آیه های نامدار

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

42. آیه تبلیغ

آیه 67 مائده 5 به آیه تبلیغ(149) مشهور شده است: یا ایهاالرسول بلغ ما انزل الیک من ربک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله یعصمک من الناس ان الله لا یهدی القوم الکافرینای پیامبر! آنچه را از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شد، ابلاغ کن و اگر چنین نکنی، پیامش را نرسانده ای و خدا تو را از گزند مردم نگاه می دارد. خداوند کافران را هدایت نمی کند.
به باور عالمان شیعه و بسیاری از اهل سنت، این آهی در حجه الوداع در هیجدهم ذی حجه، در غدیر خم برای اعلام جانشینی حضرت علی (علیه السلام) از سوی پیامبر نازل شده است(150). پس از آنکه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از بیم برخی از صحابه، اعلام ولایت علی (علیه السلام) را به تأخیر انداخت، فرشته وحی نازل شد و با نزول این آیه، بر ابلاغ ولایت علی به مردم تأکید کرد و حفاظت از گزند مردم را به پیامبر وعده داد. پس از نزول این آیه، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمان داد تا مسلمانان در بیابان گرم و خشک غدیر خم بایستند، آن گاه در برابر انبوه جمعیت که بیش از صد هزار نفر بوده اند، فرمان الهی، یعنی جانشینی علی (علیه السلام) را ابلاغ کرد(151).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

43. آیه تجارت

آیه 9 نساء 4 را آیه تجارت نام نهاده اند(152). این آیه با طرح یکی از موضوع های اقتصادی اسلام، تصرف در دارایی های یک دیگر از راه های باطل، مانند ربا، قمار، سرقت و غصب را حرام دانسته(153) و فقط از راه داد و ستدی که با رضایت یک دیگر باشد، جایز شمرده است: یا ایهاالذین آمنوا لا تاکلوا أموالکم بینکم بالباطل الا ان تکن تجاره عن تراض منکم؛ای کسانی که ایمان آورده اید! داراییهای هم دیگر را به ناروا مخورید، مگر آنکه داد و ستدی با تراضی یک دیگر، از شما انجام گرفته باشد. فقیهان در همه ابواب معامله ها، به این آیه استدلال کرده اند(154).
مقصود از اکل مال در این آیه، هر گونه تصرف در مال است و تعبیر به اکل از آن جهت است که به مصرف خوراکی رساندن مال از مهم ترین منافع آن به شمار می آید(155).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

44. آیه تحریم

آیه 23 نساء 4 را آیه تحریم گفته اند(156)، زیرا در آن به راه هایی که سبب حرمت ازدواج است، مانند ولادت، ازدواج و شیر خوارگی، اشاره دارد. بر اساس این آیه، ازدواج با مادر، دختر، خواهر، عمه، خاله، دختر برادر، دختر خواهر، مادر رضاعی؛ خواهر رضاعی، مادر همسر؛ دختران همسرانی که با آن ها آمیزش جنسی داشته اید همسران پسری که از نسل شماست نه پسر خوانده، و جمع دو خواهر، حرام است؛
حرمت علیکم امهاتکم و بناتکم و اخواتکم و عماتکم و خالاتکم و....
شایان ذکر است که طبع انسان از این گونه ازدواج تنفر دارد و به سبب همین تنفر فطری، تقریباً همه اقوام و ملل، ازدواج با محارم را ممنوع می دادند و حتی مجوسی ها که در منابع اصلی خود به جواز این گونه ازدواج ها قائل بوده اندت امروزه آن را انکار می کنند. افزون بر این، امروزه ثابت شده ازدواج افراد هم خون با یکدیگر خطرهای فراوانی دارد و بیماری های نهفته وراثتی را آشکار و تشدید می کند(157).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

