۞♥۞بیت‌النور قدمگاه حضرت معصومه (سلام الله علیها) در قم۞♥۞

[نرگس منتظر]

اماکن مقدسی مانند قدمگاه‌ها، در ادیان مختلف و مذاهب اسلامی، همواره مورد احترام بوده‌اند.

نمونه‌ی قدمگاه‌ها در ایران، قدمگاه‌های امام رضا (علیه‌السلام)، خواهران و برادران ایشان است.

«بیت‌النور»، قدمگاه حضرت معصومه (سلام الله علیها) در قم، از مهم‌ترین این قدمگاه‌ها به شمار می‌آید.

در این نوشتار، قدمگاه یاد شده با رویکرد انسان‌شناختی، مورد بررسی قرار گرفته و بدین منظور با معرفی جام نشانگاهِ تحقیق، هویت تاریخی و موقعیت جغرافیایی آن، دو نوع گزارش «عینی» و «تحلیلی» از وضعیت کنونی آن درج ارائه شده است.

با بهره‌گیری از روش کیفی انسان‌شناختی، از فنون مشاهده‌ی مشارکتی، بررسی اسناد و مصاحبه، در سطح عینی، به آداب و مراسم، تجربه‌ی زوار و احساسشان پرداخته و در سطح تحلیلی، سعی در معناکاوی لایه‌های ذهنی و پنهان کنشگران، شده است.

یافته‌ها نشان می‌دهد، بیت‌النور برای مردم قم هویت‌بخش بوده و کنشگران از طریق همانندسازی نسبت برادری حضرت معصومه (سلام الله علیها) و امام رضا (علیه‌السلام)، با حضرت زینب (سلام الله علیها) و امام حسین (علیه‌السلام) در مأنوس‌سازی و تعمیق اثر سفر بانو (سلام الله علیها) به قم، اثرگذار بوده‌اند.

[نرگس منتظر]

مقدمه

جوامع دینی و آیینی به طور معمول، اماکن مقدسی دارند که دارای مجموعه‌ای از نمادها، شعائر و اعمال مذهبی است. این نشانگاه‌های زیارتی، کارکردهای اجتماعی و فرهنگی فراوانی دارند.
علل و عوامل بسیاری، افراد را به سمت این اماکن مقدس سوق می‌دهند که شاید انبساط خاطر از فضای معنوی، ایجاد آرامش و پالایش روحی با انجام آداب زیارت، از مهم‌ترین عوامل شمرده شود، اینجاست که مکان مقدس با دین و آیین، ارتباط تنگاتنگی پیدا می‌کند.

به نظر دین‌شناس معاصر، میرچا الیاده، برای انسان دین‌دار، مکان، امری همجنس و یکسان نیست، بلکه اماکن، به مقدس و نامقدس تقسیم می‌شوند و مورد تأکید ادیان نیز است.

خداوند به موسی (علیه‌السلام) می‌فرماید: کفش‌هایت را درآور، تو در سرزمینی مقدس پا نهاده‌ای (طه / 12، تورات، سفر خروج، 3، 5)، این مخاطبه نشان از وجود و اهمیت مکان مقدس در ادیان دارد (الیاده، 1375: 21).

مکان‌های مقدس، از دو جنبه تقدس می‌یابند: یا خودشان دارای ارزش وجودی‌اند یا به علت واقعه‌ای خاص مانند حضور انسانی مقدس، اعم از پیامبر، امام، امامزاده یا اولیای الهی، جنبه‌ی تقدس گرفته‌اند.
در هر دو مورد، انسان دین‌دار آن مکان را نمونه‌ای از تجلی قدسی می‌داند. این اماکن در سراسر جهان تحت عنوان معابد، کلیساها، حرم‌ها و... نام گرفته‌اند و زیارت آنها امری معمول و پسندیده است.
از جمله‌ی این اماکن مقدس می‌توان به قدمگاه‌ها اشاره کرد.

[نرگس منتظر]

قدمگاه، معنایی وسیع‌تر از آنچه به ذهن می‌آید،‌ دارد. دهخدا (15405) برای قدمگاه، این معانی را آورده است: «جای نهادن قدم؛ جای قدم؛ جایی که پای پیامبری یا امامی یا ولیی به آنجا رسیده باشد؛ جاهایی که اثر پایی در سنگ و جز آن پدیدار است و گمان برند که جای پای پیامبری یا امامی است.»

