آیه های نامدار

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

پیشگفتار

فراهم آوری دائره المعارف قرآن کریم، با حدود سه هزار مقاله، به زبانی علمی و نو، توفیقی بزرگ است که پس از قرن ها، به دوستداران قرآن تقدیم شده است. فراهم سازی این دائره المعارف، خود، نعمت و بهره ای بزرگ است، لکن نباید تلاش گسترده بانیان این حرکت تنها در قالب مقالات دائره المعارف بروز و ظهور یابد. چه بسیار رنج ها برده می شود تا موضوعی منقح گردد، پرونده ای علمی سامان یابد، دست نوشته هایی فراهم آید و سرانجام مقاله ای کوتاه و مفید برای درج در دائره المعارف پدیدار شود؛ اما مقاله ای که حاصل نهایی آن همه تلاش است، بازتاباننده همه دریافت های قرآنی در آن موضوع نمی باشد. مطلب و دریافت های بسیاری می ماند که حجم محدود و نیز نحوه خاص نگارش مقاله دائره المعارفی، اقتضای طرح آن ها را ندارد.
از این رو، مقرر شد تا در کنار آن کار عظیم، طرحی دیگر نیز در افتد؛ طرح فراهم سازی تک نگاشت های قرآنی. تک نگاشت قرآنی، رساله ای مفصل تر از مقاله دائره المعارفی است. این رساله ها دست آورد تأملات و پژوهش های نویسنده یا هیئت علمی را در گستره ای وسیع تر باز می تاباند و چون مقید به محدودیت های ویژه دائره المعارف نگاری نیست، با مجالی مبسوط تر، جنبه های گوناگون آن موضوع را می شکافد.
ضرورت نگارش این تک نگاشت ها بر اهل تحقیق پوشیده نیست، به ویژه آنکه آثار آن، بسیار گسترده و دیرپاست.
جز اهل پژوهش و نگارش، همه دانش پژوهان می توانند از این تک نگاشت ها بهره گیرند و به جای مراجعه به چندین مأخذ دست چندم، به حاصل کاوش در منابع دست اول و متقن روی آورند.
سلاست و روانی قلم، اتقان علمی مباحث، استناد مطلب و دیگر ویژگی هایی که به استواری محتوایی یا زبانی اثر باز می گردد، در تک نگاشت نیز، همانند مقاله، مراعات می شود؛ لیکن نویسنده در تفصیل مطالب و بهره وری از منابع، دستی گشوده تر خواهد داشت، از این رو می توان گفت که بهره گیران از دائره المعارف نیز از این تک نگاشت ها بی نیاز نخواهند بود، به ویژه آنکه در این مجموعه به مآخذ تازه و معاصر، بیشتر عنایت می شود و برخی از مطالب مستحدث در قلمرو موضوعی قرآنی مورد بحث نیز مد نظر خواهد بود.
این دفتر، تک نگاشت آیه های نامدار، اثر حجج اسلام آقای علی خراسانی و آقای سید محمود دشتی است. بر خود لازم می دانیم که زحمات مؤلفان محترم را ارج نهاده، از یکایک دانشورانی که در فراهم آوردن این اثر کوشیده اند، قدردانی کنیم.

