امر به معروف و نهی از منکر در آیینه قرآن کریم

[مناجات**انتظار سبز مهدوی**]

[مناجات**انتظار سبز مهدوی**]

مقدمه نویسنده

بعثت رسول اکرم(ص) سرآغاز تشریع و صدور آموزه های حیات بخش الهی در قالب قرآن کریم است که معرفی مجموعه عظیمی از باید ها و نبایدها و ارزش ها و ضد ارزش ها به بشر را در پی داشت و تحقق آنها ضامن ایجاد «حیات طیبه» برای مخاطبان این کتاب آسمانی است.
وحی الهی ابزار انتقال قوانین و رسول اکرم(ص) گیرنده، ابلاغ کننده و مجری معصوم آن آموزه هاست و یکی از شئون حضرت، حفاظت از سامانه ارزش های جدید الهی است که و با رحلت پیامبر اکرم(ص)، ائمه معصوم تداوم پاسداری ازارزش های الهی قرآن کریم را تا ابد برعهده گرفته اند.
این کارکرد انسان ساز و حیات بخش قرآن کریم می طلبد انسان در هر عصر و زمانی، از جمله در عصر غیبت، خود و رفتارهای فردی و اجتماعی و عقیده هایش را به آن عرضه کند و ارزش ها و ضد ارزش های جاری در جامعه اش را با معیار قرآن مورد سنجش قرار دهد و راه های گسترش معروف ها و امحای منکرات رانیز از قرآن کریم بجوید.
ژرف نگری در این کتاب الهی نشان می دهد که ظرفیت عظیمی در هر دو بعد «معروف و منکرشناسی» و «ارائه سازوکارهای احیا و گسترش معروف ها و کاهش و نابودی منکرها» دارد؛ هر چند به رغم این توانایی محتوایی، تاکنون تحقیق قرآنی جامعی آن گونه که شایسته بوده، در این حوزه سامان نیافته است و گذری بر کتب سابق نشان می دهد در حدّ کلیات، یا عنایات به تعدادی اندک از آیات به عنوان آیات الاحکام امر به معروف و نهی از منکر مورد مطالعه قرار گرفته است.
با این که بعد از انقلاب اسلامی کتاب های متعددی در حوزه امر به معروف و نهی از منکر نگاشته شده است، اما در همین حوزه نیز تعداد «کتاب های قرآنی» بسیار محدود است و این حجم از کم توجهی، بسیار نگران کننده می باشد. این همه کم کاری علمی غیر از خلائی است که در بخش «تفسیر موضوعی امر به معروف و نهی از منکر» احساس می شود و تاکنون تفاسیری از این دست در حوزه «مداخلات اجتماعی» از جمله «امر به معروف و نهی از منکر» ارائه نشده است.
این همه ما را به نقطه ای راهنمایی می کند که «گام اول» را در این مسیر تلاش مقدماتی برای «کشف آیات مستقیم و مرتبط با این دو فریضه» قرار دهیم تا فضای مناسب برای تلاش های بعدی گشوده شود، ازاین رو آنچه اینک ارائه می شود نگاهی آغازین به آیات قرآنی
ص: 15
درحوزه امربه معروف است وهرگز ادعا نمی شود که شایسته این ساحت انجام یافته است.

[مناجات**انتظار سبز مهدوی**]