انوری نیز چهار معنی ذکر کرده است: «مکانی که دارای جای پایی از مقدسان است؛ جای قدم نهادن؛ محل زیست؛ سکونت‌گاه و آستانه و درگاه» (1381: 5501).
در زبان عربی نیز کلمه‌ی «مقام»، معادلی برای قدمگاه است. لسان العرب، دو معنای «اقامت» و «جای ایستادن» را برای آن آورده است (ابن منظور، 1414 ق: 498).
در هر صورت، ‌شمار دقیقی از تعداد قدمگاه‌ها در دست نیست، اما شاید بتوان آنها را از فراوان‌ترین زیارتگاه‌های جهان دانست که همه روزه یا در زمان‌های خاصی، زیارت می‌شوند.
نمونه‌ی بسیاری از زیارتگاه‌ها را با منشأ قدمگاهی، در ادیان مختلف می‌توان دید. به طور مثال در آیین یهود می‌توان از زیارتگاه «سارا بت آشر» در نزدیکی اصفهان نام برد.

فارغ از صحت و سقم تاریخچه‌ی این مکان، چنان که در اذهان عمومی شهرت یافته او نوه‌ی یعقوب (علیه‌السلام) و اولین کسی بوده که زنده بودن یوسف (علیه‌السلام) را بشارت داداه است، لذا یعقوب (علیه‌السلام) به پاس این خبر، او را برای داشتن عمری جاودان، دعا می‌کند. طبق روایتی یهودی، او در مکان امروزی به نام «سارا خاتون»، متجلی شده است (هرتسفلد، 1354: 278). این مکان، مورد توجه کلیمیان است و به عنوان قدمگاه، زیارت می‌شود.

در میان مسیحیان نیز می‌توان از زیارتگاه‌های مریم مقدس مانند قدمگاه «فاتیما» نام برد. هر چند در مصداق فاتیما، اختلاف است (حضرت فاطمه (سلام الله علیها) یا حضرت مریم (سلام الله علیها)، اما مقدس بودن این بانو و متجلی شدنش در این مکان، مورد اتفاق است.
بانوی مقدس سال 1917 م. در دهکده‌ای در پرتغال، بر چند کودک، متجلی شد و پس از آن، با ساخت عبادتگاهی در محل تجلی، این مکان به زیارتگاهی مبدل شد که امروزه از مراکز بزرگ زیارتی مسیحیان است. اجازه‌ی کلیسا برای برگزاری مراسم عبادی مخصوص این مکان و زیارت پاپ ژان پُل دوم، به این زیارتگاه پشتوانه‌ای رسمی داد (سجادی، 1386: 159).

[نرگس منتظر]

در آیین زرتشت نیز می‌توان از زیارتگاه «پیر هریشت» در نزدیکی اردکان نام برد.

زرتشتیان با اعتقاد به غیبت و تجلی یکی از کنیزان یزدگرد، هر ساله هجدهم نوروز برای زیارت بدین محل می‌آیند و بیتوته می‌کنند. در قسمتی از کوه که محل غیبت بوده همواره آتشی روشن است (افشار، 1354: 62).

فرهنگ بهدینان واقعه‌ی تجلی این بانو و علت ساخت زیارتگاه را طی حکایتی شرح داده است (سروشیان، 1370: 205).

علاوه بر ادیان مذکور، قدمگاه‌ها در میان مسلمانان نیز از ارزش ویژه‌ای برخوردارند. شاید معتبرترین آنها قدمگاه ابراهیم (علیه‌السلام) باشد که مورد توجه مذاهب اسلامی است.

قرآن کریم در تکریم این مکان می‌فرماید: «وَ اتّخِذُوا مِن مَقامِ إِبراهیمَ مَصَلَّی» (بقره / 125) خداوند امر کرده است قدمگاه ابراهیم (علیه‌السلام) را جایگاه نماز و دعا قرار دهند. مقام ابراهیم، به عنوان یکی از شعائر الهی، محلی است که ابراهیم (علیه‌السلام) در آن به خاطر بنای کعبه یا انجام حج یا برای دعوت عمومی مردم ایستاد (مکارم، 1374: 15).