مرکز فرهنگ و معارف قرآن

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

مقدمه

آیات نامدار، آیاتی چند از قرآن کریم است که بر آنها نامی خاص نهاده باشند. گاه از این آیات، به آیات صاحب عنوان یا صاحب نام نیز تعبیر می شود. در طول تاریخ تفسیر و قرآن پژوهی، برخی از آیات قرآن کریم به سبب ویژگی خاصی که داشته اند، شهرت بیشتری یافته و مورد توجه قرار گرفته اند. این آیات به تدریج با نامی ویژه شهرت یافته اند. نام این آیات در بسیاری موارد، برگرفته از واژگان به کار رفته در خود آیات است؛ مانند آیه الکرسی (بقره [2]، 255)، آیه اذن (توبه [9]، 61) و آیه احسان (نحل [16]، 90). در مواردی، نام گذاری با نظر به محتوای آیات صورت گرفته است؛ مانند آیه ارث (نساء [4]، 11)، آیه خلع (بقره [2]، 229) و آیه خوف (نساء [4]، 102).
آیات دارای نام در قرآن، همگی شهرت یک سان ندارند؛ شهرت بسیاری از آن ها اندک و نام آنها فقط از سوی یک یا چند نفر از دانش وران به کار رفته است. پیشینه نام گذاری برخی از آیات نیز به زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان معصومه (علیهم السلام) بر می گردد؛ مانند آیه الکرسی (بقره [2]، 255) آیه عزت (اسراء [17]، 111) و آیه ملک (آل عمران) [3]، 26).
با جست وجوهای انجام شده مجموع این آیات به بیش از 170 آیه می رسد که در این دفتر، به ترتیب الفبا به آنها پرداخته می شود و آیاتی که بیش از یک نام دارند نام یا نام های غیر مشهور آن در جایگاه و ردیف خاص الفبایی خود می آیند و به نامی که شهرت بیشتری دارد ارجاع می شوند.

امضاء

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

منشأ نام گذاری

موارد ذیل را می توان منشأ نام گذاری این آیات دانست:
الف. در روایاتی، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان معصوم (علیهم السلام) از برخی آیات با نام خاص یاد کرده و درباره فضیلت و پاداش تلاوت آنها سخن گفته اند؛ مانند آیه الکرسی، آیه آمن الرسول، آیه عزت و آیه ملک.
ب. بسیاری از مفسران و دانش وران علوم قرآنی، هنگام بررسی و شمارش آیات ناسخ و منسوخ، تعداد بسیاری از این آیات را برای آسان بودن اشاره به آن ها نام گذاری کرده اند؛ مانند آیه تبدیل (نحل [16]، 101)، آیه جزای فاحشه (نساء [4]، 15)، آیه سیف (توبه [9]، 5) و....
ج. جمع بسیاری از دانشمندان شیعه و سنی رد مجادله های کلامی خود در مباحث مربوط به امامت و نیز در مقام بر شمردن فضایل اهل بیت (علیهم السلام) به آیاتی استناد کرده و بر آنها نام نهاده اند. مرحوم علامه حلی، آیات فراوانی از این قبیل را در مباحث اعتصام (آل عمران [3]، 103)، آیه نجوی (مجادله [58]، 12)، آیه تطهیر (احزاب [33]، 33) و آیه صالح المؤمنین (تحریم [66]، 4). آیات بسیار دیگری از این دست وجود دارد.
د. بخشی از این نام گذاری ها نیز از سوی فقیهان و اصولیان بوده است؛ چون آیه ایلاء (بقره [2]، 226)، آیه نفی سبیل نساء [4]، 141)، آیه نبا (حجرات [49]، 6)، آیه سؤال (نحل [16]، 43) و... .
ه. افزون بر آنچه گذشت، گویا اسباب نزول و جریان های تاریخی در زمان و مکان مشخص، و هم زمانی آنها با فرود آمدن بعضی آیات، در نام گذاری تعدادی از این آیات نقش داشته است؛ مثل آیه لیله المبیت (بقره [2]، 207)، آیه شتاء (نساء [4]، 12) و آیه صیف (نساء [4]، 176).
ناگفته نماند که برخی، آیات را باگزینش جمله هایی از خود آیه نام گذاری کرده اند؛ به طور مثال، از آیه 29 فتح [48] به آیه لیغیظ بهم الکفار(1) یا از آیه 160 انعام [6] به آیه من جاء بالحسنه یاد کرده اند(2) که در این رساله، به این نام گذاری توجه نشده است، جز آیه آمن الرسول، و ان یکاد و امن یجیب که به دلیل شهرت، به آنها پرداخته شده است. به هر روی، کوشیده شده تا آیات نامدار، تک واژه ای باشد و از مواردی که نام گذاری به شکل جمله یا همراه با پی آورد واژگان (تتابع اضافات) است، حتی المقدور پرهیز شود؛ به طور مثال، از نام گذاری آیه 3 توبه [9] به الاذان فی یوم الحج الاکبر(3) تحت عنوان آیا نامدار خودداری شده است.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