برای اینکه تحقیق حاضر صرفاً به گزارش آیات منحصر نشود، مطالبی از کتب تفسیری به ویژه با محوریت «تفسیر نمونه» و «المیزان فی تفسیر القرآن» به ذیل آیات افزوده شده است، ضمن این که از کتاب های تفسیری ترتیبی دیگر هم بهره هایی برده ایم. کتاب هایی هم به طور خاص در این حوزه نگاشته شده اند، مانند «بزرگترین فریضه» آیت الله مصباح یزدی «امر به معروف و نهی از منکر» آیت الله نوری همدانی و نیز مجموعه دیدگاه ها و فتواهای امام خمینی(ره) که در این تحقیق به طور خاص مورد توجه قرار گرفته اند تا بر بعد تربیتی و آموزشی آن افزوده شود.
با این حال هدف هم چنان ایجاد فضایی برای باور پذیر کردن این حقیقت است که قرآن کریم در حوزه دخالت های اجتماعی به ویژه امر به معروف و نهی از منکر آموزه هایی بسیار بیشتر از آن چه در کتب و مقالات موجود دیده می شود،دارد و ان شاء الله در گام های بعدی کوشش ها برای ارایه «امر به معروف و نهی از منکر از منظر تفاسیر» و سرانجام ارایه «تفسیر موضوعی امر به معروف و نهی از منکر» سامان خواهد یافت.
لازم است در همین فرصت از همه بزرگوارانی که در تهیه طرح و مراحل مختلف از فیش برداری تا تنظیم نهایی کتاب یاور این جانب بوده اند تشکر نمایم. به طور خاص از حجت الاسلام و المسلمین جناب آقای سیداحمد زرگر، دبیر محترم ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر کشور که هم در این کار و هم تالیفات سابق این جانب در حوزه امر به معروف و نهی از منکر حمایت های شایسته ای کرده اند تشکر می کنم. از جناب حجت الاسلام و المسلمین سیدمحمد موسوی که مراحل آغازین کار تا فیش برداری و گردآوری مطالب با این جانب همکاری داشته اند، و ارزیابان محترم حجج اسلام محمود شریفی و محمود مهدی پور که در مراحل گوناگون با ارایه نظرات سودمند، موجب پرباری و به سرانجام رسیدن این کار شدند، نیز سپاس گذاری می کنم.

[مناجات**انتظار سبز مهدوی**]

بدیهی است اظهار نظر و ارسال دیدگاه های تکمیلی خوانندگان فرزانه و محققان متعهد این اثر می تواند کمکی بزرگ به تکمیل آن در چاپ های بعدی داشته باشد.از این روی امیدوارم از طریق نشانی های زیر، ما را از آراء و نظرات خود بهره مند سازید.
قم - محمد عابدی(1)
- محرم الحرام 1435 ه.ق. - 12/10/1392
ص: 16

---

1- عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. Abedi.mehr@yahoo.com Mohammadabedi2013@gmail.com
ص: 17
ص: 18

[مناجات**انتظار سبز مهدوی**]

فصل اوّل: کلیّات
اشاره
پیش از ورود به بحث اصلی مناسب است نگاهی گذرا به واژه های اصلی و مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر داشته باشیم، آن گاه به اهمیت و ارزش امر به معروف و نهی از منکر، از منظر قرآن کریم توجه کنیم و تاریخچه قرآنی مختصری از آن را مرور نماییم. بر این اساس، در این فصل مباحثی را در سه بخش (واژه شناسی، اهمیت و پیشینه امر به معروف و نهی از منکر) تقدیم می کنیم.
بخش اوّل: واژه شناسی
اشاره
علاوه بر آیاتی که تنها به صورت محتوایی در حوزه امر به معروف و نهی از منکر جای می گیرند و برای کشف آیات امر به معروف و نهی از منکر، ناچار به مطالعه و ملاحظه آنها هستیم، واژگان خاصی هم برای بیان امر به معروف و نهی از منکر در قرآن کریم به کار رفته است. البته برخی واژگان هم با این بحث مرتبط هستند، از این روی در حوزه واژگانی باید در دو قسمت به واژگان توجه کنیم.
الف: واژگان اصلی
چهار واژه «امر، نهی، معروف، منکر» واژگان اصلی اند. مفسران معانی و تفاسیری از این چهار واژه ارایه کرده اند که آن ها را مرور می کنیم. ضمن اینکه اصطلاح «امر به معروف و نهی از منکر» در آیات فراوانی آمده است.

[مناجات**انتظار سبز مهدوی**]

