3 - فلسفه ی تاریخ
در فلسفه ی تاریخ ضمن بهره وری از تاریخ نقلی و تحلیلی، بحث از قوانین و ضوابط حاکم بر جامعه بر تاریخ است. بحث از این مقوله است که چه عواملی تاریخ بشر را به حرکت آورده است؟ نیروی محرکه ی تاریخ چیست؟ و سنن حاکم بر روند تاریخ و تحولات و تغییرات آن کدامند؟ چگونه جامعه ی انسانی راه تعالی و تکامل راپیموده، و از دوره های مختلف و مراحل چندگانه زندگی - که جامعه شناسان برایش فرض کرده اند - عبور نموده، و به نقطه ای که اکنون ایستاده، رسیده است؟ تفسیر کننده ی صعودها و نزول ها، طلوع ها و غروب ها، درخشندگی ها و افول ها، نشیب ها و فرازها، اوج ها و حضیض ها،حیات و مرگ تمدن ها، پیشرفت و انحطاط سلسله ها و راز شکوفایی و ماندگاری دولت ها و جامعه ها، یا رمز فرو پاشی آنان چیست؟ و سرانجام این که، تحولات و تطورات عظیمی که در تاریخ پر ماجرای بشر رخ داده است، چگونه تفسیر می گردد؟
آیا این همه اعتلاها و انحطاطها، تصادفی و اتفاقی و بی دلیل و علت بوده است، یا بر اساس قانون و ضابطه قاعده و اساسی رخ داده است؟ اگر قوانین و ضوابطی بر سیر جامعه ها و تمدن ها و تاریخ حاکم است، آن ضوابط و قوانین کدامند؟
آری، هدف فلسفه ی تاریخ، شناخت این سنن و قوانین است، و رسالت و مسئولیت تحلیل گران تاریخ باید دریافت صحیح و شایسته و بایسته ی این قواید و ضوابط باشد، تا آینده را چنان که باید بسازیم.