قدمگاه در ایران و جامعه‌ی تشیع نیز همانند دیگر جوامع، ارزش والایی دارد. به نظر مارسل موس، اهمیت پدیده‌های مذهبی از جامعه‌ای به جامعه‌ی دیگر متفاوت است. جوامع مذهبی‌تر به پدیده‌های مذهبی اهمیت بیشتری می‌دهند (موس، 1380: 29).

بدین‌ترتیب، جامعه‌ی ایرانی که نسبت به جوامع دیگر بافت مذهبی محکم‌تر و پشتوانه‌ای حکومتی دارد، برای قدمگاه‌ها، ارزش زیادی قائل‌اند.

نمونه‌ی این قدمگاه‌ها مربوط به امام رضا (علیه‌السلام) است که در مسیر ایشان از مدینه تا مرو قرار دارد. نمونه‌ی دیگر، بیت‌النور، محل اقامت حضرت معصومه (سلام الله علیها) است که از دیرباز به عنوان مکانی زیارتی در قم، مورد توجه بوده است.

در این مقاله سعی می‌شود با نگاهی انسان‌شناختی (3)، به توصیف و تحلیل این مکان و وضعیت زائران آن پرداخته شود.

[نرگس منتظر]

روش
رویکرد این نوشتار انسان‌شناختی است. انسان‌شناسی از ریشه‌ی یونانی «Anthropos» به معنای انسان و «Logos» به معنای «شرح»، به تبیین و توصیف پدیده‌ی طبیعی خاص مانند انسان هوشمند، از منظر فرهنگی می‌پردازد (بیتس، 1382: 27).
تحقیقات انسان‌شناختی، به خصوص هنگامی که با امور دینی همراه شوند، سرشار از رازها و نمادهای گوناگون خواهند بود که محقق با شیوه‌ای تفهمی در پی رمزگشایی از آن است. بدین‌جهت تجربه‌های دینی و نحوه حضور اشیاء و رویدادها در آگاهی کنشگران اهمیت زیادی می‌یابد و محقق یا پژوهشگر دینی می‌کوشد خود را همدلانه در حریم زیستگاه امر دینی قرار دهد تا معانی دقیق پدیده‌ها را دریابد (داگلاس، 1372: 228).
بنابراین، لازم است محقق برای رسیدن به مقصود از فنون مشاهده از جمله مشاهده‌ی مشارکت‌آمیز، مصاحبه، شجره‌شناسی و بررسی اسناد بهره بگیرد (کتاک، 1386: 53-51).

از این رو، در این بررسی در بازه‌ی زمانی سال 1391 تا 1393 در نشانگاه بیت‌النور از فنون ذیل استفاده شده است:

1- مصاحبه
از مصاحبه‌ی نیمه ساختاریافته و سؤال‌هایی با محور مشخص، اما با لحن و تعداد متفاوت استفاده شد. برنامه‌ریزی مصاحبه‌ها طوری بود که هم در زمان‌های عادی و هم در مراسم خاص صورت بگیرد تا اگر زمان و مراسم خاص در پاسخ‌ها تأثیرگذار باشد، در مصاحبه‌ها نمایان شود. در مجموع، حدود 30 مصاحبه صورت پذیرفت که در تحلیل نهایی مورد ارزیابی قرار گرفت.

2- مشاهده
با ورود به میدان مطالعه و حضور مستمر در نشانگاه تحقیق، سعی در فهم دقیق کنش‌ها و تجربه‌های زائران بود. البته مشاهده به نحو مشارکتی انجام شد، زیرا بنابر نظر روش‌شناسان در مطالعات موردی، بهترین نوع مشاهده، مشاهده‌ی مشارکتی است (محمدپور، 1392: 132).
بدین‌ترتیب، پژوهشگران به طور مستقیم به عنوان زائر، وارد میدان مطالعه شدند تا نتایج ملموس‌تری به دست آید.

3- بررسی اسناد
در کنار مشاهده و مصاحبه، برای شناخت همه‌ی ابعاد مسئله، نیاز به بررسی اسناد نیز بود که این بررسی در سه بخش انجام شد:

[نرگس منتظر]

- استفاده از کتاب:
در این بخش برای اعتباربخشی به بررسی، قدیمی‌ترین اسناد و کتاب‌های مربوط به بیت‌النور مورد جستجو قرار گرفت.