امر: این واژه به دو معنا استفاده شده است:
ص: 19
الف: «کار» و «چیز»: جمع آن «امور» است، مانند: (وَشاوِرْهُمْ فِی الْاَمْر)،(1) (وَإِلَی اللّهِ تُرْجَعُ الأمُورُ).(2)
ب: دستور، فرمان و برانگیختن: جمع آن اوامر است و فعل و صفت از آن مشتق می شود، مانند: (قُلْ أَمَرَ رَبِّی بِالْقِسْطِ)،(3) (أَمَرَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِیَّاهُ)،(4) و (إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُکُمْ أَن تُؤدُّواْ الأَمَانَاتِ إِلَی أَهْلِهَا).(5)
مشهور از امر در «امر به معروف» معنای دوم یعنی فرمان به معروف است.
نهی: این واژه به معنای بازداری است، و در آیات متعددی به معنای منع و باز داشتن به کار رفته است مانند:
(إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکر)،(6) (وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی)(7) و (کانُوا لا یَتَناهَوْنَ عَنْ مُنکَرٍ فَعَلُوه).(8)
معروف: به معنای شناخته شده است و ریشه آن عرف می باشد. راغب اصفهانی می نویسد:
معرفت و عرفان، شناخت چیزی از روی اندیشه و تدبر به واسطه اثر آن است.(9) و هر کاری که خوبی آن با عقل یا دین شناخته شود، معروف نام دارد و منکر چیزی است که با عقل یا شرع، انکار و تقبیح شود.
راغب درباره منکر می نویسد:
و منکر هر کاری است که عقل های سالم به زشتی آن حکم کنند یا در زشتی و خوبی
ص: 20

---

1- مانند: حج، 41؛ آل عمران، 104 و110؛ اعراف، 7 و 157؛ توبه، 67، 71 و 112؛ لقمان، 17؛ مائده، 79؛ آل عمران، 159.
2- بقره، 210.
3- اعراف، 29.
4- یوسف، 40.
5- نساء، 58.
6- عنکبوت، 45.
7- نازعات، 41 – 40.
8- مائده، 79.
9- معجم مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب، واژه عرف.
آن متوقف بمانند، ولی شرع به زشتی آن حکم صادر کند.(1)

[مناجات**انتظار سبز مهدوی**]

حاصل این که معروف هر کاری است که عقل یا دین آن را خوب بشناسند و منکر هر کاری است که عقل یا دین آن را خوب نشناسند.
مفسران به هر دو طبقه آیات توجه کرده و به تفسیر آنها پرداخته اند. بیشتر تفسیرهای اجتماعی به توضیح واژگان اصلی در قالب تفسیر آیات توجه نموده و عموماً از توجه به تک تک واژه ها صرف نظر کرده اند. علامه طباطبایی و آیت الله مکارم نیز همین رویه را در پیش گرفته و به توضیح واژه ها در ضمن آیات بسنده کرده اند.
1- در تفسیر نمونه در ذیل آیه: (وَلْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) می خوانیم:
معروف در لغت به معنای «شناخته شده» (از ماده عرف) و «منکر» به معنای «ناشناس» (از ماده انکار) است و به این ترتیب کارهای نیک، اموری شناخته شده و کارهای زشت و ناپسند، اموری ناشناس معرفی شده اند؛ چه اینکه فطرت پاک انسانی با دسته اول آشنا و با دوم ناآشنا است.(2)
علامه طباطبایی در ذیل آیه می گوید:
از این جا روشن می شود که چرا از خیر و شرَ به معروف و منکر تعبیر نمود، چون زمینه گفتار و مضمون آیه قبلی بود که می فرمود: «همگی به حبل الله چنگ بزنید و متفرق نشوید...» و معلوم است که در چنین جامعه ای که همه افرادش به حبل الله چنگ می زنند، معروف (شناخته شده) در آن خیر است و منکر (ناشناخته) در آن شرَ می باشد و ممکن نیست عکس این باشد و به فرض هم که این نکته در نظر نباشد، قطعاً وجه اینکه خیر و شرَ را معروف و منکر خوانده، این است که به حسب نظر دین، خیرمعروف و شرَ منکر است؛ نه به حسب عمل خارجی.(3)
وی در ذیل آیه 199 اعراف هم در توضیح «عرف» می نویسد:
ص: 21

---

1- همان، واژه منکر.
2- تفسیر نمونه، ج3، ص55.
3- المیزان فی تفسیرالقرآن (مترجم)، ج3، ص 577 و 578.

