آیه های نامدار

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

4 - آیه احسان

آیه 90 نحل 16 آیهاحساننام گرفته است(48): ان الله یأمر بالعدل و الاحسان و ایتای ذی القربی و ینهی عن الفحشاء و المنکر و البغی یعظکم لعلکم تذکرون؛ در حقیقت، خدا به دادگری و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان می دهد و از کار زشت و ناپسند و ستم باز می دارد به شما اندرز می دهد؛ باشد که پند گیرید.
این آیه، شش اصل مهم را بازگو کرده، به سه اصل مثبت عدالت، نیکو کاری و بخشش به خویشاوندان فرمان می دهد و از سه اصل منفی ارتکاب فحشا، اعمال ناپسند و ستم و سر کشی نهی می فرماید. از میان اصول مثبت، عدالت اصلی جامع و فراگیر و به معنای قرار دادن هر چیز در جای خود است(49)، بنابراین، هر گونه انحراف، افراط و تفریط، تجاوز از حد و تجاوز به حقوق دیگران بر خلاف عدالت است. بخشش به خویشاوندان نیز اهمیتی ویژه میان نیکی های دیگر دارد و آوردن آن به طور جداگانه، با اینکه از مصادیقاحساناست، می تواند بیانگر این اهمیت باشد(50). در میان اصول منفی که در این آیه مورد نهی الهی قرار گرفته اند، ستم و تعدی به حقوق دیگران دارای قبحی فزون تر در مقایسه با دیگر زشتی هاست و بدین سبب، با آنکهبغی خود از منکرات به شمار می رود، به صورت ویژه آورده شده است(51).
بر اساس این آیه شریفه، عدل و احسان نو بخشش به خویشاوندان، از تمایلات فطری انسان و نیز بیزاری از فحشا، زشتی و ستم، نهفته در نهاد آدمیان است، زیرا ذیل آیه می فرماید: لعلکم تذکرون وتذکر، یاد آوری چیزی است که انسان پیش تر به گونه ای از آن آگاه بوده یا بدان تمایل داشته است(52).
به گفته ابن مسعود، آیه ای جامع تر از این در قرآن نیست و عثمان بن مظعون می گوید: از آن روز که رسول خدا این آیه را بر من قرائت کرد، اسلام در دلم جای گرفت و پیامبر را دوست می داشتم(53). عکرمه نیز نقل می کند که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) این آیه را بر ولید خواند. ولید گفت: ای پسر برادر! باز هم بخوان. پیامبر دوباره خواند. ولید گفت: والله که شیرینی و تازگی دارد؛ بالای آن پر بار و ریشه اش پر برکت است و این کلام آدمیان نیست(54).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

5.آیه اخراج

آیه 240 بقره 2را آیهاخراج یا آیهامتاع گفته اند(55). این آیه، رسمی را که در جاهلیت بود و بر اساس آن زنان پس از مرگ شوهران خود، یک سال ازدواج نمی کردند و در خانه می نشستند، امضا کرده، به مردان سفارش می کند که برای همسران خود مالی را وصیت کنند که پس از مرگشان به ایشان بدهند؛ مالی که برای مخارج یک ساله آنها کافی باشد و زنان در این مدت از خانه های خود بیرون رانده نشوند و اگر در این مدت زنان خودشان از خانه خارج شدند، ورثه شوهر می توانند آن مال را به آنان ندهند(56): و الذین یتوفون منکم و یذرون أزواجاً وصیه لازواجهم متاعاً الی الحول غیر اخراج فان خرجن فلا جناح علیکم فی ما فعلن فی أنفسهن من معروف و الله عزیز حکیم؛ کسانی از شما که مرگشان فرا می رسد و همسرانی بر جای می گذارند، باید برای همسران خویش وصیت کنند که آنان را تا یک سال بهره مند سازند و از خانه شوهر بیرون نکنند؛ پس اگر بیرون بروند، در آنچه آنان به طور پسندیده درباره خود انجام دهند، گناهی بر شما نیست و خداوند توانا و حکیم است.
بر اساس روایتی از امام صادق (علیه السلام) تا پیش از نزول آیه ارث، وقتی مردی از دنیا می رفت، مخارج زنش را تا یک سال از اصل مال شوهر می پرداختند و پس از یک سال، او را بدون ارث از خانه بیرون می کردند. این حکم با آیه ارث که سهم زن را (در صورت نبود فرزند، یک چهارم و در صورت وجود فرزند یک هشتم) تعیین کرد، نسخ شد.
طبق نقلی از حضرت صادق (علیه السلام) این آیه با آیه 234 بقره 2 که عده وفات را چهار ماه و ده روز می داند، نسخ شده است(57).