- استفاده از فیلم‌ها و عکس‌ها:
برای مطالعه‌ی بهتر، از فیلم‌ها و عکس‌هایی که در کتاب‌ها و بایگانی حرم حضرت معصومه (سلام الله علیها) درباره‌ی هویت مکان یا مراسم‌های خاص وفات یا ولادت ایشان بود، استفاده شد.


- اسناد شفاهی:
علاوه بر اسناد فوق، از اسناد شفاهی نیز استفاده شد، مانند اطلاعات تولیت مکان که نسل به نسل در خدمت بیت‌النور و زائران آن بوده‌اند.
پدیده‌هایی مانند زیارت و اماکن قدمگاهی ابعاد مختلفی دارند، در حقیقت چون انسان به عنوان کنشگری فعال در آن حضور دارد، می‌توان آن را به مثابه پدیده‌ای انسانی یا به تعبیری مارسل موس «پدیده‌ی اجتماعی تام» در نظر گرفت که دارای سطوح مختلف عینی و ذهنی است (1380: 28).
برخلاف سطوح عینی که دسترسی به آن چندان دشوار نیست، سطوح ذهنی به پژوهش‌های عمیقی نیاز دارد که از راه فنون فوق، قابل دسترسی است.
محقق انسان شناس، با گذر از لایه‌های عینی و قابل مشاهده و رفتن به سوی لایه‌های عمقی، تلاش می‌کند به اذهان کنشگران دسترسی پیدا کند (خان‌محمدی، 1388: 56)، بدین‌ترتیب، پژوهشگران در این نوشتار با ارائه‌ی گزارش‌های تاریخی، عینی و تحلیلی و با بررسی انسان‌شناختی درصدد پاسخ به این سؤال‌ها هستند:
هویت تاریخی این مکان در اسناد مکتوب چیست و چه ارتباطی با حضرت معصومه (سلام الله علیها) دارد؟
تقدس قدمگاه در بین مردم منطقه تا چه حد است؟
آداب زیارت و حاجت‌خواهی در این مکان، چیست؟
گونه‌شناسی زائران چگونه است؟
چه مراسمی در این مکان انجام می‌شود و نحوه‌ی حضور و کنش کنشگران در آن چگونه است؟
بیت‌النور بر مردم منطقه و زائران چه تأثیری دارد؟
لایه‌های ذهنی و پنهان این مکان زیارتی چیست؟

[نرگس منتظر]

گزارش تاریخی و جغرافیایی بیت‌النور
از ویژگی‌های انسان‌شناسی دینی، تاریخی و توصیفی بودن است. طبق نظر برخی دین‌پژوهان، انسان‌شناسی باید با پژوهش تاریخی توأم باشد (داگلاس، 1372: 222).
زمینه‌های خاص تاریخی، فرهنگی و اجتماعی در شناخت کامل پدیده، بسیار مؤثرند. از این رو، ابتدا موقعیت جغرافیایی و تاریخی بیت‌النور تشریح می‌شود:

1- موقعیت جغرافیایی
بیت‌النور از نظر جغرافیایی در محله‌ای به نام «میدان میر» (بین دو محله‌ی آذر و چهار مردان) در کوچه‌ی شماره‌ی یکِ خیابان عمار یاسر، از محله‌های قدیمی قم واقع شده است. در زمان گذشته و قبل از توسعه‌ی شهر، این مکان در محدوده‌ی جنوب غربی شهر قم قرار داشت (فقیهی، 1378: 94)؛ اما با گذشت زمان و گسترش شهرسازی با محوریت حرم حضرت معصومه (سلام الله علیها)، میدان میر، کم‌کم به یکی از محله‌های مرکزی شهر تبدیل شد.
در اطراف بیت‌النور، مکان‌های زیارتی دیگری نیز وجود دارد، مانند: امامزاده سلطان محمدشریف، امامزاده سید سربخش، چهل اختران و مدرسه‌ی علمیه‌ی رضویه (بنابر قول مشهور، هنگام عزیمت امام رضا (علیه‌السلام) به توس، این مکان قدمگاه ایشان بوده است). بیت‌النور، فاصله‌ی زیادی هم با حرم مطهر حضرت معصومه (سلام الله علیها) ندارد و می‌توان این مسیر را پیاده طی کرد.
در مجموع باید گفت بیت‌النور در بافت سنتی شهر و در مکان بافضای کاملاً مذهبی قرار دارد.