گسترده بحث

به محتوای تفصیلی هر یک از آیات نامدار، در دائره المعارف، در مدخلی که به نام مضاف الیه آن آیه است، پرداخته می شد؛ به طور مثال، محتوای گسترده آیه خمس، آیه فی ء و آیه مباهله در مدخل های خمس، فی ء و مباهله بررسی می شود؛ از این رو در این دفتر، فقط به محتوای اجمالی آیات و نیز شأن نزول و فضیلت آن ها پرداخته و از تبیین گسترده موضوع آیه پرهیز می شود.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

نام گذاری آیات به صورت جمعی

نام گذاری آیات به طور جمعی نیز میان گروهی از مفسران و قرآن پژوهان متداول بوده است؛ یعنی بر یک دسته آیات که دارای ویژگی یک سان و همانند بوده اند، نامی خاص نهاده اند. این روش در نام گذاری، در مواردی با توجه به محتوا و معنای آیات و در مواردی به زمان یا مکان فرود آمدن آنها ناظر بوده است. با توجه به اینکه موضوع این دفتر، شناساندن آیاتی است که به طور فردی نام گذاری شده اند، در این مقدمه، به اختصار در دو بخش به تبیین برخی ملاک ها در آیاتی که به صورت گروهی نام گذاری شده اند می پردازیم.
بخش نخست، آیاتی است که یکسان زمان یا مکان نزول، منشأ نام گذاری آن ها بوده است:
1. آیات مکی و مدنی: مشهور مفسران به آیاتی که پیش از هجرت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل شده مکی، و به آیاتی که پس از هجرت حضرت فرود آمده است، مدنی می گویند. تعریف های دیگری نیز از مکی و مدنی شده است که برای اختصار، از نقل آن خودداری کردیم(4). در تعیین سوره های مکی و مدنی و شمار آنها اختلاف است(5).
بر اساس برخی نقل ها 86 سوره قرآن مکی، و 28 سوره دیگر آن مدنی است(6)؛ البته در بعضی از سوره های مکی، آیات مدنی وجود دارد؛ همان گونه که در برخی سوره های مدنی، آیات مکی آمده است(7).
2. آیات حضری و سفری: حضر در برابر سفر است و مقصود از آن این است که شخص در وطن خود حاضر باشد. بر این اساس به آیاتی که در حال حضور پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در مکه و مدینه نازل شده است، آیات حضری گفته اند؛ یعنی آیاتی که در دوران سیزده ساله قبل از هجرت، در مکه، و در دوران ده ساله پس از هجرت، در مدینه نازل شده را آیات حضری دانسته اند. بخش گسترده ای از قرآن را این آیات تشکیل می دهد. آیات سفری، آن دسته از آیات است که طی مسافرت های گوناگون حضرت، گرچه در دوره پس از هجرت در مکه، فرود آمده است. برای نمونه، گفته شده است که آیه 189 بقره [2]: لیس البربان تأتوا البیوت من ظهورها... در عمره حدیبیه یا در حجه الوداع نازل شده است و آیه 176 نساء [4]: یستفتونک قل الله یفتیکم فی الکلله در زمانی نازل شد که حضرت در مسیری در حال حرکت بودند، و آیات 42 و 65 توبه [9] در منطقه تبوک نازل شد؛ هم چنین سوره مرسلات پیش از هجرت در غاری در منا و سوره مطففین در سفر هجرت پیامبر در بین راه مکه به مدینه و سوره نصر در سفر حجه الوداع پیامبر در ایام تشریق در منا نازل شده و به دنبال آن رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) خطبه مشهور خود را در منا برای مسلمانان ایراد کرده است. براساس روایات، نزول آیات 125، 196، 281 و 285 بقره [2] و آیه 172 آل عمران [3] و آیه 3 و 67 مائده [5] و نزول سوره های منافقون و نصر نیز در سفر بوده است(8).
منشأ طرح این تقسیم آن بوده است که برخی از مفسران به دنبال شناسایی و گرد آوری آیاتی بر آمده اند که بر اساس روایات موجود، در یکی از سفرهای پیامبر نازل شده اند.
