصومیه بروند و به طور عمده خانم‌ها هستند، حضور دارند.

[نرگس منتظر]

در نهایت باز هم مداحان اهل بیت (علیهم‌السلام) در بیت‌النور به مدیحه‌سرایی می‌پردازند و سپس جمعیت به سوی حرم مطهر حرکت می‌کنند.


مراسم روز وفات

مراسم با توجه به مشاهده‌ی سالروز وفات حضرت معصومه (سلام الله علیها) در بیت‌النور بازگو می‌شود.

این مراسم در زمان مراجعه‌ی پژوهشگران، صبح روز پنجشنبه آغاز شد. آقایان در محوطه‌ی بیت‌النور و خانم‌ها در مسجد حضور داشتند. روز پر ازدحامی بود. مسجد کاملاً پر شده بود و مردم در محوطه‌ی میدان میر و اطراف آن نشسته بودند. دیوارهای بیرونی بیت‌النور با پرچم‌های سیاه پوشانده شده بود.

هیئتی از خدام حرم حضرت معصومه (سلام الله علیها) با تشریفات کامل و لباس متحدالشکل، برای عرض ادب به بیت‌النور آمده و با قرار دادن شمعدان‌هایی در راهروی ورودی کنار در بیت‌النور به ردیف ایستاده بودند. حضور آنان بر اهمیت و رسمیت مراسم می‌افزود.

پس از مراسم خطبه‌خوانی خدام حرم، سخنران، با تبیین مقام بانو (سلام الله علیها)، واقعه‌ی بیماری حضرت معصومه (سلام الله علیها) و ورود ایشان به قم را بازگو کرد.

تعریف این واقعه و به خصوص نحوه‌ی انتخاب قم از جانب حضرت، از مسائلی است که معمولاً سخنرانان بر آن تأکید می‌کنند، زیرا خانم (سلام الله علیها)، از بین همه‌ی اماکن، قم را انتخاب کردند و با آن حال بیماری و ناتوانی، اصرار بر آمدن به قم داشتند، چون از اجداد طاهرینشان شنیده بودند که قم محل شیعیان است.

سخنران، در نهایت با بازگویی واقعه‌ی وفات حضرت معصومه (سلام الله علیها) و شکوه و عظمتی که مردم قم در تشییع پیکر ایشان به نمایش گذاشتند، خطاب به حضرت و از زبان مردم عرض کرد: «یا حضرت معصومه (سلام الله علیها) ما در جریان تشییع پیکر شما نبودیم، اما حضور این جمعیت فراوان در اینجا نشان می‌دهد که اگر بودیم پابرهنه و بر سر و سینه‌زنان در تشییع شما شرکت می‌کردیم.»
با پایان سخنرانی، مردم به تدریج از بیت‌النور و مسجد مجاور خارج شدند تا از مسیر خیابان عمار یاسر به طرف حرم مطهر حرکت کنند.
علاوه بر مردم قم، هیئت‌های زیادی از شهرهای مختلف نیز حضور داشتند، در این میان، کاروان بانوان مشهدی که پر تعداد و با نظم خاصی به مراسم آمده بودند، نمود بیشتری داشت. مشاهده‌ی زائرانی از دیار امام رضا (علیه‌السلام) با چهره‌هایی مغموم و اشک‌آلود، بسیار تأثیرگذار بود، در مصاحبه با تعدادی از این بانوان، احساسشان را این‌گونه یافتیم: آنان قاصدانی از دیار یار هستند و برای شرکت در مراسم تشییع پیکر پاک خواهر امام (علیه‌السلام) مأموریتی دارند، خواهری که برای دیدن برادر، رنج سفری دراز را بر خود هموار کرد، اما تقدیر الهی بر این بود که بدون دیدار برادر از این دنیا رخت بربندد.
حال اینان آمده‌اند تا به عنوان قاصدانی از سوی برادر و به نیابت از او، بر شکوه مراسم تشییع بیفزایند.
بالاخره هیئت عزاداری به راه افتاد. پیشاپیش جمعیت، خادمان حرم با پلاکارد «یا فاطِمَهَ اِشْفَعْی لَنا عِنْدَاللهِ» قرار داشتند.

در این هنگام یکی از مرثیه‌خوانان با ابیات ذیل شروع به مرثیه‌خوانی کرد:

قم و چشم و چراغ کشور اینجاست *** تجلی‌گاه نسل کوثر اینجاست
و

بفرمود صادق آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) *** که قم عشّ و نشان اهل بیت است

محتوای این اشعار، مدح قم و محبت قمی‌ها به اهل بیت (علیهم‌السلام) و مرثیه‌خوانی برای حضرت معصومه (سلام الله علیها) بود.

[نرگس منتظر]

در هر صورت، پس از آنکه مردم سینه‌زنان به طرف حرم رفتند، عده‌ای که توان پیاده‌روی نداشتند در بیت‌النور باقی ماندند و در گوشه‌ای پای روضه‌ی یکی از روضه‌خوانان نشستند. روضه‌خوان پس از خواندن روضه‌ی حضرت معصومه (سلام الله علیها)، ماهرانه با شباهتی که جریان محبت این خواهر و برادر به حضرت زینب (سلام الله علیها) و امام حسین (علیه‌السلام) داشت، گریزی به جریان کربلا زد.