45. آیه تحویل قبله

به آیه 144 بقره 2 که تغییر قبله از بیت المقدس به کعبه را اعلام داشت، آیه تحویل قبله می گویند(158). برخی آن را آیه قبله گفته اند(159): قد نری تقلب وجهک فی السماء فلنولینک قبله ترضاها فول وجهک شطر المسجد الحرام و حیث ما کنتم فولوا وجوهکم شطره و ان الذین اوتوا الکتاب لیعلمون انه الحق من ربهم و ما الله بغافل عما یعملون؛ ما به هر سو گرداند رویت در آسمان را نیک می بینیم؛ پس باش تا تو را به قبله ای که بدان خشنود شوی برگردانیم. روی خود را به سوی مسجدالحرام کن، و هر جا بودید روی خود را به سوی آن بگردانید. در حقیقت، اهل کتاب نیک می داند که این تغییر قبله از جانب پروردگارشان بجا و درست است، و خدا از آنچه می کنند غافل نیست.
پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) تا هفده ماه پس از هجرت، به سوی مسجد الاقصی نماز می خواند یهودیان می گفتند: محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) قبله ای نداشت تا آنکه ما به او آموختیم. آنان مسلمانان را از اینکه قبله ای نداشتند، سرزنش می کردند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از این موضوع آزرده خاطر بود، به طوری که در تاریکی شب بیرون یم آمد و سر به سوی آسمان می کرد و انتظار نزول وحی در این باره را داشت. روزی شعبان سال دوم هجرت در مسجد بنی سلمه نماز ظهر را اقامه می کرد؟ این آیه در بین نماز نازل شد و قبله تغییر یافت و این مسجد به ذوقبلتین شهرت یافت(160).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

46. آیه تخفیف (ر.ک: 118 آیه عدد مقاتلین)

47. آیه تخییر

آیه 28 و 29 احزاب 33 را آیه تخییر گفته اند(161)، زیرا خداوند در این دو آیه، زنان پیامبر را بین انتخاب دنیا و برگزیدن خدا و پیامبرش مخیر کرده است: یا ایهاالنبی قل لازواجک ان کنتن تردن الحیاه الدنیا و زینها فتعالین امتعکن و اسرحکن سراحاً جمیلاً و ان کنتن تردن الله و رسوله و الدار الاخره فان الله اعد للمحسنات منکن اجرا عظیماً؛ای پیامبر! به همسرانت بگو: اگر خواهان زنگی دنیا و زینت آنید، بیایید تا مهرتان را بدهم و خوش و خرم شما را رها کنم و اگر خواستار خدا و فرستاده وی و سرای آخرتید، پس به راستی خدا برای نیکوکاران شما پاداش بزرگی آماده ساخته است.
در شأن نزول این آیات آمده است: پس از جنگ خیبر که مسلمانان دارایی های فراوانی را به غنیمت گرفتند، برخی از همسران پیامبر تقاضاهایی چون برد، حله، جامه مصری و... داشتند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) رنجور شده، سوگند یاد کرد که یک ماه زد آنان نرود. خداوند متعال نیز این آیات را فرو فرستاد. هنگامی که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) این آیات را برای همسران خویش خواند، آنان خدا و رسول را برگزیدند و حضرت شادمان شد(162).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

48. آیه تربص

تربص به معنای درنگ است و مقصود از آن در این جامدتی چهار ماه و ده روز است که زن پس از وفات شوهرش باید صبر کند و از ازدواج بپر هیزد. از این مدت به عده وفات تعبیر شده است. آیه 234 بقره 2 را که به تشریع عده وفات پرداخته، آیه تربص یا آیه اعتداد نامیده اند(163): و الذین یتوفون منکم و یذرون ازواجا یتربصن بأنفسهن اربعه اشهر و عشرا فاذا بلغن اجلهن فلا جناح علیکم فیما فعلن فی انفسهن بالمعروف و الله بما تعملون خبیر؛ کسانی از شما که می میرند و همسرانی به جای می گذارند، همسران چهار ماه و ده روز انتظار می برند؛ پس هرگاه عده خود را به پایان رساندند، در آنچه آنان به نحو پسندیده درباره خود انجام دهند، گناهی بر شما نیست، و خداوند به آنچه انجام می دهید آگاه است.
برخی، این آیه را ناسخ آیه 240 بقره 2 دانسته اند(164) که طبق آن عده زنی که شوهرش مرده، یک سال مشخص شده است. روایتی از امام باقر (علیه السلام) نیز به این نسخ اشاره دارد(165).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