3. آیات لیلی و نهاری: آیات نهاری، که بخش اعظم قرآن را تشکیل می دهد آیات نازل شده در روز، و آیات لیلی، آیات فرود آمده در شب است آیات سوره های انعام و مریم و اول سوره حج و برخی آیات دیگر از آیات لیلی است(9).
4. آیات تابستانی (صیفی) و زمستانی (شتایی): آیات صیفی به آیات گفته می شود که در تابستان فرود آمده و آیاتی است که در زمستان نازل شده است. طرح این تقسیم درباره دو آیه مشابه از سوره نساء، مشهور به آیه کلاله، و نیز چند آیه دیگر که در خود آیه یا روایات مربوط به سبب نزول آنها تصریح شده است به اینکه در روزی سرد یا روزی بسیار گرم نازل شدند. بنابر نقل واحدی، درباره کلاله دو آیه نازل شده است: یکی آیه 12 نساء [4] که فرود آمدن آن در زمستان بوده و دیگری آیه 176 نساء [4] که در تابستان نازل شده است. طبق این تقسیم، آیاتی که در جنگ تبوک فرود آمده، چنان که از متن برخی از آنها استفاده می شود: وقالوا لاتنفروا فی الحر(10)، در شمار آیات صیفی است و آیه افک (نور [24]، 11) و آیات مربوط به جنگ احزاب، از آیات زمستانی به شمار می رود(11).
5. آیات فراشی و نومی: آیات فراشی به آیات گفته شده است که در بستر خواب بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرود آمده است؛ مانند آیه 118 توبه [9]، و آیات نومی به آیاتی گفته می شود که در خواب بر حضرت نازل شده است. مبنای این نام گذاری وجود برخی روایات است مبنی بر نزول شماری از آیات در بستر؛ اما بدون تردید هیچ آیه ای از قرآن در خواب بر پیامبر نازل نشده و اگر روایتی در این موضوع باشد ضعیف و غیر قابل اعتماد است(12) بر همین اساس درباره روایتی که خبر می دهد سوره کوثر در خواب بر پیامبر نازل شده است(13)، باید گفت احتمالاً در هنگام خواب آن سوره به ذهن رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) خطور کرده سپس آن را بر انس - که راوی این حدیث است - تلاوت کرده است، یا آنکه مقصود از آن روایت، خواب نیست بلکه حالتی خاص است که بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) عارض شده است(14).
6. آیات ارضی و سمائی: ابن العربی گفته است که بعضی از آیات قرآن در آسمان، برخی در زمین، برخی میان آسمان و زمین و برخی در زیرزمین در غاری نازل شده است. وی افزوده است که همه آیات قرآن در زمین و در منطقه مکه و مدینه نازل شده، جز شش آیه؛ یعنی آیات 164 تا 166 از سوره صافات و آیه 45 سوره زخرف که نه آسمان نازل شد و نه در زمین، و دو آیه آخر سوره بقره که در شب معراج نازل شد(15).
این سخن و تقسیم بندی هیچ مستند صحیحی ندارد جز دو آیه پایانی سوره بقره که در روایتی متعددی است که بر نزول این دو آیه در شب معراج دلالت دارد(16).
بخش دوم، آیاتی است که با توجه به مفهوم و محتوا نام گذاری شده اند. این گونه نام گذاری، گاهی با توجه به موارد خاص و مصادیق و گاهی بدون توجه به آن بوده است که فهرست وار به معرفی این نامها می پردازیم.
1. آیات الاحکام: در اصطلاح به آیاتی گفته می شود که در آنها حکم فقهی بیان شده است(17). مشهور، پانصد آیه قرآن(18)، ولی برخصی سیصد و پنجاه و نه آیه(19) را از آیات الاحکام بر شمرده اند. برخی دیگر با نگرشی جدید،
آیات فقهی قرآن را بسیار بیشتر و بیش از دو هزار آیه دانسته اند(20).
2. آیات تحدی: آیات 88 اسراء [17]. 33 و 34 طور [52]، 13 هود [11]، 38 یونس [10] و 23 بقره [2]، آیات تحدی نام گرفته است. خداوند در این آیات منکران وحیانی بودن قرآن را به مبارزه و آوردن همانند آن دعوت می کند، از این رو به آیات تحدی مشهور شده اند(21).
