آیه های نامدار

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

17. آیه استیذان

استیذان به معنای اجازه خواستن است. آیه 58 نور [24] را آیه استیذان نامیده اند،(85) زیرا بر اساس این آیه، بردگان و فرزندانی که به حد بلوغ نرسیده اند باید برای و رود به محل استراحت زن و مرد در سه نوبت از شبانه روز که احتمال برهنه بودن آنان هست، اجازه بگیرند (استیذان). این سه نوبت پیش از نماز بامداد، نیم روز و پس از نماز شام است: یا ایهاالذین امنوا لیستئذنکم الذین ملکت ایمانکم والذین لم یبلغوا الحلم منکم ثلاث مرات من قبل صلاه الفجر و حین تضعون ثیابکم من الظهیره و من بعد صلاه العشاء ثلاث عورات لکم؛ای کسانی که ایمان آورده اید، به طور قطع باید غلامان و کنیزهای شما و کسانی از شما که به [سن ] بلوغ نرسیده اند، سه بار در شبانه روز از شما اجازه بگیرند: پیش از نماز بامداد، و نیم روز که جامه های خود را بیرون می آورید، و پس از نماز شام گاهان. [این ] سه، هنگام برهنگی شماست.
این حکم، ادبی اسلامی است، هر چند متاسفانه در این روزگار کمتر به آن توجه شده، حتی در بیان احکام نیز درباره این حکم اسلامی و فلسفه آن کمتر بحث می شود، در حالی که رعایت نکردن این حکم و سهل انگاری پدران و مادران در این باره و برخورد کودکان به منظره هایی که نباید آن را ببینند (چه رسد به بزرگسالان) گاه سرچشمه انحرافات اخلاقی و بیماری های روانی می شود.(86)

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

18. آیه اطاعت

به آیه 59 نساء 4 آیه اطاعت نام داده اند(87)، زیرا مؤمنان را با اطاعت از خدا، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اولواالأمر فرمان داده است: یا ایهاالذین آمنوا اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم فان تنازعتم فی شی ء فردوه الی الله و الرسول ان کنتم تؤمنون بالله و الیوم الأخر ذلک خیر و احسن تاویلا؛ ای کسانی که ایمان آورده اید! خدا را اطاعت و از پیامبر و اولیای امر خود (نیز) پیروی کنید، پس هر گاه در امری دینی اختلاف نظر یافتید، اگر به خدا و روز بازپسین ایمان دارید، آن را به کتاب خدا و سنت پیامبر او عرضه بدارید. این بهتر و نیک فرجام تر است.
شیخ طوسی می گوید: اطاعت در این آیه مطلق است و فقط اطاعت از معصوم و کسی که از گناه مصون باشد، به طور مطلق رواست، بنابراین، مقصود از اولواالأمر باید معصوم باشد تا پیروی از او به طور مطلق روا باشد. وی هم چنین آورده است: عالمان امامیه روایت کرده اند که مقصود از اولوالامر، امامان از آل محمدند(88). بسیاری از روایات شیعه، اولی الأمر را به امامان معصوم (علیهم السلام) تفسیر کرده است(89). در برخی روایات اهل سنت نیز اولی الأمر به علی (علیه السلام)(90) و در برخی به علی و حسن و حسین (علیهم السلام) تفسیر شده است(91).
اطاعت پیامبر و اولواالامر، شامل اطاعت کسانی نیز می شود که از طرف پیامبر با امام به طور عام یا خاص نصب می شوند. وقتی پیامبر برای منطقه ای یا ناحیه ای والی بفرستد، پیروی از او بر مردم لازم است. زیرا اطاعت از او، اطاعت از پیامبر است. چنین است اطاعت از ولی فقیه که از طرف امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) برای رسیدگی امور مردم در زمان غیبت تعیین شده است. این اطاعت هم در واقع اطاعت از امام زمان است و اطاعت از امام زمان است و اطاعت از امام زمان اطاعت از خداست: و انهم حجتی علیکم و انا حجه الله(92).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

19. آیه اعتداد (ر.ک: (48) آیه تربص)