49. آیه تسمیه

بسم الله الرحمن الرحیم را آیه تسمیه(166) یا بسمله می گویند(167) در آغاز همه سوره های قرآن، به جز سوره توبه، بسم الله الرحمن الرحیم آمد است و در سوره نمل 27 افزون بر آغاز سوره، در آیه 30 نیز در شروع نامه سلیمان تکرار شده است و همین بسم الله... به اتفاق شیعه و سنی، جزو سوره به شمار می آید(168).
امامیه براساس روایات، اتفاق دارند که بسم الله الرحمن الرحیم در آغاز سوره ها، به جز سوره توبه، آیه ای از همان سوره به شمار می رود و هر کس آن را در نماز ترک کند، نمازش باطل است، زیرا هیچ نمازی جز به فاتح الکتاب سوره حمد صحیح نیست و بسم الله، مکمل و جزء این سوره است(169).
بر اساس روایتی از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) هر عملی مهمی که بدون نام خدا آغاز شود، بی فرجام و ناقص خواهد ماند(170)، بنابراین برای جاودانه بودن امور و رو به رو نشدن با شکست و نافرجامی، باید به کارها رنگ خدایی داد و آن را با نام خداوند ازلی و ابدی که زوال و فنا در او راه ندارد، آغاز کرد، از همین رو خداوند به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمان می دهد تبلیغ خود را با نام خدا آغاز کن: اقرا باسم ربک(171)، چنان که نوح و همراهان وی، حرکت کشتی را با نام خدا شروع کردند: بسم الله مجرها و مرسها(172) و سلیمان نامه اش را با نام خدا آغاز کرد: انه من سلیمان و انه بسم الله الرحمن الرحیم(173). خداوند سبحان با شروع کلام خود با بسم الله، این ادب را به انسان ها آموخته است که کلامشان را با بسم الله آغاز کنند(174).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

50. آیه تطهیر

بخش دوم آیه 33 احزاب 33 به آیه تطهیر شهرت یافته است(175): انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا؛ خدا فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان پیامبر پیامبر یزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند. شروع این آیه با انما که به تصریح دانشمندان علم لغت، برای حصر است، بیانگر انحصار اراده الهی به آنان است. تقدیم جار و مجرور عنکم بر مفعول به الرجس و نیز اعراب نصب اهل البیت که برای اختصاص است، بر این تأکید می افزاید. تعبیر یطهرکم در پی لیذهب عنکم الرجس تأکیدی بر طهارت و پاکیزگی به دنبال دور شدن پلیدی هاست و تطهیراً که مفعول مطلق است نیز تأکیدی دیگر برای طهارت به شمار می رود و الرجس که باالف و لام جنس آمده، هر گونه پلیدی فکری و عملی، اعم از شرک، کفر، نفاق، جهل و گناه را در بر می گیرد(176).
این آیه، یکی از آیاتی است که مجادله های کلامی فراوانی را به همراه داشته است؛ شیعه، با استناد به متن آیه و نیز روایات شأن نزول، بر امامت و عصمت اهل بیت (علیهم السلام) و نیز اختصاص اهل البیت به خمسه طیبه استدلال کرده(177)، در حالی که بسیاری از اهل سنت چنین برداشتی را نپذیرفته و با استفاده از آیات قبل و ابتدای همین آیه و نیز آیه بعد که درباره همسران پیامبر است. همسران را نیز از اهل البیت به شمار آورده اند(178). برای تبیین و تفسیر آیه، ابتدا باید معنای اراده الهی یرید الله... مشخص و سپس مقصود از اهل بیت روشن شود.
اراده الهی، تکوینی یا تشریعی است. در موارد اراده تکوینی، در پی اراده الهی، متعلق اراده حتماً محقق می شود: اذا اراد شیئا ان یقول له کن فیکون(179) مانند اینکه خداوند اراده کرد آتش بر ابراهیم (علیه السلام) سردوبی ضرر شود و این اراده، بی درنگ محقق شد؛ اما در موارد اراده تشریعی، اراده الهی، با وقع مراد، ملازم نیست؛ مانند اراده خداوند در انجام واجبات و پرهیز از محرمات که ممکن است در موارد فراوان محقق نشود. اراده در این آیه، تکوینی است؛ نه تشریعی؛ یعنی خداوند اراده کرده که اهل بیت پیامبر از هر گونه پلیدی دور باشند و آنان را پاک و پاکیزه قرار داده است و در پی این اراده، دوری از آلودگیها و صفت طهارت برای آنان تحقق یافته است، زیرا اولا اراده تشریعی خداوند، مبنی بر دور بودن از پلیدی ها و پاکیزگی انسان ها با انجام تکالیف، به اهل بیت پیامبر (علیهم السلام) اختصاص ندارد، بلکه خداوند اراده کرده است همه انسان ها از پلیدی ها بر حذر و به طهارت و پاکیزگی متصف باشند، چنان که در دستور به غسل و وضو می فرماید: خداوند به این وسیله می خواهد شما مسلمانان را پاک کند:
ما یرید الله لیجعل علیکم من حرج و لکن یرید لیطهرکم...(180).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