3. آیات سجده: به آیاتی گفته شده که هنگام تلاوت آنها، سجده، واجب یا مستحب می شود(22). مشهور میان امامیه و زیدیه آن است که پس از تلاوت یا شنیدن چهار آیه، یعنی آیات 15 سجده [32]، 37 فصلت [41]، 62 النجم [53] و 19 علق [96]، سجده واجب است، و در یازده موضوع دیگر قرآن، یعنی پایان آیات 206 اعراف [7]، 15 رعد [13]، 50 نحل [16]، 109 اسراء [17]، 58 مریم [19]، 18 و 77 حج [22]، 60 فرقان [25]، 26 نمل [27]، 24 ص [38] و 21 انشقاق [84]، سجده مستحب است(23). مذاهب گوناگون اهل سنت، همگی بر وجوب سجده در ده آیه قرآن اتفاق دارند، هر چند در مصادیق آنها بر یک نظر نیستند(24).
4. آیات صفح: به آیاتی گفته می شود که مسلمانان را در برابر اهانت و کینه توزی ها و آزار و شکنجه های مشرکان در هنگام ضعف به مدار و گذشت دعوت می کند. آیات صفح این دو آیه است: 14 جاثیه [45]، 109 بقره [2(25)].
5. آیات معاهده: مقصود آیاتی است که در آن از پیمان هایی که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) با مشرکان داشته، سخن رفته است، آیات 89 و 90 و 92 نساء [4]، 72 انفال [8] و 11 ممتحنه [60] از این گروه به شمار می رود(26).
6. آیات مواریث: به آیات 11 و 12 و 176 نساء [4] که به مسائل مربوط به ارث پرداخته است، آیات مواریث گفته می شود(27).
7. آیات محکم و متشابه: در آیه هفت آل عمران [3]، آیات قرآن به دو دسته محکم و متشابه تقسیم شده است: هو الذی انزل علیک الکتاب منه آیات محکمات هن ام الکتاب و اخر متشابهات. مفسران در تفسیر این دو اصطلاح، آرای گوناگونی را بیان کرده اند(28)؛ از جمله اینکه مفهوم آیات محکم به اندازه ای روشن است که جای گفت و گو و بحث در آن نیست؛ ولی آیات متشابه، آیاتی است که معنای آن پیچیده است و گاهی احتمالات گوناگون درباره آن داد می شود و برای فهم معنای صحیح و تفسیر درست این آیات باید آنها را به آیات محکم ارجاع داد و با توجه به آیات محکم به تفسیر آنها پرداخت(29).
8. آیات ناسخ و منسوخ: در میان روایات تفسیری و علوم قرآنی با روایاتی مواجه می شویم که از وجود آیات ناسخ و منسوخ در قرآن کریم خبر می دهد. درباره اصل وجود آیه منسوخ ونیز تعداد آیات منسوخ در قرآن کریم میان مفسران و فقها اختلاف نظر است؛ لیکن با قطع نظر از این اختلاف، مقصود از آیه منسوخ آیه ای است که حکمی عملی را برای مسلمانان در شرایط و فضایی خاص تشریع کرده است که این حکم در اصل حکمی موقتی بوده است بدون آنکه موقتی بودن آن به مسلمانان اعلام شود، اما پس از مدت زمانی اندک یا زیاد که مسلمانان به آن آیه عمل کرده اند، در شرایطی جدید و طبق مصالحی، خداوند متعال با تشریع حکمی جدید، آن حکم پیشین را منسوخ کرده است. به حکم جدید که حکم پیشین را نسخ کرده است حکم ناسخ، و آیه مشتمل بر آن را آیه ناسخ می نامند.
در باب آیات ناسخ و منسوخ شرط اس که مفاد آیه منسوخ و آیه ناسخ به هیچ وجه قابل جمع نباشند؛ یعنی نتوان به هر دو آیه عمل کرد؛ اما چنانچه بتوان به نوعی به هر دو آیه عمل کرده در این صورت باید آنها را آیات عام و خاص، یا آیات مطلق مقید نامید.
یکی از آیاتی که مفسران بر نسخ آن اجماع دارند آیه 12 سوره مجادله موسوم به آیه نجم است که با آیه 13 همین سوره نسخ شده است.
از مجموعه های دیگری از آیات نیز در برخی منابع با نام ها و عناوین ویژه یاد شده است(30) که به جهت اختصار، از ذکر آن صرف نظر می شود. گویا کاربرد این عناوین در موارد، ذوقی و سلیقه ای است؛ برای نمونه، آیاتی را که در آنها واژه شفاء و مشتقات آن به کار رفته، آیات شفا، و آیاتی را که در آنها واژه حفظ و مشتقات آن به کار رفته است، آیات حفظ دانسته اند(31).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

