آیه های نامدار

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

141. آیه لسان صدق

آیه 84 شعراء 26 را آیه لسان صدق گویند(467). در این آیه، ابراهیم (علیه السلام) از خداوند می طلبد که در امت های آینده برای او لسان صدق (یاد نیک) قرار دهد تا مکتب او ادامه یابد: و اجعل لی لسان صدق فی الآخرین؛ برای من در میان آیندگان یادی نیکو گذار. ابراهیم از خدا می خواد که در بین آیندگان، کسی را به پیامبری برانگیزد که دعوت و تبلیغ او را ادامه دهد و مردم را به آیندگان، کسی را به پیامبری برانگیزد که دعوت و تبیلغ او را ادامه دهد و مردم را به آیین او که یکتاپرستی است بخواند. این دعای ابراهیم مستجاب شد، چنان که در آیه 50 مریم 19 پس از نام ابراهیم و اسحاق و یعقوب (علیهم السلام) آمده است: وجعلنا لهم لسان صدق علیا؛ ما برای ابراهیم، اسحاق و یعقوب، ذکر خیر و لسان صدق برجسته و والایی قرار دادیم.
برخی مفسران گفته اند: مقصود از لسان صدق در آیه مورد بحث، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است. مؤید این نظر، یکی نقلی است که طبق آن، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: من نتیجه دعای پدرم ابراهیم هستم. دیگری آیاتی از قرآن است که از شریعت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به نام آیین ابراهیم (علیه السلام) یاد می کنند؛ همچنین معنای آیه در این صورت با آیه 129 بقره 2 هماهنگ می شود که می فرماید: ابراهیم و اسماعیل هنگام بنای کعبه از خدا خواستند که از میان ذریه آنان پیامبری را برای هدایت آنان برانگیزد: ربنا و ابعث فیهم رسولاً منهم یتلوا علیهم آیاتک و یعلمهم الکتاب و الحکمه و یزکیهم(468).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

142. آیه لعان

آیه 6 نور 24 که به موضوع لعان پرداخته، آیه لعان نام گرفته است(469). برخی نیز آن را آیه ملاعنه(470) و برخی دیگر، آیه تلاعن(471) گفته اند. این سوره پس از بیان حکم و حد زنا و قذف (نسبت زنا به دیگری دادن)، در آیات 6 تا 9 به موضوع لعان پرداخته است. در شأن نزول این آیات آمده است که سعد بن عباده (بزرگ انصار) به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) عرض کرد:ای پیامبر خدا! حال که نسبت دادن عمل منافی عفت به کسی، این قدر مجازات دارد که اگر آن را اثبات نکند، باید هشتاد تازیانه بخورد، اگر من وارد خانه خود شدم و دیدم مرد فاسقی با همسرم در حال عمل حرامی است، چه کنم؟ اگر به دنبال چهار شاهد بروم، او کار خود را کرده و رفته است و اگر او را به قتل رسانم، کسی از من بدون شاهد نمی پذیرد و در جایگاه قاتل قصاص می شوم و اگر بیایم و شکایت کنم، هشتاد تازیانه بر من زده می شود. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) خطاب به انصار فرمود: نمی شنوید بزرگتان چه می گوید؟ انصار گفتند:ای رسول خدا! او را ملامت مکن که او مردی غیور است. سعدبن عباده گفت: تن و جان من فدای تو بادای رسول خدا! من می دانم که این حکم، حق و از طرف خداست؛ اما از آن در شگفتم. پیامبر فرمود: حکم خدا همین است. او نیز گفت: صدق الله و رسوله. اندک زمانی بیش نگذشت که پسر عموی سعد، به نام هلال بن امیه، نزد پیامبر آمد و عرض کرد: من وارد خانه شدم و با چشم خود دیدم که مردی با همسرم زنا می کرد و سخنان آنان را با گوش خود شنیدم. با شنیدن این سخن آثار ناراحتی شدیدی در چهره پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) پدیدار شد. هلال گفت: به خدا سوگند! راست می گویم و امیدوارم خداوند مرا از این مشکل برهاند.
پیامبر خواست حد قذف را درباره هلال جاری سازد که وحی رسید و این آیات بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرو فرستاده شد و راه حلی را بدین شکل به مسلمانان عرصه کرد(472): کسانی که همسران خود را متهم می کنند و گواهانی جز خودشان ندارند، هریک از آنها باید چهاربار به خدا سوگند یاد کند که به حتم از راست گویان است و پنجمین بار بگوید: لعنت خدا بر او باد اگر از دروغ گویان باشد. در این حال اگر زن سخنان مرد را تصدیق کرد. حد زنا بر او زده می شود. زن نیز برای رفع مجازات زنا از خود می تواند چهار بار خدا را به شهادت طلبد که شوهرش از دروغ گویان است و بار پنجم بگوید: غضب خدا بر او باد اگر شوهرش از راست گویان باشد: و الذین یرمون ازواجهم و لم یکن لهم شهداء الا انفسهم فشهاده احدهم اربع شهادات الا انفسهم فشهاده احدهم اربع شهادات بالله انه لمن الصادقین و الخامسه ان لعنت الله علیه ان کان من الکاذبین و یدروا عنها العذاب ان تشهد اربع شهادات بالله انه لمن الکاذبین و الخامسه ان غضب الله علیها ان کان من الصادقین؛ کسانی که به همسران خود نسبت زنا می دهند و جز خودشان گواهانی دیگر ندارند، هر یک از آنان باید چهار بار به خدا سوگند یاد کند که او به طور قطع از راست گویان است و گواهی در دفعه پنجم این است که شوهر بگوید: بعنت خدا بر او باد اگر از دروغ گویان باشد و از زن کیفر ساقط می شود، در صورتی که چهار بار به خدا سوگند یاد کند که شهور او جداً از دروغ گویان است. و گواهی پنجم آنکه خشم خدا بر او باد اگر شوهرش از راست گویان باشد.
انجام این برنامه به مناسبت کلمه لعنت که در آیه آمده، در فقه اسلامی لعنان نامیده شده است. لعان، چهار حکم قطعی را برای زن و شوهر در پی خواهد داشت: نخست اینکه بدون نیاز به صیغه طلاق، فوراً از هم جدا می شوند. دوم آنکه این زن و مرد برای همیشه بر هم حرام می شوند و از دواج دوباره با یکدیگر برایشان ممکن نیست. سوم آنکه حد قذف از مرد، حد زنا از زن برداشته می شود. چهارم اینکه چنانچه فرزندی به دنیا آید، نسبت او به مرد منتفی است، اما نسبتش به زن محفوظ خواهد ماند(473).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