در گوشه‌ای دیگر، یکی از خدام حرم هم که هنوز در بیت‌النور مانده بود، بسیار مؤدبانه و با لحنی گویا (این رفتار، زوار را تحت تأثیر قرار داده بود) مشغول پاسخگویی به افرادی بود که می‌خوساتند در مورد بیت‌النور اطلاعات بیشتری کسب کنند.

2- سطح تحلیلی
در سطور پیشین، گزارش‌های عینی ذکر شد، اکنون به بررسی و تحلیل لایه‌های زیرین مسئله پرداخته می‌شود:

ارتباط تقدس با حاجت‌دهی
مکان مقدس، مکان ارتباط با موجودات الهی است و از این جهت مأوای قدرت الهی به شمار می‌رود. به طور مثال در بسیاری از ادیان، بین زیارت اماکن مقدس و شفای بیماری‌های روحی و جسمی ارتباط نزدیکی وجود دارد و این نشانگر ارتباط با قدرت الهی در اماکن مقدس است (اکرمی، 1393: 14).

در بیت‌النور این ارتباط کاملاً مشاهده می‌شد. گذشته از حاجت‌های برآورده شده که به برکت حضرت معصومه (سلام الله علیها) کم نیست، نکته‌ای که در مصاجبه با برخی از زوار مشاهده شد، اعتقاد به وجود کرامت و حاجت‌دهی اماکن مقدس بود.

هنگامی که از بعضی زائران که شاید یک یا دو بار بیشتر به بیت‌النور نیامده بودند، سؤال می‌شد آیا شما کرامتی از این مکان دیده یا شنیده‌اید؟

در وهله‌ی اول می‌گفتند: بله، اما هنگامی که به طور جزئی شرح ماجرا خواسته می‌شد، چیزی برای گفتن نداشتند و اظهار می‌کردند: «خودم شخصاً کرامتی ندیدم ولی حتماً کرامت دارد و حاجت می‌دهد، چون مقدس و مربوط به حضرت معصومه (سلام الله علیها) است.»

اعتقاد به رابطه‌ی بین تقدس و حاجت‌دهی، آنقدر قوی است که فرد، بدون دیدن یا شنیدن واقعه یا جریانی، قاطعانه به وجود آن حکم می‌کند.

به نظر می‌رسد این مسئله دو دلیل داشته باشد: یا به سبب مشاهده‌ی مکرر حاجت‌دهی در اماکن مقدس است، به گونه‌ای که مردم در این مورد شرطی شده‌اند که هرجا مقدس باشد، حتماً حاجت هم می‌دهد، ولو ما خودمان ندیده باشیم یا به سبب محبت فراوان به صاحب مکان است که زوار احساس می‌کنند هر چه خوبی و نیکی است حتماً با حضرت ارتباط دارد، از جمله‌ی این خوبی‌ها، حاجت دادن است، پس اینجا که منزلگاه و عبادتگاه ایشان است، حاجت می‌دهد.


تناسب پدیده‌ی قدمگاهی با شأن صاحب مکان
این تناسب را هم در حاجت‌خواهی و هم در خصوصیات مکانی می‌توان دید. حاجت‌هایی مانند شفاعت‌خواهی و شفای بیماران معمولاً در بیشتر اماکن زیارتی دیده می‌شود، اما حاجت‌خواهی در گشایش علمی و ساخت مدرسه‌ی علمیه، گرداگرد بیت‌النور، نشان از اعتقاد زوار به مقام علمی حضرت دارد.

به طور معمول این‌گونه است که افراد هنگام درخواست چیزی از کسی، در وهله‌ی اول معتقدند او خود همان چیز را دارد. در گونه‌شناسی حاجت، به حاجت‌های علمی اشاره شد. علم حضرت بر کسی پوشیده نیست و ادعای گزافی نکرده‌ایم اگر بگوییم ایشان منبع فیض الهی و دارای مقامی خاص برای اجابت دعاها به خصوص اجابت دعاهای مربوط به استعداد یافتن برای فهم علوم دینی هستند.

درخواست فهم علمی از حضرت معصومه (سلام الله علیها) به این دوره اختصاص ندارد، بلکه در شرح احوال فیلسوفی مانند ملاصدرا نیز آمده است که برای حل مشکلات علمی و گشایش ذهن، از کهک به زیارت حضرت معصومه (سلام الله علیها) می‌آمدند و به ایشان توسل می‌جستند (قمی، 1385: 618).

ساخت مدرسه در جوار بیت‌النور و با مرکزیت آن نشان می‌دهد که این مکان، از همان ازمنه‌ی قدیم، تنها مکانی زیارتی نبوده، بلکه همواره، بصیرت‌افزایی و معرفت‌جویی با آن همراه بوده است. هر چند در قم، اماکن مذهبی و امامزادگان زیادی وجود دارد، اما مدرسه در کنار مزار آنان دیده نمی‌شود، در حالی که طبق اسناد تاریخی که ذکر شد، حداقل از قرن ششم ق. وجود مدرسه‌ای پررونق در بیت‌النور ثبت شده است.