فایده بحث حاضر

بی گمان آشنایی با سوره ها و آیه های قرآن، نقشی بسزا در گسترش معارف قرآن دارد. این نوشتار نیز در همین راه گام برداشته و در پی آن است که با گزینش بخش قابل توجهی از آیات نورانی قرآن که عنوان نامدار بودن، جامع آنهاست و ارائه شرحی مختصر درباره آنها، جامعه قرآن دوست و تشنگان این مائده آسمانی را در سیراب شدن از چشمه زلال آن همراهی کند. بی شک، آشنایی با آیات گوناگون قرآن که هم بر معارف قرآنی و هم بر مسائل مورد نیاز زندگی روزمره هر مسلمان مشتمل است، تأثیر فراوانی در قرآنی شدن بینش و گفتار و رفتار مؤمنان و اشاعه فرهنگ ناب قرآن دارد.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

1- آیه آمن الرسول

آیه 285 و 286 بقره 2 که با عبارت آمن الرسول آغاز می شود، به این نام شهرت یافته است. منشا این شهرت، روایات فراوانی است که از پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان معصوم (علیه السلام) در فضیلت و قرائت آنها نقل شده است. مجموع این روایات، از عظم این دو آیه خبر می دهد. بر اساس این روایات، دو آیه آخر بقره، از گنجی در زیر عرش الهی به پیامبر بخشیده شده است(32) و آن حضرت هر گاه این دو آیه و آیه الکرسی را قرائت می کند، تبسم کرده، می فرمود: آن دو، از گنج الهی زیر عرش است. طبق نقلی از پیامبر، خداوند، دو هزار سال پیش از آفرینش آسمانها و زمین، کتابی داشته و دو آیه آخر بقره را از آن فرود آورده است؛ پس اگر آن دو، سه شب در خانه ای خوانده شود، شیطان به آن نزدیک نمی شود.(33)
در روایتی از ابن عباس آمده است: رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) هنگامی که جبرئیل در حضورش بود، صدایی را از بالای سر خود شنید، جبرئیل با نگاه به آسمان گفت: هم اکنون دری از آسمان باز شد که تا کنون گشوده نشده بود؛ سپس فرشته ای فرود آمد و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را به دو نور، یکی فاتحه الکتاب و دیگری آیات پایانی سوره بقره بشارت داد که به هیچ پیامبر دیگری داده نشده بود.(34) بر پایه برخی روایات این دو آیه، در معراج و در آسمان هفتم به پیامبر عطا شد.(35)
در روایتی از امام صادق (علیه السلام) آیه آمن الرسول خطاب دو جانبه و بی واسطه خداوند با پیامبر در شب معراج دانسته شده است، در این روایت، امام صادق (علیه السلام) از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل می کند: هنگامی که در معراج به سدره المنتهی رسیدم و تا اندازه دو قوس کمان به او نزدیک شدم، پرورگارم ندا داد: آمن الرسول بما انزل الیه من ربه؛ پیامبر خدا بدانچه از جانب پروردگارش بر او نازل شد، ایمان آورد و من از طرف خود و امتم به خداوند پاسخ دادم: و المؤمنون کل آمن بالله و ملائکته و کتبه و رسله لانفرق بین احد من رسله و قالوا سمعنا و اطعنا غفرانک ربنا و الیک المصیر؛ مومنان