[مناجات**انتظار سبز مهدوی**]

​
​
واژه عرف به معنای آن سنّت ها و سیره های زیبای جاری در جامعه است که عقلای جامعه آن ها را می شناسند؛ به خلاف کارهای نادر و غیر مرسومی که عقل اجتماعی انکار می کند( که این گونه اعمال عرف، معروف نیست؛ بلکه منکر است) و معلوم است لازمه امر به پیروی عرف، این است که خود امر کننده، عامل به آن باشد و یکی از موارد عمل همین است که امر مردم، به گونه ای باشد که منکر شمرده نشود و معروف و پسندیده باشد؛ پس مقتصای اینکه فرمود: «و أمُر بِالعُرفِ» این است که اوّلاً به تمامی معروف ها و نیکی ها امر کند و ثانیا خود امر کردن هم به گونه معروف باشد؛ نه منکر و ناپسند.(1)

[مناجات**انتظار سبز مهدوی**]

علامه طباطبایی در آغاز آیه هم، همین برداشت را در تفسیر آیه (خُذِ العّفوّ و امُر بِالعرفِ وّ اّعرِض عّنِ الجاهِلین) اعمال و بر دخالت عنصر «عقل» در معروف و منکر تاکید می کند و معتقد است:
اخذ به چیزی، به معنای همراه آن بودن و ترک نکردن آن است، پس معنای این که فرمود: «عفو را بگیر» این است که همواره بدی های اشخاصی را که به تو بدی می کنند، بپوشان و از حق انتقام که «عقل اجتماعی» تجویز می کند، چشم بپوش؛ و این رویه را هیچ وقت ترک نکن؛ البته این چشم پوشی نسبت به بدی دیگران و تضییع حق شخصی است؛ و اما مواردی که حق دیگران با اسائه به ایشان، ضایع می شود، «عقل» عفو و اغماض را تجویز نمی کند، چون عفو در این گونه موارد واداشتن مردم به گناه و مستلزم این است که حق مردم به گونه ای شدیدتر تضییع گردد و نوامیس حافظ اجتماع بی اثر شود و تمام آیات نهی کننده از ظلم و افساد و کمک به ستمکاران و میل و خضوع در برابر ایشان، بلکه همه آیات متضمّن اصول شرایع و قوانین، از چنین چشم پوشی جلوگیری می کند.(2)

[مناجات**انتظار سبز مهدوی**]

​
علامه در تفسیر آیه 288 سوره بقره، واژه معروف را این گونه توصیح می دهد:
معروف به معنای هر کاری است که افکار عمومی آن را شناخته شده بداند و با آن
ص: 22

---

1- همان، ج8، ص495.
2- المیزان فی التفسیر القرآن، ص496.
مأنوس باشد و با ذائقه ای که اهل هر اجتماعی از نوع زندگی اجتماعی خود به دست می آورد، سازگار باشد و به ذوق نزند.(1)
سپس توضیح می دهد واژه معروف دوازده بار در آیات تکرار شده است، چون:
خدای تعالی اهتمام دارد به اینکه عمل طلاق و ملحقات آن بر وفق سنن فطری انجام شود و عملی سالم باشد؛ بنابراین واژه «معروف» هم متضمن هدایت عقل است و هم حکم شرع و هم فضیلت اخلاقی و هم سنّت های ادبی و انسانی.(2)
علامه بار دیگر به معروف از نظر اسلام توجه می کند و می نویسد:
چون اسلام شریعت خود را بر اساس فطرت و خلقت بنا کرده است، معروف از نظر اسلام همان چیزی است که مردم آن را معروف بدانند؛ البته مردمی که از راه فطرت منحرف نشده و از حد نظام خلقت رویگردان نشده باشند و یکی از احکام چنین اجتماعی این است که تمام افراد و اجزای اجتماع در هر حکمی، برابر باشند و در نتیجه احکامی که علیه آنان است، برابر با احکامی باشد که به نفع ایشان است.(3)
وی معنای تساوی مورد نظرش را توضیح می دهد و بیان می کند که این تساوی باید با حفظ وزنی باشد که افراد در اجتماع دارند و بالاخره در مورد آیه (إِنَّهُمْ لَیَقُولُونَ مُنْکَرًا مِنَ الْقَوْلِ وَزُورًا)(4) منکر را چنین توضیح می دهد:
یعنی این زوج هایی که ظِهار می کنند و با ظهار کردن، سخن منکری (ناپسندی) می گویند که شرع آن را انکار می کند (نمی پسندد)؛ زیرا معتبر نمی داند و تشریع نمی کند و براعتبار و تشریع جاهلانه مردم جاهلیت را صحه نمی گذارد.(5)
ص: 23

