آیا خدا روح دارد؟

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

آیا خدا روح دارد؟

در قرآن آیاتی وجود دارد که روح را به خداوند نسبت داده است. نمونه را: «فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحی فَقَعُوا لَهُ ساجِدین» (حجر/29) و(ص/72) و «إِنَّمَا الْمَسیحُ عیسَى ابْنُ مَرْیَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَ كَلِمَتُهُ أَلْقاها إِلى مَرْیَمَ وَ رُوحٌ مِنْه ...»(نساء/171).
در این آیات لختی درنگ کنید! از عبارت" من روحی" و "روح منه" چه می فهمید؟ آیا این تعابیر بدین معناست که خداوند مانند انسان دارای حقیقتی به نام روح است و به هر کس، جزئی از روح خود را القاء کرده است؟ آیا انتساب حضرت مسیح(ع) به خدا که فرموده: مسیح(ع)، روح خداست؛ بدین معناست؟
در پاسخ بدین سوال، به دلیل اشتراک لفظ "روح" در معانی متعدد، نخست می‌بایست معانی و کاربرد متعدد واژه روح را در پهنه آیات قرآن رصد کنیم.

اینکه قرآن، حضرت عیسی(ع)، را روحی از خدا می نامد: « وَ رُوحٌ مِنْه » و در جایی دیگر عنوان شده که ایشان با "روح القدس" مورد حمایت و پشتیبانی قرار گرفته است. «وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُس » این اختلاف در تعبیر، ناظر به جنبه های مختلف "روح" باشد که چند و چون آن برای ما دقیقا روشن نیست.

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

واژه روح در 21 آیه از قرآن تکرار شده است. بر اساس آنچه اهل تفسیر گفته اند موارد استعمال هشتگانه روح در این آیات به شرح ذیل است:
یک. روح به معنای فرشته وحی (جبرئیل)؛ که در قرآن با دو وصف «روح القدس»(نحل، ۱۰۳) و «روح الامین»(شعراء، ۱۹۳) کاربرد یافته است. روح القدس، وصف جبرئیل به عنوان ملکی است که تایید کننده حضرت عیسی(ع) است و روح الامین وصف دیگر اوست که وحی را بر پیامبر خاتم(ص) فرود می آورد.
دو. فرشته ای یا موجودی برتر از ملایک. (قدر، ۴)(نبأ، ۳۸)(معارج، ۴ و ۵).
سه. در آیه ای بر حضرت عیسی اطلاق روح شده است(نساء/171)
چهار. روح در یک آیه، به حسب ظاهر به معنای قرآن به کار رفته است.(شوری/52)
پنج: از فرشته ای که بر حضرت مریم ظاهر شدتعبیر به "روح" شده است.(مریم/17)
شش. در مواردی، روح در کنار فرشتگان از کارگزاران دستگاه خلقت خداوند شمرده شده است (نحل/2)
هفت: گاهی نیز روح به عنوان حقیقتی از عالم امر الهی دانسته شده است.
هشت. روح انسانی که حقیقتی است مستقل از جسم(نفس انسانی).

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

اکنون بر می گردیم به سوال.

روح در سوال یادشده، ناظر به همین معنای اخیر است. یعنی به عنوان بخشی از حقیقت وجود انسان که حیاتمند و دارای شعور است و در عین حال حس پذیر نبوده و به اصطلاح غیرمادی است.
قرآن در آیات ۲۹ «حجر»، و۷۲ «ص» می فرماید: خدا پس از تکمیل خلقت انسان و نظام بخشیدن به آن، از روح خویش در آن دمید، و سپس به فرشتگان دستور داد بر او سجده کنند.
می دانیم که همه مخلوقات دارای ماهیتند و لو ماهیت آنها را ندانیم. ماهیت به تعبیر فلاسفه، حد وجود است. بنابراین، خداوند که وجودش بی منتهاست، فاقد ماهیت (به معنای حد وجود)است. این سخن بدین معناست که خداوند بسیط و وجود محض است. حال، اگر در مورد خداوند نیز همچون انسان، قائل به روح شویم، آنگاه، لازم می آید خداوند مرکب از اجزاء شود. و از آنجا که هر جزئی وابسته و نیازمند به کل خودش است، لذا این ترکیب ماهوی، مستلزم فقر و نیاز در ذات خداوند است. بنابراین این دیدگاه که خداوند روحی دارد که از آن روح، به معنای جزئی از حقیقت وجودی خویش، در گل آدم ابوالبشر دمیده است، صحیح نیست.
این روح، اگر چه در پاره ای از آیات قرآن به خدا انتساب یافته است، اما این انتساب از باب اضافه تشریفی است. در دو آیه مورد بحث نیز اگر روح را به خود نسبت داده و اضافه كرده به منظور تشریف و احترام بوده، و از باب اضافه لامى است كه اختصاص و ملكیت را مى رساند.(المیزان،ج12، ص228)
درست مانند خانه کعبه که به خاطر عظمتش «بیت الله» خوانده می شود، و یا ماه مبارک رمضان که از جهت برکتش «شهر الله» (ماه خدا) خوانده می شود. روح نیز از جهت شرافت و عظمتش، به خدا انتساب یافته است و به همین دلیل به حضرت عیسی(ع) گفته می شود: روح خدا
اینکه قرآن، حضرت عیسی(ع)، را روحی از خدا می نامد: « وَ رُوحٌ مِنْه » و در جایی دیگر عنوان شده که ایشان با "روح القدس" مورد حمایت و پشتیبانی قرار گرفته است. «وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُس » این اختلاف در تعبیر، ناظر به جنبه های مختلف "روح" باشد که چند و چون آن برای ما دقیقا روشن نیست.

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

ناگفته نماند برخی از مسیحیان با دستاویز قرار دادن این آیات، تلاش می کردند دیدگاه شرک آمیز خود را مبنی بر پرستش اقنوم های سه گانه (اب، ابن و ام)، بر کرسی قبول بنشانند. اما پیشوایان معصوم با تبیین حقیقت، اینگونه شبهات را دفع کرده اند. به عنوان مثال، وقتی حمران از امام صادق(ع) در ارتباط با آیه " وَ رُوحٌ مِنْه" خواستار توضیحاتی می شود. امام در پاسخ می فرمایند: مراد از این روح، آفریده و مخلوقی است که خداوند، آن را در نهاد آدم و عیسی قرار داده است.( کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج 1، ص 133، ح 2) بدین سان، با روشنگری امام این شبهه رنگ می‌بازد که اگر روح خدا در فردی باشد، حتما او نیز همانند خدایش، ازلی و ابدی خواهد بود.