ثانیاً به استناد روایات فراوان شأن نزول، این آیه در منقبت و ستایش اهل بیت است و اگر اراده صرفاً تشریعی باشد، دیگر منقبتی نخواهد بود، زیرا این اراده، برای همه وجود دارد(181).
نکته درخور ذکر و توجه آنکه، اراده تکوینی، با جبر ملازم نیست، زیرا اراده تکوینی خدا بر آنچه در عالم تحقق یافته است و می یابد. تعلق می گیرد؛ خواه از طریق فاعل های جبری و طبیعی باشد و خواه از مسیر انتخاب فاعل مختار، و اهل بیت (علیهم السلام) به دلیل شایستگی ذاتی و اکتسابی، در عین قدرت و اختیار برای گناه کردن، به اختیار خودشان گناه نمی کنند(182).
اهل بیت چه کسانی هستند؟ در این زمینه سه رأی عمده وجود دارد: قول نخست به عکرمه و عروه منسوب است که با توجه به آیات قبل و بعد مقصود از اهل بیت را فقط همسران پیامبر دانسته اند. این رأی، صحیح نیست، زیرا همه ضمایر در جمله های قبل و بعد از این جمله، مؤنث است و ضمیر فقط در این بخش از آیه تغییر یافته و به صورت جمع مذکر آمده است(183) و اگر خطاب به همسران بود، تغییر در ضمیر و سیاق وجهی نداشت.
رأی دوم که برخی از اهل سنت آن را برگزیده اند، این است که اهل البیت، افزون بر همسران، شامل پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، علی، فاطمه، حسن و حسین (علیهم السلام) نیز می شود(184). برای اثبات این نظر، به سیاق آیات استدلال شده است، با این بیان که آیات پیش از آیه تطهیر و آیه پس از آن، به همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مربوط است، در عین حال، ضمیر عنکم نشان می دهد که تعدادی از مردان نیز در اهل بیت داخل اند(185). مفسران شیعه چنان که اشاره خواهد شد به این استدلال پاسخ گفته اند.
قول سوم که دیدگاه و باور شیعه است آن است که مراد از اهل بیت (علیهم السلام) در این آیه، پیامبر، علی، فاطمه، حسن و حسین (علیهم السلام) هستند و همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به هیچ وجه در آن داخل نیستند، زیرا چنان که گفته شد، از آیه، عصمت و مصونیت تکوینی اهل بیت از گناه استفاده می شود و به اعتقاد شیعه، خمسه طیبه چنین اند؛ ولی کسی درباره همسران پیامبر، چنین ادعایی نکرده است. البته مهم ترین دلیل این قول، روایات فراوان نقل شده است از طریق شیعه و سنی است که در آنها اهل البیت به خمسه طیبه تفسیر شده است. حسکانی از عالمان اهل سنت، در شواهد التنزیل پانزده تن از صحابه را نام می برد که این حدیث را نقل کرده اند. این صحابه عبارت اند از علی (علیه السلام)، فاطمه (علیها السلام)، حسن بن علی (علیه السلام)، انس بن مالک، براء بن عازب انصاری، جابر بن عبدالله انصاری، سعد بن ابی وقاص، سعد بن مالک، عبدالله بن عباس، عبدالله بن جعفر طیار، عایشه، ام سلمه، عمر بن ابی سلمه، و اثله بن اسقع و ابی الحمراء(186)، در منابع اهل سنت، مانند صحیح مسلم(187)، صحیح ترمذی(188)، مسند احمد بن حنبل(189)، مستدرک حاکم(190)، تفسیر طبری و تفسیر الدرالمنثور(191) سیوطی نیز این روایات آمده است. این روایات به قدری فراوان است که برخی از پژوهشگران، آن را متواتر می دانند(192) در شرح احقاق الحق، در این باره بیش از هفتاد منبع از منابع معروف اهل سنت گرد آوری شده است. منابع شیعه در این زمینه، از هزار هم می گذرد(193). حسکانی در شواهد التنزیل بیش از 130 حدیث را در این زمینه نقل کرده است(194).
بر اساس بسیاری از این احادیث، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، علی، فاطمه حسن و حسین (علیهم السلام) را زیر کسا (پوششی) قرار داد و آیه تطهیر نازل شد(195)، و طبق برخی دیگر از این احادیث، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) پس از نزول آیه، آنان را گرد آورد و بر آنان کسایی قرار داد و فرمود: اللهم هؤلاء اهل بیتی . این روایات، به حدیث کسا شهرت یافته اند(196).
در برخی از آن روایات، از ام سلمه و عایشه نقل شده که از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) پرسیدند: آیا ما نیز جز و اهل بیت هستیم؟ و حضرت در پاسخ، آنان را مشمول آیه ندانست(197).
در شماری از این احادیث آمده است که پس از نزول این آیه، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مدت شش ماه هنگامی که برای نماز صبح از کنار خانه فاطمه (علیه السلام) می گذشت، صدا می زد:
الصلاه یا اهل البیت انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهر کم تطیهراً.
این مدت، شش ماه، هفت ماه(198)، هشت ماه(199)، نه ماه(200) و حتی هفده ماه(201) نیز نقل شده است.
به سبب فراوانی و اعتبار روایات یاد شده، بیشتر مفسران اهل سنت نیز این بخش از آیه را مربوط به علی، فاطمه، حسن و حسین (علیه السلام) دانسته اند(202).
در پاسخ این پرسش که چگونه در اثنای وظایف زنان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مطلبی گفته شده که آنان را در بر نمی گیرد، طبرسی گفته است: این گونه سخن گفتن، در روش فصیحان عرب، شناخته شده است و در قرآن کریم آیات فراوانی است که در کنار هم قرار دارند؛ ولی از موضوع های گوناگون سخن می گویند(203) علامه طباطبایی در پاسخ سؤال یاد شده گفته است: ما هیچ دلیلی نداریم که جمله انما یرید الله همراه این آیات نازل شده باشد، بلکه از روایات استفاده می شود که این بخش، جداگانه فرود آمده؛ ولی هنگام گرد آوری قرآن در کنار هم قرار داده شده است؛ حتی در یک روایت هم نیامده که این آیه، در ضمن آیات زنان پیامبر نازل شده است(204).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