143. آیه لیله المبیت

آیه 207 بقره 2 را که در لیله المبیت نازل شده، آیه شراء یا آیه لیله المبیت(474) گفته اند. پس از وفات ابوطالب (علیه السلام) مشرکان دسیسه کردند که مردانی از قبایل مختلف شب هنگام به خانه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) یورش برده و حضرت را به قتل رسانند. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) با وحی الهی از این توطئه آگاه شد. آن شب را امیر مؤمنان، امام علی (علیه السلام) در بستر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) خوابید تا آسیبی به رسول خدا نرسد و از خطر رهایی یابد؛ آن گاه این آیه در فضیلت علی (علیه السلام) و ستایش اقدام وی نازل شد(475): و من الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضاعت الله و الله رئوف بالعباد؛ از مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد و خدا به بندگان مهربان است.
بر اساس برخی روایات اهل سنت، این آیه درباره صهیب یا درباره وی و ابوذر نازل شده است(476)؛ ولی همان گونه که صاحب المیزان فرموده است، آن دو، جان خود را در برابر پرداخت مال خریدند که با معنا اشتر؛ خریدن تناسب دارد؛ ولی امام عیل (علیه السلام) جان خود را فروخت تا رضایت حق تعالی را کسب کند و این معنا با سیاق آیه شرا تناسب بیشتری دارد(477).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

144. آیه مباهله

آیه 61 آل عمران 3 به آیه مباهله(478) شهرت یافته است. مباهله در اصطلاح به معنای نفرین کردن دو نفر یا دو گروه بر یکدیگر است. بر اساس این آیه، وقتی مسیحیان نجران از روی لجاجت و عناد سخن پیامبر را درباره یگانگی آفریدگار و شخصیت عیسی (علیه السلام) نپذیرفتند، خداوند به پیامبر دستور داد که آنان را برای نفرین بر یک دیگر دعوت کند و هر دو گروه در برابر هم بایستند و از خدا بخواهند که هر کس در این موضوع دروغ گوست، خداوند بر او غضب کند: فمن حاجک فیه من بعد ما جاءک من العلم فقل تعالوا ندع ابنائنا و ابنائکم و نسائنا و نسائکم و انفسنا و انفسکم ثم نبتهل فنجعل لعنت الله علی الکذبین؛ پس هر که در این باره پس از دانشی که تو را حاصل آمده، با تو محاجه کند، بگو: بیایید پسرانمان و پسرانتان، و زنانمان و زنانتان، و ما خویشان نزدیک و شما خویشان نزدیک خود را فرا خوانیم، سپس مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغ گویان قرار دهیم.
بر اساس روایات پرشمار از شیعه و سنی، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در صبح روز مقرر آمد، در حالی که تنها حضرت علی، فاطمه، حسن و حسین (علیهم السلام) را همراه داشت. حضرت به آنها گفت: وقتی من دعا کردم، شما آمین بگویید. بزرگ مسیحیان وقتی چنین دید، خطاب به همراهانش گفت:ای گروه نصارا! همانا صورت هایی را می بینم که اگر از خدا بخواهند کوه را از جای برکند. مباهله نکنید که نابود می شوید. آنان در این باره مشورت کردند و در نتیجه از مباهله سر باز زده و به پرداخت جزیه گردن نهادند. این ماجرا در روز 24 ذی حجه سال دهم هجرت در مدینه اتفاق افتاد(479).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

