توحید در نهج البلاغه

[نصرالله عاشق خداومولا]

به علاوه، دارای اشتباهات زیادی است، از جمله این که خطبه 38 را مربوط به حمله نعمان بن بشیر انصاری در عین التمر دانسته با این که در مورد قتل محمد بن ابی بکر بوده است.(34)
و نیز خطبه 28 را مربوط به حمله و تاخت ضحاک دانسته، با این که آن پس از جنگ نهروان به هنگام عزیمت آن حضرت (علیه السلام) به سوی معاویه رخ داده است.(35)
و نامه 36 را در مورد تاخت و تاراج بسر بن ارطاة قرار داده، با این که آن در قضیه یورش ضحاک بوده است.(36) ما این نکات را در فصل 34 غارات در ذیل عناوین 5 و 6 و 12 روشن نموده ایم.
و در فصل سخنان غریب امام (علیه السلام) در ذیل عنوان 2: هذا الخطیب الشحش؛ این سخنران زبر دست فصیح آورده: این سخن را امام (علیه السلام) درباره صعصعة بن صوحان عبدی فرموده است، با این که آن درباره مردی از اهل جمل از یاران عایشه بوده است. و ما آن را در عنوان 64 از فصل 60 سخنان گوناگون امام (علیه السلام) روشن ساخته ایم.

[نصرالله عاشق خداومولا]

به علاوه، احیانا تفسیرهای نادرستی بیان می کند. که در طی مطالب آینده کتاب بر آن ها آگاه خواهی شد.
و بالاخره اگر چه او در شرح خود مطالب جالب و مباحث و نکات مهم و ارزشمندی را رقم زده ولی به طور غالب رعایت مناسب نکرده است.
اما ابن میثم مذاق فلاسفه را دارد و در بسیاری جاها تأویل های بی دلیل و تعلیل های نادرست می آورد، چنان که در شرح قول امام (علیه السلام): لعلی وزیرا خیرا لکم منی أمیرا مرتکب شده است. و گاه در فهم مراد دچار خطا می شود. چنان چه در شرح گفتار امام (علیه السلام) در خطبه 106: و أیم الله لو فرقوکم تحت کل کوکب لجمعکم الله لشر یوم لهم پیش آمده و ما آن را در عنوان 28 از فصل 9 فتنه ها و شورش ها آورده و توضیح داده ایم.

[نصرالله عاشق خداومولا]

گذشته از کم اطلاعی او از تاریخ. و به همین جهت گاهی در این زمینه دچار اشتباه می شود. چنان چه در شرح گفتار امام (علیه السلام) در خطبه 47 پیرامون خبر دادن از آینده کوفه: ما أراد بک جبار سوءا... اتفاق افتاده که ما آن را در عنوان 14 از فصل 9 بررسی کرده ایم. و در شرح گفتار امام (علیه السلام) در خطبه 219: أدرکت وتری من بنی عبد مناف و أفلتنی أعیان بنی جمح و ما آن را در عنوان 11 از فصل 31 جمل آورده ایم.و در شرح گفتار امام (علیه السلام) در خطبه 192: و ان منکم من یطرح فی القلیب و ما آن را در عنوان 42 از فصل 6 نبوت خاصه نقل کرده ایم.
و عجیب تر در شرح گفتار امام (علیه السلام) در نامه 28: منا النبی و منکم المکذب است و ما آن را در عنوان 11 از فصل 7 امامت عامه ذکر نموده ایم. و نیز در شرح گفتار امام (علیه السلام) در نامه 58: و من تم علی ذلک که ما آن را در عنوان 25 از فصل 29 عثمان آورده ایم.