51. آیه تلاعن (ر.ک: 142 آیه لعان)

52. آیه تمتع (ر.ک: 145 آیه متعه)

53. آیه توارث بالایمان

آیه 72 انفال 8 را آیه توارث بالایمان گویند(205). بر اساس این آیه، که به آن آیه الاخوه هم گفته اند(206)، ارث بری میان خویشان، در صورتی بود که ایمان و هجرت با هم باشد و اگر کسانی هجرت نکرده بودند، گرچه ایمان داشتند، از خویشاوندان ارث نمی بردند: ان الذین آمنوا و هاجروا و جاهدوا باموالهم و انفسهم فی سبیل الله و الذین آووا و نصروا اولئک بعضهم اولیاء بعض و الذین آمنوا و لم یهاجروا ما لکم من ولایتهم من شی حتی یهاجروا...؛ کسانی که ایمان آورده و هجرت کرده اند و در راه خدا با مال و جان خود به جهاد برخاسته اند و کسانی که مهاجران را پناه داده و یاری کرده اند، آنان یاران یک دیگرند و کسانی که ایمان آورده، ولی مهاجرت نکرده اند، هیچ گونه خویشاوندی دینی با شما ندارند مگر آنکه در راه خدا هجرت کنند... این آیه با آیه و اولواالارحام بعضهم اولی ببعض(207) که ارث را بر مبنای خویشاوندی می داند، نسخ شده است(208).