145. آیه متعه


آیه 24 نساء 4 را که به حلیت و جواز ازدواج موقت پرداخته، آیه تمتع(480) یا متعه گفته اند(481): فما استمتعتم به منهن فاتوهن اجورهن فریضه؛ زنانی را که متعه کرده اید، مهرشان را به صورت فریضه ای به آنان بدهید.
شیعه و بیشتر مفسران اهل سنت دلالت این را بر مشروعیت ازدواج موقت مسلم دانسته اند، با این استدلال که اولا استمتاع، در نکاح دائم ظهور ندارد و از همین رو فقیهان مذاهب، اجرای عقد نکاح دائم را به لفظ استمتاع و تمتع، بدون قرینه جایز نمی دانند(482). ثانیاً از پرداخت تمام اجر مهر به مجرد استمتاع ظاهر است که مقصود، عقد دائم نیست، زیرا در عقد دائم تمام مهر با وطی واجب می شود؛ نه به مجرد استمتاع(483).
برخی از اهل سنت که دلالت آیه را بر متعه پذیرفته اند، آن را منسوخ به آیات 5، 6 و 7 مؤمنون 23 دانسته اند(484)، غافل از آنکه ان سوره مکی است و آیه 24 نساء 4 منی است و ناسخ باید از منسوخ مؤخر باشد؛ نه مقدم بر آن(485). افزون بر این، بر اساس روایات، جواز متعه و عدم تحریم آن در زمان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) مسلم است، چنان که عمربن خطاب گفت: متعتان کانتا فی عهد رسول الله انا انهی عنهما و اعاقب علیهما(486).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

146. آیه محبی ء

آیه 22 فجر 89 را آیه محبی ء گفته اند(487). در این آیه، محبی ء (آمدن) در تعبیر جاء ربک به مجاز به ساحت پروردگار نسبت داده شده و مقصود، آمدن فرمان خداوند برای رسیدگی به حساب بندگان است، در آن حال که فرشتگان صف در صف در انتظار صدور امر الهی هستند: و جاء ربک و الملک صفا صفا؛ فرمان پروردگارت و فرشته ها صف در صف آیند.
برخی از اشاعره با استناد به این آیه، آمدن جسمانی و مادی را به خداوند نسبت داده اند(488). امام رضا (علیه السلام) در پاسخ پرسشی درباره این آیه فرمود: خداوند سبحان به آمدن و رفتن وصف نمی شود، چون از انتقال منزه است. مقصود آیه، آمدن فرمان پروردگار است(489).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

147. آیه محاده

آیه 22 مجادله 58 را آیه محاده نامیده اند(490). در این آیه تأکید شده که یامان به خدا و آخرت با محمبت و دوستی دشمنان خداوند و پیامبر جمع نمی شود؛ هر چند آن دشمنان، پدران، پسران، برادران یا عشیره آنان باشند: لا تجد قوماً یومنون بالله و الیوم الآخر یوادون من حاد الله و رسول و لو کانوا آبائهم او ابنائهم او اخوانهم او عشیرتهم؛ قومی را نیابی که به خدا و روز بازپسین ایمان داشته باشند و کسانی را که با خدا و رسولش مخالفت کرده اند، هر چند پدرانشان یا پسرانشان یا برادرانشان یا عشیره آنان باشند، دوست بدارند.
گفته اند: این آیه، در شأن حاطب بن ابی بلته نازل شده است، زیرا هنگامی که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) تصمیم گرفت مکه را فتح کند، در نامه ای اهل مکه را از تصمیم پیامبر آگاه کرد. وقتی به سبب این خیانت توبیخ شده، پاسخ داد: خانواده من در مکه بودند و می خواستم آنها را برای حق و منتی که بدین وسیله بر اهل مکه می یابم، در امنیت و صیانت قرار داده باشم(491).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