20. آیه اعتداء

آیه 194 بقره 2 آیه اعتداء، (تعدی) نام گرفته است(93). بر اساس شأن نزولی که در ذیل این آیه آمده است، مشرکان عرب با آگاهی از حرمت جنگ در ماه های حرام (ذی قعده، ذی حجه، محرم و رجب) در اسلام، در صدد بودند خود، حرمت این ماه ها را شکسته، بر مسلمانان هجوم برند. در این هنگام آیه فرود آمد و اجازه داد چنانچه مشرکان حرمت ماه های حرام را نگاه نداشتند، مسلمانان با آنها به نبرد برخاسته و همان گونه که آنان تجاوز و ستم می کنند، بر آنان تجاوز کنند:(94) الشهر الحرام بالشهر الحرام و الحرمات قصاص فمن اعتدی علیکم فاعتدوا علیه بمثل ما اعتدی علیکم؛ این ماه حرام در برابر آن ماه حرام است هتک [هتک ] حرمتها قصاص دارد، پس هر کس به شما تعدی و ستم کرد، همان گونه که به شما تعدی کرده، بر او تعدی کنید و از خدا پروا بدارید و بدانید که خدا با تقواپیشگان است.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

21. آیه اعتصام

آیه 103 آل عمران 3 که به چنگ زدن به حبل الله امر می کند، آیه اعتصام نام گرفته است(95): واعتصموا بحبل الله جمیعاً و لا تفرقوا و اذکروا نعمت الله علیکم اذکنتم اعداء فالف بین قلوبکم فاصبحتم بنعمته اخواناً و...؛ همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید و نعمت خدا را بر خود یاد کنید، آن گاه که دشمنان [یک دیگر] بودید، پس میان دلهای شما الفت انداخت تا به لطف او برادران هم شدید، و...
مفسران، بر اساس روایات، حبل الله در این آیه را به قرآن، اسلام و آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)، تفسیر کرده اند. این تفاسیر با یک دیگر تنافی ندارند، زیرا مقصود از حبل الله هر گونه وسیله ای است که می تواند مایه ارتباط با ذات پاک خداوند شود. اسلام، قرآن، پیامبر و اهل بیت او (علیهم السلام) هر کدام حبل الله و رشته ای محکم اند که می توان به آنان چنگ زد و خویشتن را از گمراهی و سرگردانی رهانید(96).
آیه شریفه پس از امر به اعتصام به حبل الله، به نعمت بزرگ اتحاد و برادری اشاره کرده، مسلمانان را به یاد آوری وضع اندوه بار گذشته و مقایسه آن پراکندگی با این وحدت فرا می خواند و نقش اسلام و ایمان را در نزدیکی دل های آنان یادآور می شود.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

22. آیه اعراف

آیه 46 اعراف 7 را آیه اعراف گفته اند(97). بر اساس این آیه، بر اعراف مردانی هستند که هر یک از بهشتیان و جهنمیان را به چهره هایشان می شناسند: وعلی الاعرف رجال یعرفون کلا بسیماهم؛ برا اعراف، مردانی هستند که هر یک [از آن دو دسته ] را از سیمایشان می شناسند.
درباره معنای اعراف، همچنین مصادیق رجالی که بر اعراف قرار دارند، آرای گوناگونی مطرح است(98). علامه طباطبایی، منظور از اعراف را قسمت های بالای حجابی دانسته که بین بهشت و دوزخ حایل است، به طوری که اعرافیان در آن جا، هم دوزخیان و هم بهشتیان را می بینند(99).
علامه طباطبایی نظریات گوناگون مطرح درباره کسانی که بر اعراف قرار دارند (اصحاب الاعراف) را در سه دسته گرد آورده و تلخیص کرده و از میان این سه، این قول را برگزیده است که مقصود از آنان، صاحبان مقام و منزلت است که بر اساس روایات بر پیامبران، امامان (علیهم السلام)، عالمان و اشخاصی دیگر (عباس، حمزه، جعفر طیار) تطبیق شده است(100).
امیر مؤمنان (علیه السلام) در همین باره فرمود: این ماییم که در قیامت بین آتش و بهشت می ایستیم، پس هر کس ما را یاری کرده باشد، او را به سیمایش شناخته، داخل بهشت می کنیم، و هر کس ما را دشمن می داشته، می شناسیم و به دوزخ روانه اش می کنیم(101).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

23. آیه افضاء (ر.ک: (135) آیه قنطار)