همگی به خدا و فرشتگان و کتاب ها و فرستادگانش ایمان آوردند و گفتند: میان هیچ یک از فرستادگانش فرق نمی گذاریم و گفتند: شنیدیم و گردن نهادیم. پروردگارا! آمرزش تو را خواستاریم و فرجام به سوی تو است؛ آن گاه خداوند فرمود: لا یکلف الله نفسا الا وسعها لها ما کسبت و علیها ما اکتسبت؛ خداوند هیچ کس را جز به قدر توانایی اش تکلیف نمی کند. آنچه از خوبی به دست آورده، به سو او، و آنچه از بدی به دست آورده، به زیان او است و من از خدا خواستم: ربنا لا تواخذنا ان نسینا او اخطانا؛ پروردگارا! اگر فراموش کردیم یا به خطا رفتیم، بر ما مگیر و خداوند فرمود: پذیرفتم. گفتم: ربنا و لا تحمل علینا اصراکما حملته علی الذین من قبلنا؛ پروردگارا! هیچ بار گرانی بر دوش ما مگذار همچنان که بر دوش کسانی که پیش از ما بودند نهادی. خداوند این دعا را نیز پذیرفت. گفتم ربنا و لا تحملنا ما لاطاقه لنا به واعف عنا و اغفرلنا و ارحمنا انت مولانا فانصرنا علی القوم الکافرین؛! و آنچه تاب تحملش نداریم، بر ما تحمیل مکن و از ما در گذر و ما را ببخشای و بر ما رحمت آور. سرور ما تویی، پس ما را بر گروه کافران پیروز کن. خداوند پاسخ داد: هر آنچه را از من خواستی، به تو و امتت بخشیدم(36). در روایتی دیگر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) با استناد به همین آیه فرموده است: چهار چیز (خطا، فراموشی، آن چه از روی اکراه انجام می شود و آن چه خارج از طاقت انسان است) از امت من برداشته شده است(37).
در زمینه آثار و فضیلت قرائت این آیه، از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شره که هر کس دو آیه آخر سوره بقره را در شب بخواند، برایش کافی است(38).از امیر مؤمنان، امام علی (علیه السلام) نیز نقل شده که هر کس اسلام را دریافته باشد، پیش از خواندن آمن الرسول و آیه الکرسی نمی خوابد(39).
این دو آیه، خلاصه ای از سوره بقره و در بردارنده موضوع کلی و غرض نهایی آن است(40)، زیرا این سوره مشتمل است بر فرا خوان مسلمانان به ایمان به اصول اعتقادی اسلام؛ چون الله، معاد، فرشتگان، پیامبران و کتاب های آسمانی؛ همچنین بیان بسیاری از تکالیف الهی درباره شئون گوناگون امت اسلامی؛ نیز یاد آوری سرپیچی یهود از فرمان های خداوند،
ایمان نیاوردن آنان به برخی پیامبران، تشریع تکالیف مشقت بار درباره آنها و دشمنی آنان با برخی فرشتگان.
پیامبر گرامی (صلی الله علیه و آله و سلم) در سفارش به قرائت و مضامین این دو آیه فرمود: این دو آیه را فرا گیرید و به دختران و پسرانتان بیاموزید، زیرا آن دو، هم قرآن و هم دعاست و خشنودی خدای رحمان را در پی دارد.(41)
از امام علی بن الحسین (علیهم السلام) نیز سفارش پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) به قرائت سه آیه آخر سوره بقره نقل شده است(42).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