2- هویت تاریخی بیت‌النور
برخلاف قدمگاه‌های جهان که به طور عمده از مستندات شفاهی برخوردارند، بیت‌النور، هویت تاریخی مطلوب و محکمی دارد. تاریخچه‌ی این مکان، در اسناد معتبر، به سنه‌ی 201 ق. یعنی سال ورود حضرت معصومه (سلام الله علیها) به قم بازمی‌گردد.

ظاهراً قدیمی‌ترین کتابی که به ورود و اقامت ایشان در قم اشاره کرده، کتاب تاریخ قم بوده که در قرن چهارم ق. توسط حسن بن محمد قمی نگاشته شده است و دیگر کتاب‌ها هم مطالب را از همین کتاب اقتباس کرده‌اند، از جمله بحارالانوار (مجلسی، 1403 ق: 290) و منتهی‌الامال (قمی، 1377: 432).
طبق آنچه در تاریخ قم آمده است،‌ با ورود امام رضا (علیه‌السلام) به مرو در سال 200 ق. پس از مدتی حضرت معصومه (سلام الله علیها) به قصد دیدار برادر، از مدینه به سمت مرو حرکت می‌کنند. در طول سفر، حوالی ساوه بیمار می‌شوند و از همراهان خود می‌خواهند ایشان را به قم ببرند.
از نظر صاحب کتاب، بنابر اصل روایت‌ها، هنگامی که خبر به قم می‌رسد، بزرگان شهر به استقبال ایشان می‌شتابند. در پیشاپیش آنها، موسی بن خزرج با اجلال و اکرام، مهار ناقه‌ی حضرت را می‌گیرد و ایشان را به منزل خود دعوت می‌کند.

بانو، حدود 17 روز در منزل موسی سکنی می‌گزینند و سپس رحلت می‌کنند. مؤلف، پس از بازگویی جریان رحلت، می‌گوید: محراب عبادت ایشان هنوز وجود دارد (حسن بن محمد قمی، 1361: 213) مکان اقامت حضرت، در خانه‌ی موسی بن خزرج، پس از وفات ایشان از طرف موسی، وقف شد. این مکان در اسناد تاریخی، به نام محراب یا معبد فاطمه (سلام الله علیها)، بیت‌النور و بقعه‌ی ستیه، نامیده شده است (فیض، 1349: 699).
بیت‌النور در طول تاریخ، بارها مرمت شده است، اما چنان که از مدارک تاریخی برمی‌آید همواره جایگاه زائرپذیری خود را حفظ کرده و همین طور سبب آبادانی‌های دیگری نیز شده است؛ اضافه شدن مسجد و مدرسه به مجموعه‌ی بیت‌النور و در کل گسترش شهر در این سمت، از آن جمله است.

ناصرالشریعه که در سال 1324 کتابی در مورد قم نگاشته است، می‌نویسد: «اخیراً مسجد و مدرسه‌ای هم در آنجا ساخته‌اند» (1350: 74) که احتمالاً به تجدید بنای مدرسه یا گسترش آن اشاره داشته است، زیرا مرحوم رازی قزوینی، نگارنده‌ی کتاب النقض در قرن ششم ق. بسیار پیش از ناصرالشریعه، این مدرسه را در شمار مدارس مهم قم آورده است (1331: 164) و نشان از آبادانی و رونق این مکان در همان زمان داشته است.