24. آیه افک

آیه 11 نور 24 که به داستان افک (بهتان) برخی از صحابه به یکی از همسران رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) پرداخته، آیه افک نام گرفته است(102)، این آیه، اقدام گروهی از مسلمانان در دامن زدن به این تهمت و اشاعه آن میان مردم را حکایت می کند: ان الذین جاء و بالافک عصبته منکم لا تحسبوه شرالکم بل هو خیر لکم لکل امری ء منهم ما اکتسب من الاثم و الذی تولی کبره منهم له عذاب عظیم؛ کسانی که آن بهتان (داستان افک) را (درمیان) آوردند، دسته ای از شما بودند. آن تهمت را شری برای خود تصور مکنید، بلکه برای شما در آن مصلحتی بوده است. برای هر مردی از آنان که در این کار دست داشته همان گناهی است که مرتکب شده است، و آن کس از ایشان که قسمت عمده آن را به گردن گرفته است، عذابی سخت خواهد داشته.
عایشه در روایتی مفصل این آیه را در شان خود دانسته(103) و می گوید: این ماجار هنگامی اتفاق افتاد که در بازگشت از غزوه بنی المصطلق، از لشکر عقب ماند و به وسیله یکی از صحابه به نام صفوان بن معطل به لشکر ملحق شد و آن گاه که گروهی وی را متهم کردند، این آیه او را از این اتهام تطهیر کرد(104).
علی بن ابراهیم قمی می گوید: نزول آیه افک درباره عایشه، با روایات عامه موافق است؛ ولی روایات خاصه، نزول این آیه را درباره تهمت عایشه به ماریه قبطیه و رفع اتهام از ماریه می دانند(105). علامه طباطبایی طهارت و پاک دامنی همسران همه پیامبران را امری عقلی دانسته و پس از نقل روایت عایشه و ماریه، به نقد آنها پرداخته و از جهات گوناگون در درستی آن دو خدشه کرده است(106).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

25. آیه اکمال

بخشی از سومین آیه مائده 5 را آیه اکمال نامیده اند(107): الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا؛ امروز دین شما را برایتان کامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانیدم و اسلام را برای شما آیینی برگزیدم. به اتفاق عالمان شیعه و عقیده برخی از مفسران اهل سنت، این آیه در غدیر خم و پس از نصب حضرت علی (علیه السلام) به امامت نازل شده است(108). بسیاری از روایات اهل سنت نیز نزول آیه اکمال را پس از جریان غدیر خم می دانند. سیوطی از ابو سعید خدری نقل کرده که چون پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، ولایت علی (علیه السلام) را در غدیر کرد، جبرئیل این آیه را فرود آورد(109). او از ابو هریره نیز نقل می کند که چون روز غدیر خم (هیجده ذی حجه) شد، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: من کنت مولاه فعلی مولاه، و آن هنگام، این آیه نازل شد(110) خطیب بغدادی نیز می گوید: در غدیر خم، پیامبر دست علی بن ابی طالب را گرفت فرمود: آیا من ولی مؤمنان نیستم؟ جمعیت، ولایت او را تأیید کردند؛ سپس فرمود: من کنت مولاه فعلی مولاه، و عمربن خطاب گفت:ای پسر ابو طالب! بر تو مبارک باد. سرور من و سرور هر مسلمانی شدی؛ آن گاه آیه الیوم اکملت لکم دینکم فرود آمد(111).
علامه امینی با ذکر طرق متعدد این روایات و اسامی بزرگان اهل سنت، اعم از مفسران، محدثان و تاریخ نگاران، مانند حاکم نیشابوری، حافظ بیهقی، ابن ابی شبه، دارقطنی، دیلمی و...، و نقل عبارات آنها مبنی بر نزول ین آیه در جریان غدیر خم، شبهه اختصاص نقل این روایات به شیعه را به خوبی پاسخ داده است(112).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

26. آیه امانات

آیه 58 نساء (4) که با باز گرداندن امانت ها به صاحبانش دستور میدهد، آیه امانات نام گرفته است(113): ان الله یأمرکم ان تودواالامانات الی اهلها و اذا حکمتم بین الناس ان تحکموا بالعدل ان الله نعما یعظکم به ان الله کان سمیعاً بصیراً؛ خدا به شما فرمان می دهد که سپرده ها را به صاحبان آنها برگردانید و چون میان مردم داوری می کنید، به عدالت داوری کنید. در حقیقت، نیکو چیزی است که خدا شما را به آن پند می دهد. خدا شنوای بیناست.
در شأن نزول این آیه آمده است که چون پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مکه را فتح کرد، عثمان بن طلحه (کلیددار کعبه) در کعبه را بست و بر بام آن رفت و از دادن کلید سرباز می زد. امام علی (علیه السلام) بالای کعبه رفت و کلید را از او گرفت و در را باز کرد و پیامبر وارد کعبه شد و نماز گزارد. پس از نماز، عباس بن عبدالمطلب پیشنهاد کرد که کلید به او سپرده شود تا ضمن سقایت حاجیان، کلید داری کعبه را نیز عهده دار باشد. در پاسخ وی این آیه نازل شد. پس از نزول آیه، علی (علیه السلام) به امر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) کلید را به عثمان باز گرداند و از او دل جویی کرد. عثمان گفت: آن جا به قهر و اکنون به لطف برخورد کردی، سبب چیست؟ امام علی، آیه را برای او خواند و عثمان شهادتین گفت و مسلمان شد(114).
امانات در این آیه مطلق و فراتر از امانت مالی است و امانت های معنوی، مانند علوم و معارف حق را نیز در برمی گیرد که دارندگان آنها باید آن را به اهلش واگذارند(115).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