2 - آیه ابتلاء

آیه 6 نساء 4 آیهابتلاء (آزمایش) نام گرفته است(43). بر اساس این آیه، اولیای یتیمان هنگامی می توانند دارایی یتیمان را در اختیارشان قرار دهند که به حد بلوغ رسیده و رشد فکری داشته و با آزمودن آنان مشخص شود که می توانند به گونه ای شایسته در دارایی هایشان تصرف کنند: و ابتلوا الیتامی حتی اذا بلغوا النکاح فان آنستم منهم رشداً فادفعوا الیهم اموالهم؛ یتیمان را بیازمایید تا وقتی به سن زناشویی برسند، پس اگر در ایشان رشد فکری یافتید، داراییهایشان را به آنان رد کنید.

در شأن نزول این آیه آمده است: ثابت بن رفاعه، یتیمی بود که در خانه عمویش زندگی می کرد. عموی او از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) پرسید: مقداری از مال ثابت نزد من است، مال او را چه هنگام به او بدهم؟در پاسخ وی این آیه نازل شد(44).

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

3 - آیه اتباع

آیه 108 یوسف 12 را آیهاتباع (پیروی) نام نهاده اند(45). بر اساس این آیه، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و هر که از او پیروی کند، با بصیرت به اسلام و به سوی خدا دعوت می کنند: قل هذه سبیلی ادعوا الی الله علی بصیره أنا و من اتبعنی و سبحان الله و ما أنا من المشرکین؛ بگو: این است راه من، که من هر کس پیروی ام کرد، با بینایی به سوی خدا دعوت می کنیم، و خدا منزه است، و من از مشرکان نیستم.
جمله و انا من المشرکینتأکید بر این است که دعوت به سوی خدا، دعوتی نیست که به هر شکلی صورت گیرد، بلکه بر اساس توحید خالص انجام می شود و به هیچ وجه از توحید به سوی شرک گرایش نمی یابد.
از تعبیر انا و من اتبعنی استفاده می شود که بار این دعوت فقط بر دوش پیامبر نیست، بلکه بر دوش کسانی که از دین پیروی می کنند نیز قرار دارد؛ البته از سیاق آیه بر می آید که پیروان خاصی در این دعوت می توانند با پیامبر مشارکت کنند، زیرا راه و روش پیامبر: سبیلیهمان دعوت با بصیرت و یقین به سوی ایمان محض و توحید خالص است و روشن است که در چنین سبیلی تنها کسانی شرکت دارند که در دین، برای خدا مخلص، و به مقام پروردگارشان عالم بوده و با بصیرت و یقین باشند، پس هر کس تنها عنوان تابع رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بر او صدق کند، در این دعوت شریک نخواهد بود. مؤید این تخصیص، برخی روایات است که مقصود از تابعان پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) را امیر مؤمنان و اوصیای بعد از آن حضرت دانسته اند،(46) هر چند بعید نیست که این بیان از باب تطبیق بر مصداق اتم و کامل تر باشد(47).

امضاء