---

1- همان، ج20، ص348.
2- همان.
3- همان.
4- مجادله، 2.
5- المیزان فی تفسیر القرآن، ج19، ص178، ترجمه، ج19، ص313.
ب: واژگان مرتبط
در آیات زیادی به جای معروف و منکر، مصادیقی از آنها آمده است. تعداد این گروه از آیات بسیار زیاد است. از مصادیق معروف ها می توان به لغات و ترکیباتی مانند: «قِسط، اَلا تَعبُدُوا اِلّا الله، ما اَمرالله بِه، اَن نَترُکَ ما یعبُدُ آباؤنا، برّ، عَدل، صَلاة، زکاة، ان تؤدّوا الاَمانات، اَن اَکوُنَ اَوَّلَ مَن اَسلَم» و از مصادیق منکرها که متعلق نهی شده اند، می توان به «فحشا، هَوی، مانَهاکُم عنه، اَن نَعبُدَ ما یعبُدُ آباؤنا، البَغی، قَولُهم الاثم، سُوء، فَساد، ربا، اَکلِ مال بِاالباطل، ما نُهوا عنه، نَجوی، اَعبُدُالذینَ مِن دون الله، کبائر و...» اشاره کرد.
در آیات فراوانی هم به جای امر و نهی از واژه های دیگر یا ساختارهای جمله ای و ... استفاده شده است، مانند: 1- حلال 2- حرام 3- کتب 4- موعظه 5- جمله های مثبت و منفی 6- جمله خبریه ای که به معنای امر و نهی است. بخش مهمی از آیاتی که به امر به معروف و نهی از منکر مربوط است، از طریق این واژه ها و ساختارها قابل بازیابی است. نمونه ای از واژگان مرتبط را مرور می کنیم:
حلال، طیب؛(1) سوء، فحشاء؛(2) اثم؛(3) موعظه؛(4) مانهاکم عنه؛(5) بغی؛(6) سیئه؛(7) فساد؛(8) عرف؛(9) قسط؛(10) حکم؛(11) برّ؛(12) کتب به جای امر؛(13) لا یحل به جای نهی؛(14) جمله استفهامیه؛(15) امر
ص: 24

---

1- بقره، 169.
2- بقره، 169 نور 21 ، عنکبوت 45 ، اعراف 28.
3- بقره، 276.
4- بقره، 275.
5- حشر، 7.
6- نحل، 90.
7- نساء، 31.
8- هود، 116.
9- اعراف، 199.
10- اعراف، 29.
11- یوسف، 40.
12- بقره، 44.
13- بقره، 180.
14- بقره 228 و 257 و نساء 19.
15- بقره، 245.
با جمله خبریه؛(1) جمله اسمیه و فعلیه و ...؛(2) جمله منفی؛(3) جمله نهی «لاتقولوا ...»؛(4) جمله امریه «فلیاکل بالمعروف».(5)
با توجه به مجموعه آن چه گفته شد، می توان چنین نتیجه گرفت: «معروف» اموری است که «سازگار و مأنوس با نوع خلقت (فطرت) و عقل بشر است. به همین دلیل در جامعة توحیدی و الهی چون بنابراین است که مردم در مسیر فطرت و عقل حرکت کنند، و امور خیر و نیک، برای فطرت و عقل شناخته شده اند، به آنها معروف می گویند. با همین وسعت معنا، معروف شامل همه اموری می شود که مطابق فطرت و عقل اند، مانند هدایت عقلی، تکالیف دینی و حکم شرعی، فضیلت های اخلاقی و سنّت های ادبی و انسانی.
با همین منطق منظور از منکر، اموری است که «ناسازگار و نامأنوس با فطرت و عقل بشر» باشد و در جامعه توحیدی به امور شرّ و بد، منکر گفته می شود، چون برای عقل و فطرت ناشناخته اند. با این گستره معنایی، اموری چون ضلالت عقلی، حکم ضد شرعی، رذایل اخلاقی و سنت های غیراخلاقی و غیر انسانی، منکر نامیده می شوند.
بخش دوم: اهمیت و ارزش امر به معروف و نهی از منکر
اشاره
دو فریضه امر به معروف و نهی از منکر به دلیل کارکردهای ژرف در حوزه حفاظت از احکام شریعت و در نتیجه پایدارسازی دین، اهمیت ویژه ای از منظر قرآن کریم یافته است تا آن جا که این اهمیت در آیات و روایات فراوانی تبیین شده است،از این رونمونه هایی را در دو بخش آیات و روایات مرور می کنیم.
الف: اهمیت و ارزش دو فریضه در آیات
اشاره
آیات فراوانی گویای اهمیت دو فریضه و اهتمام خداوند به آن است. حجم فراوان آیات، تاکید زیاد به امر به معروف و نهی از منکر، به عنوان وظیفه پیامبران، مشروط کردن برتری
ص: 25

