تاریخ عصرغیبت

[ملکوت* گامی تارهایی *]

2 - در سال (252 ه‍) ارتش ((بغداد))به منظور مطالبه حقوق خود شورش كرد؛ در مرتبه اول با گرفتن 2000 دينار، غائله خوابيد، اما چند روزى نگذشت كه دوباره سر به شورش گذاشتند، پرچم ها برافراشتند و طبل ها بنواختند و آماده كارزار شدند و يكى را به رهبرى خود برگزيدند تا آنجا كه ، نمى خواستند بگذارند خطيب بالاى منبر، به نام ((معتز))خطبه بخواند. شورشيان پل ((بغداد))را به تصرف درآوردند و مغازه هاى اطراف آن را غارت كردند و تعدادى را به آتش كشيدند. در اين ميان مردم اداره شرطه (پليس ) را غارت كردند؛ اين غائله كه مى رفت تا دامنه آن وسيع تر شود بالاخره با خيانت دو تن از شورشيان ، توسط ((محمد بن عبدالله بن طاهر))سركوب شود(121) .

[ملکوت* گامی تارهایی *]

آشوب هاى سامرا

1 - در سال (249 ه‍) گروهى از مردم كه معلوم نبود در ((سامرا))سر به شورش گذاشتند و به زندان ها هجوم بردند و در آنها را شكستند و زندانيان را آزاد ساختند. عده اى از موالى (122) و غلامان به آنان حمله بردند، ولى مردم به كمك شورشيان شتافته و آنان را پراكنده ساختند(123) .
2 - در سال (251 ه‍) مردم در ((سامرا))شورش كردند و بازار زرگران ، جواهرفروشان و صرافان و ديگر جاها را غارت كردند. غارت شدگان نزد ((ابراهيم مويد))شكايت كردند، او نيز چون توان كارى نداشت و نمى توانست از عهده شورشيان برآيد، گفت : خوب بود كالاها و پول هاى خود را به خانه مى برديد!، و هيچ اقدامى نسبت به غارتگران انجام نداد(124) .

[ملکوت* گامی تارهایی *]

فتنه خوارج

فعاليت هاى چشمگير خوارج در اين دوره ، از سال (252 ه‍) شروع شد؛ يعنى از زمانى كه ((مساور بن عبدالحميد بن مساور شادى بجلى موصلى ))رهبر اين اشرار قيام كرد(125) .
((مساور))در سال (254 ه‍) بر بيشتر اطراف ((موصل ))استيلا پيدا كرد و كارش بالا گرفت . فرماندار خليفه ، در موصل با او به جنگ پرداخت ، ولى شكست خورد. از اين رو، ((مساور))كارش بيشتر بالا گرفت مردم از وى به هراس افتادند؛ او پس از آن خانه امير موصل را به آتش كشيد و سپس در مسجد جامع شهر با مردم نماز جمعه اقامه كرد و براى آنها خطبه خواند.(126)
در سال (255 ه‍) ارتش خليفه ، با او جنگيد، ولى باز هم شكست خورد و ((مساور))پيروز شدند(127) .
((مساور))آن قدر سيطره و قدرت يافت كه بيشتر شهرهاى عراق را تسلط پيدا كرد، تا آنجا كه نمى گذاشت براى خليفه خراج و اموال بفرستند و بر حقوق و مواجب سپاهيان خليفه تنگ مى گرفت (128) و بالاخره پس از يك سرى درگيرى (129) و غارت (130) در سال (263 ه‍) در گذشت (131) .
((خوارج ))در اين كه بعد از او به چه كسى رجوع كنند، اختلاف كردند و در نتيجه به كشتار و جنگ با يكديگر پرداختند، تا سرانجام به ((هارون بن عبدالله بجلى ))گرويدند، او نيز همين كه تعداد طرفدارانش فزونى گرفت ، ((موصل ))و اطراف آن را گرفت و ماليات را براى خود استيفا مى نمود.(132)

[ملکوت* گامی تارهایی *]

7 - شورش ((صاحب زنج ))(زنگيان )

بدون ترديد شورش و قيام ((صاحب زنج ))يكى از خطرناك ترين و موثرترين حوادث اين دوره ؛ يعنى دوره دوم خلافت ((سامرا))و هنگام ضعف و از هم پاشيدن آن در زمان ((مهتدى ))و ((معتمد)) ، است (133) . تا آنجا كه خيلى ها خطر آن را براى كيان خلافت عباسى بيش از ترك ها مى دانند(134) .
اين شورش از بصره شروع شد و تا دروازه هاى ((بغداد))به پيش رفت و بر قسمت بزرگى از ((عراق ))مسلط شد(135) . در اين شورش ، همواره اساس خلافت عباسى در معرض تهديد و زوال بود(136) .
در اين فتنه ده ها هزار نفر كشته ، و عرض و ناموس هزاران نفر از بين رفت و ده ها شهر به آتش كشيده شد(137) .