148. آیه محاربه

آیه 33 مائده 5 کیفر محارب با خدا و رسول را بیان می کند، از همین رو آن را آیه محاربه گفته اند(492). آیه، مستند این حکم فقهی است: کسانی که با ایجاد رعب و وحشت و ناامنی در زمین فساد می کنند، مصداق مفسد فی الارض و محارب با خدا و رسول اند که (متناسب با عملشان) باید کشته یا به دار آویخته شوند یا دست و پایشان در خلاف جهت یک دیگر بریده شود یا از آن سرزمین، تبعید شوند: انما جزاوا الذین یحاربون الله و رسوله و یسعون فی الارض فسادا ان یقتلوا او یصلبوا او تقطع ایدیهم و ارجلهم من خلاف او ینقوا من الارض ذلک لهم خزی فی الدنیا و لهم فی الاخره عذاب عظیم؛ سزای کسانی که با دوست داران خدا و پیامبر او می جنگند و در زمین به فساد می کوشند، جز این نیست که کشته یا به دار آویخته شوند یا دست و پایشان در خلاف جهت یک دیگر بریده شود یا از آن سرزمین تبعید گردند. این، رسوایی آنان در دنیاست و در آخرت، عذابی بزرگ خواهند داشت.
در شأن نزول این آیه آمده است که گروهی از مشرکان نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آمده و اسلام را پذیرفتند؛ اما آب و هوای مدینه به حال آنان ناسازگار آمد و بر اثر آن بیمار شدند؛ بدین جهت پیامبر برای بهبود حال آنها فرمود تا به خارج مدینه به صحرایی خوش آب و هوا که شتران زکات را در آن جا به چرا می بردند. بروند و در ضمن از شیر تازه آن شتران نیز استفاده کنند. آنان چنین کردند و بهبود یافتند؛ اما به جای تشکر از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از اسلام خارج شدند. آنان دست و پای چوپان های مسلمان را بریده و چشمانشان را کور کردند؛ سپس آنها را کشتند و شتران زکات را به غارت بردند. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) دستور داد آنها را دستگیر کرده و برای مجازات، همان کاری که با چوپان ها کردند درباره آنها انجام شود(493). براساس نقل دیگری، این آیه درباره قطاع الطریق فرود آمده است(494).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

149. آیه محاسبه

به آیه 284 بقره 2 آیه محاسبه گفته اند(495): و ان تبدوا ما فی انفسکم او تخفوه یحاسبکم به الله فیغفر لمن یشاء و یعذب من یشاء و الله علی کل شی ء قدیر؛ اگر آنچه را در دلها خود دارید، آشکار یا پنهان کنید، خداوند شما را به آن محاسبه می کند؛ آن گاه هر که را بخواهد می بخشد و هر که را بخواهد عذاب می کند، و خداوند بر هر چیزی تواناست.
از این آیهت دو معنا بر می آید؛ یکی آنکه در حسابرسی خداوند از انسان، گناهان باطنی و قلبی، مانند کتمان شهادت و شرک نیز همچون گناهان ظاهری و جارحی، محاسبه شده و در شما خواهد آمد. روشن است که این معنا تنافی ندارد با مفاد احادیث فراوانی که می گوید: نیت گناه، گناه نیست، زیرا آن احادیث مربوط به گناهانی است که جنبه عملی و خارج دارند و نیت، مقدمه آنهاست؛ نه گناهانی که به طور ذاتی جنبه درونی دارند و عمل قلبی هستند.
معنای دیگر آنکه، یک عمل، به لحاظ انگیزه، ممکن است به صورت های گوناگونی انجام گیرد؛ یعنی برای خدا، یا از سر شهرت طلبی و مانند آن باشد؛ پس چه نیت خود را آشکار سازید یا پنهان دارید، خدا از آن آگاه است و طبق آن محاسبه می کند(496).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

150. آیه محبت

آیه 54 مائده 5 را آیه محبت نامیده اند(497). این آیه، به مؤمنان می فرماید: هر کس از شما از دین خود برگردد، خداوند در آینده گروهی را می آورد که آنها را دوست دارد و آنها نیز او را دوست دارند: یاایهاالذین آمنوا من یرتد منکم عن دینه فسوف یاتی الله بقوم یحبهم و یحبونه؛ای کسانی که ایمان آورده اید! هر کس از شما از دین خود برگردد، به زودی خدا گروهی دیگر را می آورد که آنان را دوست می دارد و آنان نیز او را دوست می دارند.
برخی از مفسران گفته اند: این آیه درباره امام عیل (علیه السلام) نازل شده است(498). از ابن عباس و دیگران نیز نقل شده که مقصود. علی (علیه السلام) و یاران اوست که پس از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) با بیعت شکنان جنگ جمل وستم کاران جنگ صفین و خوارج نهروان جنگیدن. مؤید این تطبیق، افزون بر رسیدن روایتی از امام باقر و امام صادق (علیهم السلام) در این معنا، آن ات که پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) حضرت علی (علیه السلام) را به همان صفتی که در این آیه آمده وصف کرده و آن هنگام که می خواست او را برای فتح خیبر مأمور کند، فرمود: لا عظین الرآیه غدا رجلا یحب الله و رسوله و یحبه الله و رسوله؛ فردا پرچم را به ستکسی می دم که خدا و پیامبرش را دوست ارد و خدا و پیامبر او را دوست دارند(499).