26. آیه امانات

آیه 58 نساء (4) که با باز گرداندن امانت ها به صاحبانش دستور میدهد، آیه امانات نام گرفته است(113): ان الله یأمرکم ان تودواالامانات الی اهلها و اذا حکمتم بین الناس ان تحکموا بالعدل ان الله نعما یعظکم به ان الله کان سمیعاً بصیراً؛ خدا به شما فرمان می دهد که سپرده ها را به صاحبان آنها برگردانید و چون میان مردم داوری می کنید، به عدالت داوری کنید. در حقیقت، نیکو چیزی است که خدا شما را به آن پند می دهد. خدا شنوای بیناست.
در شأن نزول این آیه آمده است که چون پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مکه را فتح کرد، عثمان بن طلحه (کلیددار کعبه) در کعبه را بست و بر بام آن رفت و از دادن کلید سرباز می زد. امام علی (علیه السلام) بالای کعبه رفت و کلید را از او گرفت و در را باز کرد و پیامبر وارد کعبه شد و نماز گزارد. پس از نماز، عباس بن عبدالمطلب پیشنهاد کرد که کلید به او سپرده شود تا ضمن سقایت حاجیان، کلید داری کعبه را نیز عهده دار باشد. در پاسخ وی این آیه نازل شد. پس از نزول آیه، علی (علیه السلام) به امر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) کلید را به عثمان باز گرداند و از او دل جویی کرد. عثمان گفت: آن جا به قهر و اکنون به لطف برخورد کردی، سبب چیست؟ امام علی، آیه را برای او خواند و عثمان شهادتین گفت و مسلمان شد(114).
امانات در این آیه مطلق و فراتر از امانت مالی است و امانت های معنوی، مانند علوم و معارف حق را نیز در برمی گیرد که دارندگان آنها باید آن را به اهلش واگذارند(115).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

28. آیه امتاع (ر.ک: (5) آیه اخراج)

29. آیه امتحان

آیه 10 ممتحنه 60 را آیه امتحان گویند(118). در این آیه، از مردان با ایمان می خواهد تا زنانی را که ادعای ایمان کرده و از مکه خارج شده و به مسلمانان پیوسته اند، بیازمایند و در صورتی که آنها را بر ایمان یافتند، به سوی کافران بازنگردانند: یا ایهاالذین آمنوا اذا جاءکم المؤمنات مهاجرات فامتحنوهن الله اعلم بایمانهن فان علمتموهن مؤمنات فلا ترجعوهن الی الکفار لا هن حل لهم و لا هم یحلون لهن و آتوهم ما انفقوا و لا جناح علیکم آن تنکحوهن اذا آتیتموهن اجورهن و...؛ای کسانی که ایمان آورده اید! چون زنان با ایمان مهاجر، نزد شما آیند، آنان را بیازمایید. خدا به ایمان آنان داناتر است؛ پس اگر آنان را با ایمان تشخیص دادید، دیگر ایشان را به سوی کافران بازنگردانید نه آن زنان بر ایشان حلال اند و نه آن مردان بر این زنان حلال، و هر چه خرج این زنان کرده اند به شوهران آنها بدهید، و بر شما گناهی نیست - در صورتی که مهرشان را به آنان بدهید - با ایشان ازدواج کنید، و...
در شأن نزول این آیه آمده است که مسلمانان در قرار داد صلح حدیبیه پذیرفتند هرگاه یکی از مکیان به مسلمانان پیوست، باید او را به کافران باز گردانند؛ ولی اگر یکی از مسلمانان به کفار پیوست، آنان به برگرداندن ملزم نباشند. پس از امضای این قرار داد، زنی از مکیان که مسلمان شده بود، به مسلمانها پیوست. همسرش که از بنی مخزوم بود، در پی او آمد تا او را باز ستاند و گفت:ای محمد! قرار ما و شما همین بوده و مرکب نوشته هنوز خشک نشده است. در این هنگام این آیه نازل شد(119). در روایتی آمده است که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آن زن را سوگند داد که آیا فرار او از مکه به سبب بغض شوهر یا عشق به مرد دیگری نبوده و فقط برای گروید به اسلام بوده است؛ آن گاه مهر و سایر هزینه ها را به مرد کافر داد و آن زن را باز نگرداند(120).