---

1- بقره، 273
2- آل عمران، 97
3- آل عمران، 161
4- ساء 171 و لقمان 15
5- نساء 6 ؛ احزاب 32.
امت به تحقق دو فریضه و ... از جمله نشانه های اهتمام و توجه جدَی خداوند حکیم به امر به معروف و نهی از منکر است. در این جا تنها به پنج آیه اشاره می کنیم و تفصیل مطالب را به مباحث آینده وامی گذاریم؛ ضمن اینکه کارکردهای امر به معروف و نهی از منکر و عوارض وانهادن آن ها نیز گویای اهمیت و جایگاه والای دو فریضه، در برابر فرایض دیگر است و شایسته است مخاطبان فرزانه ما در بررسی اهمیت دو فریضه از توجه به آنها هم غافل نشوند.
1- تداوم امر به معروف و نهی از منکر؛ شرط رستگاری
(وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُون)؛(1) (و باید از میان شما، جمعی دعوت به نیکی و امر به معروف و نهی از منکر کنند و آن ها همان رستگارانند).
خداوند به دنبال آیات اخوت و اتحاد، در این آیه به «امر به معروف» و «نهی از منکر» از این منظر توجه می کند که «پوشش اجتماعی» برای محافظت از شهروندان جامعه اسلامی است؛ زیرا اگر ساز و کار امر به معروف و نهی از منکرنباشد، دشمنان موریانه وار وحدت اجتماعی ریشه های اجتماع را سست می کنند و اتحاد و همبستگی اجتماعی معروف را به تفرقه و تشتت منکر تبدیل می کنند. بنابراین، حفظ وحدت اجتماعی بدون نظارت عمومی ممکن نیست. آیه دستور می دهد همواره باید عده ای از مسلمانان این دو فریضه بزرگ اجتماعی را انجام دهند و «رستگاری» تنها از این را ه ممکن است.(2)
مفسران در کنار دستور صریح آیه، «تجربه های قطعی بشر» را در امر و نهی افرادی که از علم سودمند و عمل صالح جامعه سرپیچیمی کنند، از مبانی ضرورت امر به معروف و نهی از منکر می دانند که این هم گویای اهمیت موضوع است. علامه طباطبایی می نویسد:
... همه اینها که گفته شد، انگیزه شده است تا جامعه شایسته ای که علمی سودمند و عملی نیک دارد، علم و تمدن خود را با تمام نیرو حفظ کند و افراد جامعه، اگر فردی را ببینند که از آن دانش سرپیچی می کند، او را به سوی آن بر گردانند و شخص منحرف را به حال خود وانگذارند و اجازه ندهند، در پرتگاه منکر سقوط کند و در مهلکه شرَ و
ص: 26