[نصرالله عاشق خداومولا]

و در شرح گفتار امام (علیه السلام) در نامه 64 من أعمال و أخوال و ما آن را در عنوان 8 از فصل 8، امامت خاصه نقل کرده ایم. و در شرح گفتار امام (علیه السلام) در نامه 62: الذی قد شرب فیکم الحرام و جلد حدا فی الاسلام و ما آن را در عنوان 22 از همان فصل نقل کرده ایم. و شگفت این که او با وصفی که خود را از فلاسفه می داند، ولی گاهی بر روی مطلب نادرستی پافشاری می کند، از جمله این که در بسیاری موارد دیده که ابن ابی الحدید به خطای راوندی تصریح نموده و بر او خرده گرفته که وی بی اطلاع از تاریخ است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

با این همه بر پیروی از راوندی اصرار می ورزد که اگر خود راوندی به اشتباه خود پی می برد از گفته اش بر می گشت. همان گونه که گاهی از اشتباهات کیدری پیروی می کند. و اما شرح خوئی چیزی جز زیاده روی در نقل اخبار ضعیف ندارد، با این که در نقل اخبار تنها به روایات منقول از طریق خاصه که در برابر دیگران قابل استدلال نیست اکتفا می کند. به علاوه بر کم اطلاعی او از تاریخ، و به همین جهت از بسیاری از اشتباهات ابن میثم که قبلا به آن ها اشاره رفت پیروی نموده است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

توضیحاتی درباره شرح حاضر

با توجه به نکات یاد شده مناسب دیدم که با یاری خداوند شرح جامعی به نگارم که در آن به قدر نیاز و رعایت مناسبت از مطالب متنوع تاریخی، ادبی، اخبار و آثار قوی و مستند استفاده کنم و در حد توان به نقل مدارک و مآخذ عناوین کتاب بپردازم. و اما شارحان متقدم، بر بسیاری از مدارک نهج البلاغه اساسا دست نیافته اند، و در پاره ای موارد هم تنها بر بعضی از آن ها اطلاع یافته اند.
من در شرح و بررسی فرازهای نهج البلاغه از جهت اعراب، لغت، تفسیر، تنها بر موارد مشکل که نیازمند بررسی بوده بسنده کردم و از بررسی کامل آن گونه که بعض شارحان انجام داده اند خودداری نمودم، زیرا نیازی به آن نبود.
هم چنان که توضیحات لغوی را پس از نقل هر جمله یا کلمه بلافاصله آوردم و به روش دیگر شارحان که آن ها را پس از نقل تمام عنوان یک جا می آورند انجام ندادم تا خواننده معنا و مقصود هر جمله و یا کلمه را در محل خودش بفهمد، و دچار مشکل نشود.
بحرانی در اول کتابش به نقل مقداری از مباحث علم بیان پرداخته، و خوئی نیز از او پیروی نموده در حالی که نیازی به آن نیست، چرا که در این زمینه کتاب های مستقلی نگاشته شده است. وگرنه می بایست مباحث علم صرف و نحو و لغت نیز آورده شود. روش من بمانند بسیاری از شارحان نیست که متأخر از متقدم پیروی نموده مطالب دیگران را در قالب گفته خویش نقل می کند، زیرا این نوعی سرقت است، از این رو مطالب دیگران را به آنان نسبت می دهم، و هر جا نسبت ندهم از خودم می باشد.
و از آن جا که ترتیب سید رضی (رحمه الله تعالی علیه) برای کتاب نهج البلاغه به سه بخش خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار ترتیبی لفظی است مایل شدم آن را به ترتیبی معنوی و موضوعی مرتب سازم به همین جهت بیانات امام (علیه السلام) را مثلا درباره توحید، نبوت، امامت، و... هر کدام در فصل جداگانه ای آورده ام و اینک تفصیل فصل های کتاب:

[نصرالله عاشق خداومولا]

فهرست فصل های بهج الصباغه:

اول: توحید، مشتمل بر 53 عنوان.
دوم: آفرینش آسمان، زمین، آفتاب، ماه، ستارگان، عرش و کرسی با 6 عنوان.
سوم: آفرینش فرشتگان: با 3 عنوان.
چهارم: آفرینش حضرت آدم (علیه السلام) با 3 عنوان.
پنجم: نبوت عامه، با 9 عنوان.
ششم: نبوت خاصه، با 47 عنوان.
هفتم امامت عامه، با 34 عنوان.
هشتم: امامت خاصه، با 33 عنوان، و در پایان آن شرح خطبه (شقشقیه) و بیانات آن حضرت (علیه السلام) در موقع به خاک سپاری حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیه) و در مورد (فدک)
نهم: خبر دادن آن حضرت (علیه السلام) از فتنه ها و آشوب ها و حوادث آینده، با 27 عنوان.
دهم: درباره علم و مکارم اخلاق آن بزرگوار (علیه السلام) با 6 عنوان.
یازدهم: تفسیر آن حضرت (علیه السلام) پیرامون آیات قرآن و غیر آن با 7 عنوان.
دوازدهم: قضاوت های آن حضرت (علیه السلام) با 2 عنوان.
سیزدهم: پاسخ های تمثیلی آن حضرت (علیه السلام) و ادب سؤال نمودن، با 10 عنوان.
چهاردهم: زهد، عدالت، و تواضع آن حضرت (علیه السلام)، با 15 عنوان.
پانزدهم: پایبند بودن آن حضرت (علیه السلام)، به حق. با 8 عنوان.
شانزدهم: ادعیه آن حضرت (علیه السلام) با 8 عنوان.
هفدهم: توصیف مخلوقات عجیب خداوند، با 3 عنوان.
هجدهم: بیان علوم نکوهیده و پسندیده با 25 عنوان.
نوزدهم: راهنمایی خلیفه دوم، با 2 عنوان.
بیستم: دوستی و دشمنی با آن حضرت (علیه السلام)، با 2 عنوان.
بیست و یکم: شجاعت آن حضرت (علیه السلام) با 4 عنوان.
بیست دوم: دوستان و دشمنان آن حضرت (علیه السلام) با 12 عنوان.
بیست و سوم: عتاب ها و سرزنش های آن حضرت (علیه السلام) نسبت به کارگزاران و عمالش با
بیست و چهارم: سوگند دادن و تقیه آن حضرت (علیه السلام) با 2 عنوان.
بیست و پنجم: گلایه آن حضرت (علیه السلام) از مردم زمانش، با 6 عنوان.
بیست و ششم: پیرامون نقص مردم و شگفتی های قلوب آنان، و صفات فرومایگان با 9 عنوان و از جمله شرح گفتار امام (علیه السلام) در پاسخ کسی که از آن حضرت درخواست موعظه نمود.
بیست و هفتم: قضا و قدر، با 3 عنوان.
بیست و هشتم: امر دین و دنیا، با 8 عنوان. و از جمله شرح وصیت امام (علیه السلام) به فرزندش امام حسن (علیه السلام)، و عهدنامه مالک اشتر.
بیست و نهم: سخنان آن حضرت (علیه السلام) درباره عثمان و عمر، دارای 27 عنوان.
سی ام: راجع به بیعت مردم با آن حضرت (علیه السلام)، با 15 عنوان.
سی و یکم: جنگ جمل با 15 عنوان.
سی و دوم: جنگ صفین، با 12 عنوان.
سی و سوم: جنگ نهروان، با 10 عنوان.
سی و چهارم: تاخت و تارج های معاویه، با 12 عنوان.
سی و پنجم: وصایا و مقتل خود، با 8 عنوان.
سی و ششم: درباره مرگ، با 32 عنوان، و در آخر آن شرح این گفتار آن حضرت (علیه السلام) سبحانک خالقا و معبودا.
سی و هفتم: نکوهش دنیا، با 43 عنوان.
سی و هشتم: قیامت، بهشت و دوزخ، با 21 عنوان.
سی و نهم: وظایف بندگان در برابر پروردگار، با 18 عنوان.
چهلم: ایمان، تقوی، کفر و نفاق، دارای 29 عنوان.
چهل و یکم: قرآن، با 13 عنوان.
چهل و دوم: عبادات، معاملات، خیر و شر، با 31 عنوان.
چهل سوم: راجع به مکارم اخلاق، با 27 عنوان.
چهل و چهارم: صفات نکوهیده و پسندیده، با 33 عنوان.
چهل و پنجم: آداب معاشرت با 10 عنوان.
چهل و ششم: دوستان، با 14 عنوان.
چهل و هفتم: تسلیت گویی و تهنیت گویی، با 6 عنوان.
چهل و هشتم: آداب جنگ و حماسه، با 15 عنوان.
چهل و نهم: نکوهش شهر شام و مدح شهر کوفه با 2 عنوان.
پنجاهم: انصار و قبایل قریش و تمیم و شعراء، با 4 عنوان.
پنجاه و یکم: طلب باران، و قربانی، با 4 عنوان.
پنجاه و دوم: اقبال و ادبار (خوشبختی و تیره بختی)، با 5 عنوان.
پنجاه و سوم: فتنه ها، شبهه ها و بدعت ها، با 7 عنوان.
پنجاه و چهارم: عقل، با 8 عنوان.
پنجاه و پنجم: قلوب، با 5 عنوان.
پنجاه و ششم: حقایق، با 14 عنوان.
پنجاه هفتم: فقر، با 4 عنوان.
پنجاه و هشتم: زنان، با 7 عنوان.
پنجاه و نهم: ابلیس، با 3 عنوان.
شصتم: درباره موضوعات گوناگون، با 104 عنوان.