[ملکوت* گامی تارهایی *]

((صاحب زنج )) ، رهبر اين شورش در سال (255 ه‍) در ((بصره ))قيام كرد. نام او ((على بن محمد))از ((بنى عبدالقيس ))بود، بعضى ديگر اسم اصلى او را ((بهبود))و او را ايرانى و اهل قريه ((ورزنين ))از قراى ((رى ))مى دانند(138) . او براى جلب انظار و گردآورى توده ها و تاءييد قيام ، به دروغ ، ادعاى انتساب به ((علويان ))را كرده و خود را از نواده هاى شهيد جاودانه اسلام ((زيد بن على بن الحسين عليه السلام )) وانمود ساخت . نسبت داشتن به اين خاندان گرامى كه سرآغاز حوادث سرنوشت سازى در عالم اسلام بود تضمينى براى پيروزى قيام و رمزى از شورش و انقلاب بر ضد ستم و ظلم به شمار مى رفت .
امام حسن عسكرى عليه السلام ادعاى علوى بودن او را رد كرده فرمود: صاحب الزنج ليس منا اهل البيت . (139) (صاحب زنج از ما اهل بيت نيست ).
اين شخص حدود پانزده سال (14 سال و 4 ماه ) مدام در بين مردم فساد ايجاد مى كرد تا بالاخره در سال (270 ه‍) كشته شد. او در شورش خود علاوه بر ادعاى انتسابش به ((علويان ))به مهم ترين چيزى كه براى تحريك و تشويش بردگان و پيوستن آنها به او، تكيه داشت اين بود كه خود را رهبر بردگان مملوك معرفى مى كرد و نداى آزادى آنان را سر مى داد؛ هم آنانى كه زير ظلم و ستم و شكنجه هاى اربابان خود له شده و زير فشارهاى دولت ، انواع بدبختى و خوارى را ديده بودند. به همين جهت بود كه وى ، ((صاحب زنج )) ؛ يعنى ((رهبر بردگان ))ناميده شد. او علاوه بر شعار آزادى بردگان براى جلب بيشتر آنان ، تشكيل حكومت و حق داشتن اموال و كنيز و عبيد! را نيز در سر لوحه اهداف خود قرار داده بود.(140) بعضى از مورخان بر اين اعتقادند كه ، عقايد او ريشه در تفكرات فرقه ((ازارقه ))از ((خوارج ))دارد، و بر اين اعتقاد خود شواهد خوبى ارائه مى دهند(141) .
او دعوتش را در آغاز از بردگان ((بصره ))شروع كرد و آنها را به خود دعوت كرد تا آنها را از قيد بردگى و شكنجه نجات و خلاصى بخشد. از اين رو، عده زيادى كرد او جمع شدند، پس براى آنها خطبه خواند و وعده داد كه آنها را آزاد و ثروتمند سازد و نزد آنان قسم ياد كرد كه نسبت به آنها هرگز دست به حيله نزند.(142)

[ملکوت* گامی تارهایی *]

بردگان گروه گروه در دسته هاى 50 تا 500 نفرى به او مى پيوستند، او علاوه بر بردگان ، كشاورزان ، روستائيان و ديگر مخالفان عباسيان را نيز به سوى خود دعوت مى كرد(143) .
صاحبان و اربابان بردگان در ابتدا حاضر شدند در برابر هر برده 5 دينار به او بدهند تا بردگان آنها را به آنان بازگرداند، او پس از شنيدن در خواست آنان ، به بردگانى كه در آنجا حاضر بودند دستور داد تا به هر كدام از اربابان و يا نماينده آنان 500 تازيانه بزنند.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

اين آغاز فتنه بود. بردگان با اين اقدام نيرو و شور زائد الوصفى پيدا كردند، به طورى كه قصد اشغال ((بصره ))را نمودند. مردم ((بصره ))در برابر يورش آنان تا 3 روز مقاومت كرده و با آنها جنگيدند، ولى بالاخره با حيله و مكر، على رغم امانى كه به آنها داده بودند به جز عده كمى كه فرار كرده بودند همه را كشتند، آنگاه مسجد جامع شهر و بيشتر نقاط شهر را به آتش ‍ كشيدند، هر كس ثروتى داشت ابتدا ثروتش را ضبط و بعد او را مى كشتند و هر كس نداشت همان دم او را به قتل مى رساندند. آنها نسبت به شهرهاى ((آبادان )) ، ((اهواز)) ، ((دشت ميشان )) ، ((واسط)) ، ((رامهرمز))و شهرها و مناطق بين راه اين شهرها كشيده شد.
حكومت وقت چند نفر از سران ارتش خود، از جمله : ((موسى بن بغا))را به جنگ آنها فرستاد، ولى همه آنها شكست خورده و كارى از پيش نبردند. تنها كسى كه در جنگ با او به پيروزى رسيد ((ابو محمد موفق طلحة بن متوكل بود كه به كمك فرزندش ((معتمد))و ((لؤ لؤ ))غلام ((احمد بن طولون ))(كه از ارباب خود جدا و به ((موفق ))پناهنده گرديده بود،) توانست سپاه ((صاحب زنج ))را شكست دهد. اين موفقيت اثر فراوانى در موقعيت و قدرت ((موفق ))گذاشت تا آن جا كه براى برادرش ‍ ((معتمد))از مقام خلافت ، جز نامى باقى نماند. ((موفق ))تا هنگام مرگش (278 ه‍) بر همين قدرت باقى بود و پس از مرگش ، سران ارتش با فرزندش ((ابو العباس ))وليعهد بيعت كردند و لقب ((المعتضد بالله )) به او دادند. ناگفته نماند كه ((معتضد))نيز اين سيطره و قدرت را از خلال جنگ هايى كه با ((صاحب زنج ))داشت به دست آورده بود. او همان كسى است كه پس از انتقال خلافت به ((بغداد))اولين خليفه ((بغداد))شد(144) .