بنابر نوشته‌ی فیض: «ستیه مشتمل بر یک معبد در وسط محوطه، حجرات مدرسه در اطراف آن و یک مسجد در ضلع غربی مدرسه است. معبد فاطمه در وسط محوطه‌ی مدرسه قرار دارد و حجره‌ای است زیبا و آینه‌کاری به نام بیت‌النور» (1349: 699).
در هر حال، هنوز نیز، مدرسه‌ی علمیه در جوار بیت‌النور قرار دارد. تنها تفاوتی که در سال‌های اخیر به وجود آمده مسدود شدن راه اتصال این دو است. در گفتگو با تعدادی از طلاب که سال‌هایی را در مدرسه گذرانده‌اند، مشخص شد در گذشته، پنجره‌هایی از مدرسه به محوطه‌ی بیت‌النور باز می‌شده است، طوری که از مدرسه، محوطه‌ی بیت‌النور مشاهده می‌شد، اما در سال‌های اخیر، برای آسایش زوار و طلاب مدرسه، پنجره‌ها مسدود شده‌اند و دیوار، جایش را گرفته، هر چند هنوز هم اتاق بیت‌النور، داخل حیاط مدرسه است، اما راه ورودی ندارد.

[نرگس منتظر]

3- توصیف مکان و ساختمان
مرحوم فیض، بیت‌النور را این‌گونه توصیف کرده است: «... حجره‌ای است زیبا و آینه‌کاری به نام بیت‌النور که به صورت چهار ضلعی مختلف به دهانه‌ی 3/5 در 3 متر با محرابی در ضلع جنوبی و سه درگاه در اضلاع سه‌گانه با دری آهنی و سراسری و شیشه‌پوش» (1349: 699).

این مکان همچنان زیبایی و نورانیت خود را دارد. در ابتدای کوچه، میدانی کوچک با تعدادی درخت مشاهده می‌شود، دست راست میدان، ورودی بیت‌النور است و بر داربستی آهنی تابلویی با عبارت «عبادتگاه حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) مشاهده می‌شود.

در سمت راست بیت‌النور، مسجد و سمت چپ، کتابخانه قرار دارد. با گذر از در ورودی بیت‌النور، با محوطه‌ای حدود 12 در 18 متر مواجه می‌شویم که با فرش‌های یکدستی مفروش شده است، پس از آن به اتاق بیت‌النور می‌رسیم.
چند پله پایین‌تر درگاهی شیشه‌ای مشاهده می‌شود، بالای درگاه، عکسی از ضریح حضرت معصومه (سلام الله علیها) و جمله‌ی «یَا فَاطِمَةُ اشْفَعِی لِی فِی الْجَنّة» دیده می‌شود و در ذیل آن عبارت «بنای تاریخی بیت‌النور، عبادتگاه حضرت معصومه (سلام الله علیها)» و عبارت انگلیسی: The Place of Worship for Hazrat Masumeh (s) Bonnoor the Historical Building نوشته شده است که مکان را برای گردشگران و زوار خارجی معرفی می‌کند. کاشی‌کاری رنگارنگ و زیبا با طرح‌های اسلیمی، دور درگاه را احاطه کرده و بالای کاشی‌ها این شعر نقش بسته است:

شده بنیاد این کاخ منور *** بپاس دختر موسی بن جعفر

عبادتگاه معصومه است اینجا *** کز اینجا قم شرافت یافت دیگر

[نرگس منتظر]

و در ذیل آن:

این روشنی ز چیست که در قم منور است *** این سجده‌گاه دختر موسی بن جعفر است

البته مرحوم فیض، مصرع اول را این‌گونه نقل کرده است: «این جایگاه کیست که آنقدر منور است» (1349: 700)، احتمالاً با تجدید بنای مکان، شعر، تغییر یافته است.
پس از این درگاهی، داخل اتاق بیت‌النور کاملاً نمایان می‌شود.

ابعاد اتاق با آنچه مرحوم فیض نقل کرده اختلاف چندانی ندارد. دیوار اتاق تا حدود 1/5 متر از سنگ مرمر پوشیده شده و بالای آن به صورت زیبایی آینه‌کاری شده است، سقف هم به صورت گنبدی بوده و لوستری از آن آویزان است که همراه مهتابی‌ها، نور اتاق را تأمین می‌کند، کف اتاق هم با فرشی از رنگ روشن، مفروش شده است.