---

1- آل عمران، 104.
2- تفسیر نمونه، ج3، ص 53- 52.
فساد بیفتد؛ بلکه هر یک که با شخص منحرف بر خورد می کند، او را از انحراف نهی می کند و این همان «دعوت به فراگیری و تشخیص معروف از منکر و امر به معروف و نهی از منکر» است که خدای تعالی در آیه شریفه خاطر نشان ساخته است.(1)
بر این اساس، یکی از شاخصه هایی که اهمیت امر به معروف و نهی از منکر را نشان می دهد، «حفظ علم و تمدن و دست آوردهای جامعه بشری» در سایه شناخت منافع و ضررها، نظارت، دخالت و بازگردان افراد و جریان ها به مسیر حفظ منافع و ارزش هاست. امر به معروف و نهی از منکر، از این حیث، جایگاهی فراتر از یک دین خاص، مانند اسلام دارد و روشی عمومی در همه تمدن ها و جامعه ها برای حفظ ارزش ها و دست آوردها است.
در تفسیر نمونه هم، با طرح عقلی بودن این دو فریضه، بر منطقی بودن وظیفه امر به معروف و نهی از منکر تأکید شده و «حق نظارت فرد بر اجتماع»، حق طلبی ناشی از «پیوند سرنوشت ها» معرفی شده است.(2)
2- امر به معروف، مقدّم بر ایمان
(کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَر وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّه...)؛(3) (شما بهترین امتی بودید که به سود انسان ها آفریده شده اید؛ (چه این که) امر به معروف و نهی از منکر می کنید و به خدا ایمان دارید).
آیه مسلمانان را «بهترین امتی» معرفی می کند که برای خدمت به جامعه انسانی بسیج شده اند و این برتری را به خاطر آن می داند که «امر به معروف و نهی از منکر» می کنند و به خدا ایمان دارند. آیه، نشان می دهد اصلاح جامعه بدون ایمان و دعوت به حق و مبارزه با فساد، ممکن نیست.
مقدم آوردن امر به معروف و نهی از منکر نسبت به ایمان به خدا، نشانه عظمت دو فریضه است؛ نیزانجام دو فریضه، ضامن گسترش ایمان و اجرای همه قوانین فردی و اجتماعی می باشد و ضمانت اجرا داشتن در عمل، بر خود قانون، مقدم است. هم چنین
ص: 27

---

1- تفسیر المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه، ج3، ص 577.
2- تفسیر نمونه، ج3، ص57-53.
3- آل عمران، 110.
اگر دو فریضه اجرا نگردد، ریشه های ایمان در دل ها سست می گردد و پایه های آن فرو می ریزد، لذا دو فریضه، بر ایمان مقدم شده اند.(1)
علامه طباطبایی (ره) می نویسد:
معلوم است که کلّیت و گستردگی این شرافت بر امت اسلام، از این جهت است که بعضی افرادش به حقیقت ایمان و قیام به حق امر به معروف و نهی از منکر، متصف اند.(2)
علامه طباطبایی، ظاهر آیه را به مؤمنان صدر اسلام مربوط می داند و می نویسد:
برگشت معنای آیه به این می شود که شما گروه مسلمانان در ابتدای پیدایش، بهترین امت برای مردم بودید، چون امر به معروف و نهی از منکر می کردید و می کنید و با اتفاق کلمه و در کمال اتحاد به ریسمان خدا چنگ می زنید و مانند تن واحد هستید. اگر اهل کتاب هم مثل شما بودند، برایشان بهتر بود؛ ولی چنین نبودند؛ بلکه اختلاف کردند، بعضی ایمان آوردند و بیشترشان فسق ورزیدند.(3)
بر این اساس، التزام عملی به «معروف » و «امر به معروف و نهی از منکر» می تواند ساختارهای نظام اجتماعی را چنان سامان دهد که امّت به برتری برسد و البته آن چه این ارزشمندی و اهمیت را فزون تر می سازد، این است که کارکرد مذکور اختصاص به اسلام هم ندارد و هر امت دیگری هم که این ساز و کار را پیاده کند، و به دخالت های مسئولانه اجتماعی رسمیت دهد و عمل کند، می تواند در همان جنبه به برتری برسد. آیه به این صورت بر اهمیت امر به معروف و نهی از منکر دلالت می کند و این ملاک در هر گروهی باشد، آنان را به خیر، نزدیک تر می کند.
در مجمع البیان و تفسیر عیاشی در ذیل آیه از امام صادق(ع) روایت شده است:
یعنی امتی که دعای ابراهیم در حقّشان پذیرفته شد، اینان امتی اند که انبیا میان آنها و از خود آنها و به سوی آن ها مبعوث می شدند و آنان امّت وسطی اند که در آن آیه فرمود:
ص: 28

---

1- تفسیر نمونه، ج3، ص 72 و 73.
2- المیزان فی تفسیر القرآن، ج3، ص583.
3- همان، ص548.
(وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً)؛ (و این چنین شما را امت میانه ای قرار دادیم). (1)