[ملکوت* گامی تارهایی *]

8 - قيام هاى علويان

در اين دوره ، قيام هاى متعددى توسط ((علويان ))و با شعار و طرفدارى ((رضاى آل محمد))(صلوات الله عليه ) در اطراف و اكناف كشور اسلامى به وقوع پيوست كه در حقيقت ، فرياد اعتراضى بود به ظلم و ستم خلفا به توده مردم عموما، و به آنها خصوصا
قبل از اين كه به توضيح بيشتر اين قيام ها بپردازيم ، مناسب است به گوشه اى از ظلم و بيداد و انواع شكنجه هايى كه خلفا نسبت به اين دسته از مردم روا مى داشتند، اشاره كنيم .
((متوكل )) رسما اظهار انزجار و تنفر از ((ذريه على عليه السلام ))و ((علويين )) مى كرد. آل ابى طالب در زمان او مصائبى را متحمل شدند كه در عهد هيچ يك از خلفاى ستمگر پيشين نديده بودند. او ((علويان ))را در محاصره اقتصادى قرار داد و رسما هرگونه احسان و نيكى در حق آنان را منع كرد و متخلفان را به سختى كيفر مى داد(145) ، مردم نيز از ترس كيفرهاى او از هر نوع كمك و يارى به آنان خوددارى مى كردند، فقر و تهيدستى آنان به حدى رسيد كه در اختيار گروهى از زنان علوى ، تنها يك پيراهن بود و آنان به ترتيب آن را به تن كرده و نماز مى خواندند و سپس به ديگرى مى دادند و خود عريان پشت دستگاه نخ ‌ريسى مى نشستند(146) .

[ملکوت* گامی تارهایی *]

در همان زمان ((متوكل ))ميليون ها دينار خرج عياشى هاى خود مى كرد و اموال بى حسابى به رقاصه ها، دلقك ها و آوازخوانان مى داد.
((ابوبكر خوارزمى ))نويسنده بزرگ ((آل بويه )) ، متوفاى (383 يا 393) طى نامه اى كه در آن ، سختگيرى هاى ((عباسيان ))نسبت به ((علويان ))را شرح مى دهد و انگشت روى جنايت هاى ((متوكل )) مى گذارد، مى نويسد:
((پيشوايى از پيشوايان هدايت و سيدى از سادات خاندان نبوت از دنيا مى رود، كسى جنازه او را تشييع نمى كند و قبر او گچكارى نمى شود. اما چون دلقك و مسخره اى ، و يا بازيگرى از ((آل عباس ))مى مرد، تمام عدول (عدول دارالقضاء) و قاضيان ، در تشييع جنازه او حاضر مى شوند و قائدان و واليان براى او مجلس عزادارى به پا مى دارند! دهريان و سوفسطائيان از شر ايشان (آل عباس ) در امانند، ليكن آنها هر كس را شيعه بدانند به قتل مى رسانند، هر كس نام پسرش را ((على ))بگذارد خونش را مى ريزند.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

...((علويان ))را از يك وعده خوراك ، منع كنند، در حالى كه خراج ... به مصرف ... ميرسد. ((متوكل عباسى ))12000 كنيز داشت ، اما سيدى از سادات اهل بيت فقط يك كنيز (خدمتكار) ((زنگى ))يا ((مسندى )) دارا بود... يك وعده خوراك و يك جرعه آب را از اولاد فاطمه سلام الله عليه دريغ مى دارند. قومى كه خمس بر آنان حلال و صدقه حرام است و گرامى داشتن و دوستى نسبت به ايشان واجب است ، فقر، مشرف به هلاكت هستند؛ يكى شمشير خود را گرو مى گذارد و ديگرى جامه اش را مى فروشد. آنان گناهى ندارند جز اين كه جدشان ((نبى ))و پدرشان ((وصى ))و مادرشان ((فاطمه ))و مادر مادرشان ((خديجه ))و مذهبشان ايمان به خدا و راهنمايشان قرآن است ، من چه بگويم درباره قومى كه تربت امام حسين عليه السلام را شخم زدند و در محل آن زراعت كردند و زائران قبرش را به شهرها تبعيد نمودند.)) (147)