در نهایت، در دیوار مقابل، محرابی کوچک و زیبا وجود دارد که با کاشی‌هایی در اطراف و آینه و سنگ‌کاری در داخل تزیین شده است و نمودی کامل از معماری اسلامی را نشان می‌دهد که از تمام نمادهای زیبایی‌شناختی در آن استفاده شده است تا چشم هر زائر مشتاقی را خیره کند.
بیت زیر با خطی خوش در بالای محراب دیده می‌شود که نشان از ارادت خاص سازندگان و خادمان این بارگاه، به مقام شفاعت حضرت دارد:

کمینه درگه، غلامحسین نجاتی *** نجات می‌طلبد از تو که باب نجاتی

در مجموع، معماری و شیوه‌ی ساخت بنا، مملو از نمادها و رمزهایی است که زائر را به تقدس مکان رهنمون می‌سازد. سقف گنبدوار که در معماری اسلامی، نمادی از آسمان شمرده می‌شود و استفاده از سنگ و ترکیب آینه، کاشی، نورپردازی درونی اتاق، نقوش تزیینی و... از جمله‌ی این مواردند.

در ایجاد محراب به شکل کنونی، رخدادی تاریخی وجود دارد که نشان می‌دهد بیت‌النور نیز مانند بسیاری از اماکن زیارتی، از شکل‌گیری خرافات مصون نبوده است، اما به دلیل وجود علما و نفوذ کلام آنان بین مردم، این خرافات برطرف شده است.

به نقل از مورخان به مرور زمان، واژه‌ی «النور» در اذهان عوام، به «التنور»‌ تغییر یافت و مردم گمان کردند حضرت در این مکان تنوری داشتند و نان می‌پختند، زیرا دور محراب به صورت گرد و مدور و شبیه تنور بود (زمانی‌نژاد، 1383: 43)، لذا به خاکستر آنجا تبرک می‌جستند، اما با دستور و روشنگری علما، حالت تنوری تخریب و محرابی مناسب تجدید بنا شد (فیض، 1349: 699).

[نرگس منتظر]

4- تولیت مکان، مراسم و مناسک مذهبی
تولیت بیت‌النور، برعهده‌ی هیئت امناست و معمولاً از سادات میره‌ای و بستگان دیگرشان هستند. تمامی نسل آنان، متولی و خدمتگزار بیت‌النور بوده‌اند، اموالی را برای آن وقف کرده و در تجدید بنای آن نقش زیادی داشته‌اند. بر در و دیوار بیت‌النور نیز بعضاً به عکس یا نام بزرگانشان برمی‌خوریم.

اعمال و مراسم بیت‌النور، به دو دسته‌ی غیراختصاصی و اختصاصی تقسیم می‌شوند:
مراسم غیراختصاصی همانند مراسمی که در بقیه‌ی اماکن مذهبی نیز برگزار می‌شود، معمولاً توسط هیئت محلی میدان میر انجام می‌شود و اعضای آن را ساکنان محل تشکیل می‌دهند.

این مراسم شامل موارد ذیل می‌شود:

- قرائت قرآن در ایام ماه مبارک رمضان؛
- روضه و عزاداری در محرم و صفر و پذیرایی با غذای تبرکی امام حسین (علیه‌السلام)؛
- جشن میلاد و عزاداری وفات ائمه (علیهم‌السلام) و ایام فاطمیه؛
- نماز جماعت که همه روزه در مسجد بیت‌النور برگزار می‌شود.
علاوه بر آن،‌ مراسم دیگری نیز وجود دارد که به جهت ارتباط این مکان با حضرت معصومه (سلام الله علیها)، به طور اختصاصی، در بیت‌النور انجام می‌شود و عبارت‌اند از:
- مراسم میلاد حضرت معصومه (سلام الله علیها)؛ به دلیل اینکه این مکان، منزل حضرت نام گرفته است، هر ساله مراسمی در آن اجرا می‌شود؛
- مراسم ورود حضرت معصومه (سلام الله علیها) به قم و کاروان نمادین؛ مردم قم در حرکتی نمادین، از میدان معصومیه تا بیت‌النور و حرم مطهر، کاروان استقبال از حضرت را بازسازی می‌کنند؛
- مراسم روز وفات حضرت معصومه (سلام الله علیها)؛ در این روز نیز کاروان عزاداری، طی تشییعی نمادین از بیت‌النور به سمت حرم مطهر حرکت می‌کنند.
این مراسم زیر نظر تولیت حرم مطهر و همکاری هیئت امنای بیت‌النور انجام می‌شود.