امضاء

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

6.آیه اخوت

آیه 10 حجرات 49 را آیهاخوت نامیده اند،(58) زیرا را برادر دینی یک دیگر دانسته و به ایجاد صلح و سازش میان آنان سفارش کرده است: انما المؤمنون اخوه فأصلحوا بین أخویکم و اتقوا الله لعلکم ترحمون؛ در حقیقت، مؤمنان با هم برادرند؛ پس میان برادرانتان سازش برقرار سازید و از خدا پروا بدارید بدان امید که مورد رحمت قرار گیرید. به نقل ابن عباس، پیامبر اکرم علیه (صلی الله علیه و آله و سلم) در پی نزول این آیه، بین مسلمانان بر اساس منزلتشان پیوند برادری برقرار ساخت؛ ابوبکر را تا عمر، عثمان را با عبدالرحمن و...، آن گاه علی (علیه السلام) را برادر خود قرار داد و فرمود: تو برادر منی و من برادر تو هستم(59). مسلمانان در آغاز، بر اساس همین برادری حتی از یکدیگر ارث نیز می بردند(60).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

7.آیه اذن

آیه 69 توبه 9 را آیه اذن گویند.(61) اذن، کنایه از شخصی است که هر سخنی را بشنود و بپذیرد. براساس این آیه، منافقان، پیامبر را می آزردند و چون، عذر و دروغ آنان را می پذیرفت،در مقام آزار و نکوهش حضرت می گفتند: او برای شمااذن (زود باور) است و به حرف همه گوش می دهد. خداوند در پاسخ آنان فرمود: او برای شما گوش نیکوست. به خدا ایمان دارد و سخن مومنان را با خوش گمانی می پذیرد: و منهم الذین یوذون النبی و یقولون هو اذن قل اذن خیر لکم یومن بالله و یومن للمؤمنین و رحمته للذین آمنوا منکم و الذین یؤذون رسول الله لهم عذاب الیم؛ از ایشان کسانی هستند که پیامبر را می آزردند و می گویند: او زودباور است. بگو: گوش خوبی برای شماست. به خدا ایمان دارد و (سخن) مومنان را باور می کند و برای کسانی از شما که ایمان آورده اند، رحمتی است و کسانی که پیامبر خدا را می آزارند عذابی پر درد (در پیش) خواهند داشت.
در نقل شان نزول این آیه آمده است که گروهی از منافقان در خلوت خود،
سخنانی ناشایست بر زبان جاری ساختند و برخی از آنان گفتند: این سخنان را نگویید، زیرا ممکن است به گوش محمد برسد و بر ما بر آشوبد. جلاس بن سوید گفت: هر آنچه می خواهیم، می گوییم و نزدی وی خلافش را بیان می کنیم و می پذیرد، زیرا محمداذن سامعه (گوش شنوا) است. در این هنگام، این آیه نازل شد.(62)
بر اساس احتمالی در تفسیر این آیه، معنای آیه چنین است: او سخن پذیر خوبی برای شماست، زیرا آبروی شما را حفظ کرده، شخصیتتان را خرد نمی کند و عواطف شما را جریحه دار نمی سازد، در حالی که اگر او بی درنگ پرده ها را بلا می زد و دروغ گویان را رسوا می کرد، مشکلات فراوانی برای شما فراهم می شد. افزون بر اینکه آبروی عده ای می رفت و راه توبه و بازگشت بر آنها بسته می شد و افراد آلوده ای که فایل هدایت بودند، در صف بدکاران جای می گرفتند و از اطراف پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) دور می شدند(63).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

8. آیه اذن جهاد

آیه 39 حج (22) را آیه اذن جهاد نام نهاده اند(64)بعضی آن را آیه اذن فی القتال(65) و برخی آن را آیه جهاد(66) نامیده اند، زیرا مسلمانان پس از سال ها تحمل آزار و شکنجه ها و تحمیل جنگ بر آنان، برای نخستین بار با نزول این آیه در مدینه اجازه یافتند با مشرکان بجنگند: اذن للذین یقاتلون بانهم ظلموا و ان الله علی نصرهم لقدیر؛ به کسانی که جنگ بر آنان تحمیل شده، اجازه جهاد داده شد، زیرا مورد ستم قرار گرفته اند، و البته خدا بر پیروزی آنان سخت تواناست.
در شان نزول این آیه آورده اند که مسلمانان همواره در مکه از سوی مشرکان آزار می شدند؛ هر بار که از ضرب و جرح مشرکان نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) شکایت می بردند؛ حضرت، آنها را به صبر دعوت کرده، می فرمود: هنوز به جنگ مأمور نشده ام. پس از هجرت به مدینه و برای نخستین بار، این آیه فرود آمد و اجازه جنگ صادر شد(67).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