[نصرالله عاشق خداومولا]

بررسی بعضی نسخه های چاپی نهج البلاغه

بهترین نسخه چاپی نهج البلاغه نسخه نشر چاپخانه استقامتمصر است، که عناوین هر سه بخش آن: (خطبه ها، نامه ها و حکمت ها) شماره گذاری شده است، و با این همه سرشار از خطا و تصحیف در تیترها، متن گفتارها، و مواضع آن هاست، چنان چه این موضوع با مقایسه و تطبیق آن با نسخه ابن ابی الحدید و ابن میثم و نسخه های خطی تصحیح شده، که نسخه ای محرر به تاریخ 1075 نزد این جانب می باشد معلوم می گردد.اگر چه ناشر آن به امتیاز نسخه مزبور بر دیگر نسخ چاپی به علت کمال دقت و عنایت در ضبط و تصحیح آن تأکید کرده است.
به طور نمونه، موارد ذیل در آن نسخه نیامده است:
بیان سید رضی (رحمه الله تعالی علیه) پس در خطبه 19: یرید (علیه السلام) انه أسر فی الکفر مرة و فی الاسلام مرة، و أما قوله (علیه السلام): دل علی قومه السیف فأراد به حدیثا کان للاشعت مع خالد بن الولید بالیمامة غر فیه قومه، و مکر بهم حتی أوقع بهم خالد، و کان قومه بعد ذلک یسمونه عرف النار، و هواسم للغادر عندهم.

[نصرالله عاشق خداومولا]

و نیز بیان او پس از خطبه 46: و ابتداء هذا الکلام مروی عن رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم)... و هم چنین گفتار او در عنوان خطبه 135: و قد وقعت مشاجرة بینه و بین عثمان... و در عنوان خطبه 91 روی مسعدة بن صدقه عن الصادق (علیه السلام).... و در پاره ای موارد حواشی را با متن مخلوط کرده است. از جمله در آخر خطبه 13: و فی روایة أخری: بلادکم أنتن بلاد الله تربة أقربها من الماء... کأنه جؤجؤ طیر فی لجة بحر، زیرا در نسخه ابن ابی الحدید و ابن میثم و خطی اثری از آن نیست، و بعض حاشیه نویسان عبارت یاد شده را از روایتی طولانی که ابن میثم نقل کرده و سید رضی (رحمه الله تعالی علیه) آن گفتار را از آن روایت گرفته نقل کرده است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

و در حکمت 480 که آخرین حکمت است آورده: قال الرضی: یقال حشمه و أحشمه اذا أغضبه.... و بعد از حکمت 479 آورده: قال الرضی: لأن التکیف مستلزم للمشقة... و هیچ کدام از این دو فراز گفتار سید رضی (رحمه الله تعالی علیه) نبوده بلکه حاشیه هایی هستند که با متن در آمیخته شده است. زیرا نسخه ابن ابی الحدید و ابن میثم و خطی فاقد آن هاست، و هم این که مقام سید رضی (رحمه الله تعالی علیه) اجل از این است که مانند چنین جملاتی را که فاقد ارزش ادبی است بیاورد. به علاوه این که سید رضی (رحمه الله تعالی علیه) تنها به توضیح و تفسیر موارد مشکل می پردازد. نه مثل چنین مواردی.