[نرگس منتظر]

به نظر می‌رسد، علاوه بر اعتقاد مردم به موقعیت علمی بانو (سلام الله علیها)، این مسئله بدان جهت باشد که ایشان در همان ایام اندک حضور و با وجود بیماری، علاوه بر عبادت، پاسخگوی مسائل علمی و شرعی مردم نیز بودند، زیرا به تصریح اسناد تاریخی، ایشان در مقام علمی، عالمه و محدثه بودند و در کتاب‌های مختلف شیعه و سنی، احادیثی از ایشان منقول است (امینی، 1366: 196)، بدین ترتیب، بیت‌النور به نوعی، مکانی برای تلاقی معبد و مدرس و دین و دانش بوده است.

تسری تقدس از صاحب مکان به اشیاء

قداست در اماکن مقدس، امکان و صاحب مکان به اشیاء منتقل می‌شود. اشیائی که در بیت‌النور هستند نیز به نوعی قداست می‌یابند، نمونه‌ی آن منبری است که در گوشه‌ای قرار گرفته و طوری روی آن پشتی گذاشته‌اند که کودکان برای بازی از آن بالا نروند و به اصطلاح قداست آن را از بین نبرند. این مسئله شاید به نوعی تداعی‌گر «تابو» در فرهنگ اجتماعی باشد که اشیاء به خاطر تقدس، قوانین ویژه‌ای می‌یابند.

این مسئله را می‌توان بدین‌گونه توضیح داد که تقدس، امری مسری است، یعنی یک شیء یا مکان مقدس، می‌تواند به سبب مجاورت و نزدیکی با شیء دیگر، آن را نیز مقدس کند (یعقوبی، 1389: 6). این مطلب فقط به منبر بیت‌النور اختصاص نداشت، بلکه به کرات مشاهده شد که زائران برای تبرک‌جویی، در و دیوار را لمس می‌کردند.

استفاده از چادرنمازهای بیت‌النور نیز یکی دیگر از این موارد بود، گویا بانوی زائر احساس می‌کند اگر با این چادرها نماز بخواند معنویت بیشتری به دست می‌آورد، زیرا چادر مربوط به مکانی مقدس است.
به خانمی برخوردیم که چادرها را یکی یکی بر می‌داشت، به صورت منظم تا می‌کرد و در جایگاه مخصوص قرار می‌داد، از انگیزه‌اش سؤال کردیم و متوجه شدیم به جهت آنکه احساس می‌کند اینجا خانه‌ی حضرت و مقدس است هر از چندگاهی به اینجا می‌آید و چادرها را که وسایل منزل ایشان به شمار می‌آید مرتب و تا می‌کند، این وسایل به خاطر صاحب خود، تقدس پیدا کرده‌اند و شایسته‌ی احترام شده‌اند.

هویت‌بخشی
وجود قدمگاه بیت‌النور برای مردم قم همواره جنبه‌ی هویت‌بخشی و تمایز داشته است. این مسئله، به روشنی در جریان مراسم اختصاصی بیت‌النور، مشاهده شد. سخنرانان مذهبی با اشاره به انتخاب شهر قم از جانب حضرت معصومه (سلام الله علیها)، بر هویت دینی و تشیع خالص مردم قم و محبت آنان نسبت به اهل بیت (علیهم‌السلام) تأکید می‌کنند. این تأکید، نوعی تمایز معنوی، برای مردم قم، نسبت به دیگر شهرها ایجاد می‌کند و قدمت در تشیع و عشق به اهل بیت (علیهم‌السلام) را به رخ مردمان دیگر شهرها می‌کشد.
به نظر برخی نویسندگان، القای تمایز بین «ما و دیگران» از عناصر اصلی هویت‌بخشی است (خان‌محمدی، 1385: 85). این مورد، علاوه بر هویت‌بخشی، در تقویت گرایش‌های مذهبی مردم قم نیز مؤثر است.

همین طور استفاده‌ی سخنرانان (در تشییع نمادین پیکر حضرت معصومه (سلام الله علیها)) از جمله‌هایی مانند: اگر این مردم قم در روز وفات حضرت معصومه (سلام الله علیها) حضور داشتند، بر سر و سینه‌زنان به عزاداری می‌پرداختند...، این احساس را در آنها به وجود می‌آورد که خداوند، فرصتی ویژه و ارزشمند در اختیارشان گذاشته که ولو در زمان گذشته نبودند، اما به تأسی از سلف صالح خود، باید در این مراسم شرکت کنند تا بار دیگر وفاق قمی‌ها به اهل بیت (علیهم‌السلام) را به نمایش بگذارند و این وظیفه‌ای اختصاصی برای آنهاست که نباید در انجام آن اهمال کنند.

بدین ترتیب این نوع مراسم، تبدیل به مناسکی عبادت‌گونه و جمعی می‌شود که علاوه بر ایجاد همبستگی، احساس مطلوب انجام فریضه‌ی دینی را نیز در پی دارد.