9. آیه اذن و ادعیه

اذن و ادعیه به معنای گوش شنوا و فراگیرند است. این عنوان، برای آیه 12 حاقه 69 قرار داده شده است(68): لنجعلها لکم تذکره و تعیها اذن واعیه؛ تا آن را برای شما مایه تذکری گردانیم و گوش های شنوا آن را نگاه دارد. آیات پیشین به نابودی قوم نوح و نجات گروندگان به نوح اشاره دارد و در این آیه می گوید: این نابودی قوم نوح و نجات گروندگان به نوح اشاره دارد و در این آیه می گوید: این نابودی و نجات را وسیله عبرت و تذکری برای شما قرار دادیم تا پند گیرید و گوش های شنوا آن را در یابد و بفهمد.
وعی به معنای نگه داری چیزی در قلب است؛ سپس به هر ظرفی وعاء گفته شده است، چون چیزی را در خود نگه می دارد(69). مقصود از اذن واعیه نیز گوش هایی است که حقایق را می شنوند و در خود نگه می دارند و درباره آن فکر کرده، به صورت چراغ راه زندگی، از آن بهره می برند.
مفسران شیعه و سنی نقل کرده اند که حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) پس از نزول این آیه، به امیر مؤمنان، امام علی (علیه السلام) فرمود:ای علی! از خدا خواسته ام که گوش تو را واعیه (شنوا و نگه دارنده حقایق) گرداند و علی (علیه السلام) گفت: پس از آن، هرگز چیزی را از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نشنیدم که آن را فراموش کنم(70). بر پایه روایتی دیگر، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)، علی (علیه السلام) فرمود: خداوند به من فرمان داد که تو را به خود نزدیک کنم و دور نسازم و آموزشت دهم تا آن را حفظ کنی و خداوند خواسته است که آنچه را می شنوی، حفظ کنی؛ آن گاه این آیه نازل شد(71).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

10. آیه اذی(ر.ک: (58) آیه جزای فحشا)

11. آیه ارث
آیه 11 نساء [4] که سهم الارث هر یک از پسر، دختر، پدر و مادر را در فرض های گوناگون مشخص می کند، آیه ارث(72)، میراث(73)، مواریث(74) یافریض(75) نام دارد: یوصیکم الله فی اولادم للذکر مثل حظ الانثیین...؛ خداوند به شما درباره فرزندانتان سفارش می کند؛ سهم پسر، چون سهم دو دختر است...
به نقلی، این آیه درباره عبدالرحمان، برادر حسان بن ثاب شاعر نازل شده است. طبق این نقل، هنگامی که عبدالرحمان از دنیا رفت، یک زن و پنج برادر از وی ماندند. برادران عبدالرحمان همه اموال بر جای مانده از وی را بردند و به همسرش چیزی ندادند. همسر عبدالرحمان به رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شکایت کرد و این آیه نازل شد(76).
در روض الجنان آمده است؛ سبب نزول آیه، آن بود که در جاهلیت، میراث را به مردان می دادند و به زنان و کودکان نمی دادند. شأن نزول های دیگری نیز برای این آیه گفته اند(77).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

12. آیه ارحام (ر.ک: (34) آیه اولوا الارحام)

13. آیه استثناء (ر.ک: (152) آیه مشیت)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

14. آیه استخلاف (ر.ک: (70) آیه خلافت)


15. آیه استرجاع

به بخشی از آیه 156 بقره 2: انالله و اناالیه راجعون .؛ ما از آن خدا هستیم و به سوی او باز می گردیم، آیه استرجاع گویند(78)، زیرا در این آیه، بر برانگیختن و بازگشت به خدا اقرار شده است. این آیه و آیت پیشین، کسانی را ستایش کرده که هنگام مواجه با مصیبت می گویند: انالله و اناالیه راجعون. آیه 157 بقره 2، صابران (استرجاع گویند) را داری مقامی والا و مشمول درود و حرمت الهی می داند: اولئک علیهم صلوات من ربهم ورحمه و اولئک هم المهتدون.
در شأن نزول این آیه آمده است که امیر مؤمنان، امام علی (علیه السلام) هنگام شنیدن خبر شهادت حمزه، و به نقلی جعفر، جمله انالله و اناالیه راجعون را بر زبان راند؛ سپس این آیه نازل شد(79). در روایات پرشما بر استرجاع هنگام روبه رو شدن با هر گونه مصیبت - هر چند کوچک باشد - تأکید شده است(80).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

16. آیه استواء

آیه 5 طه 20 را آیه استواء نامیده اند(81) الرحمان علی العرش استوی؛ خدای رحمان که بر عرش استیلا یافته است. بسیاری از مفسران این آیه را از آیات متشابه قرآن بر شمرده(82) و آن را کنایه از تسلط پروردگار و احاطه کامل او بر جهان آفرینش دانسته اند(83).
علامه طباطبایی (قدس سره) بر آن است که استوای بر عرش، کنایه از فراگیر بودن ملک و سلطه، و گرفتن زمام امور به دست است و این مطلب درباره خدا، به معنای ظهور سلطنت او بر آفرینش و استقرار سلطه اش بر همه اشیا با تدبیر امور و اصلاح شئون آنهاست. بنابراین، استوای حق عزوجل بر عرش، مستلزم این است که ملک او بر همه اشیا احاطه داشته و تدبیرش بر اشیا، چه آسمانی و چه زمینی، چه خرد و چه کلان، چه مهم و چه ناچیز، گسترده باشد(84).