ارباب امانت (اخلاق اداری در نهج البلاغه)

[نصرالله عاشق خداومولا]

بنابر این گونه تعیین وظیفه، دستگاه اداری باید در خدمت عامه مردم باشد، و نه در خدمت خواص، زیرا دستگاه اداری از آن همگان است، و نه دستگاهی بر پا شده برای نزدیکان این و آن و قدرت مداران و مکنت جویان. سیاستگذاری، برنامه ریزی، شاکله رفتاری در دستگاه اداری باید در خدمت عموم مردم و برای آنان و همسوی ایشان باشد تا دستگاهی واجد اخلاق شمرده شود. چنین دستگاهی باید بر همه امورش دقت و سرعت به عنوان وظیفه ای اساسی حاکم باشد. در این نظام اخلاقی هرگونه بی دقتی در استفاده از امکانات عمومی و اموال مردمی و ضعف در بهره وری مطرود است. امام علی (ع) در نامه ای به کارگزاران و کارکنان خود در این باره نوشته است:
أدقوا أقلامکم، و قاربوا بین سطورکم، و احذفوا من فضولکم، و اقصدوا قصد المعانی، و ایاکم و الاکثار، فان أموال المسلمین لا تحتمل الاضرار.
قلمهای خود را نازک بتراشید، و فاصله میان سطرها را بکاهید و از زیاده نویسی بپرهیزید و مقصود را هر چه کوتاهتر بیان کنید؛ و مبادا پرخرجی کنید، زیرا که نباید به اموال مسلمانان زیانی برسد.
دستگاه اداری مطلوب نظر امیرمؤمنان علی (ع) دستگاهی است کارآ و توانمند، با دقت و سودمند. دستگاهی که مدیریت زمان بخوبی در آن سامان می یابد و هر چیز در جای خودش قرار می گیرد و هر کار در زمانبندی مناسب و کارآ صورت می پذیرد. امام (ع) در عهدنامه مالک اشتر می فرماید:
و ایاک و العجله بلأمور قبل أوانها، أو التساقط فیها عند امکانها، أو اللجاجه فیها اذا تنکرت، أو الوهن عنها اذا استوضحت. فضع کل أمر موضعه، و أوفع کل عمل موقعه.
و بپرهیز از شتاب کردن در کارهایی که هنگام انجام دادن آن نرسیده، یا سستی در آن چون انجام دادنش ممکن گردیده؛ یا ستیزیدن در کارهایی که راه راست در آن ناپایدار است، یا سستی ورزیدن آن گاه که آشکار است. پس هر چیز را در جای آن بدار و هر کاری را به هنگام آن بگزار.

[نصرالله عاشق خداومولا]

شناخت وظایف و ادای وظایف ایجاب می کند که هر کس با حیطه مسئولیت خود بخوبی آشنا باشد و تمام همت خود را در آن حیطه به کار گمارد و از ترک وظیفه و دخالت در حیطه های دیگر و ایجاد بی نظمی در امور بپرهیزد. امیرمؤمنان علی (ع) نسبت به این امور بسیار حساس بود و اجازه نمی داد کارگزاران و کارکنانش ترک وظیفه نمایند و به امور دیگر بپردازند یا در حیطه وظایف دیگران دخالت کنند. از نمونه های برجسته در این باره توبیخ نامه آن حضرت است به کمیل بن زیاد به دلیل ترک مسئولیت و پرداختن به کاری در حیطه وظیفه او نبود. در دورانی که گروههای غارتگر معاویه به مناطق حکومت علی (ع) حمله می کردند، کمیل بن زیاد فرماندار امام بر هیت به جای آنکه در برابر دشمن بایستد و حوزه کارگزاری خدو را حفظ کند، از آن منطقه خارج شد و به قرقیسیا که تحت فرماندهی معاویه بود حمله برد و در واقع مسئولیت خود را ترک کرد و به کاری پرداخت که در حوزه وظایفش نبود و نباید چنان می کرد، پس امام (ع) نامه ای بدو نوشت که جنبه توبیخ داشت و در آن نامه او را از این گونه امور بشدت پرهیز داد و فرمود:
أما بعد، فان تضییع المرء ما ولی، و تکلفه ما کفی، لعجز حاضر، و رأی متبر. و ان تعاطیک الغاره علی أهل قرقیسیا، و تعطیلک مسالحک التی ولیناک - لیس بها من یمنعها، و لا یرید الجیش عنها - لرأی شعاع. فقد صرت جسراً لمن أراد الغاره من أعدائک علی أؤلیائک، غیر شدید المنکب، و لا مهیب الجانب، و لا ساد ثغره، و لا کاسر لعدو شوکه، و لا مغن أهل مصره، و لا مجز عن أمیره.
اما بعد، واگذاردن آدمی آنچه را به عهده دارد و عهده دار شدن وی کاری را که دیگری باید گزارد، ناتوانی ای است آشکار و اندیشه ای تباه و نابکار. دلیری تو در غارت مردم قرقیسیا و رها کردن مرزهایی که تو را بر آن گمارده ایم، و کسی در آنجا نیست که آن را بپاید، و سپاه دشمن را از آن دور نماید، رأیی خطاست و اندیشه ای نارسا. تو پلی شده ای تا از دشمنانت هر که خواهد از آن بگذرد و بر دوستانت غارت برد. نه قدرتی داری که با تو بستیزند، نه از تو ترسند و از پیشت گریزند. نه مرزی را توانی بست، نه شوکت دشمن را توانی شکست. نه نیاز مردم شهر را برآوردن توانی، و نه توانی امیر خود را راضی گردانی.
فرمانهای حکومتی و دستورالعملهای اداری امام علی (ع) آکنده از مباحثی است این گونه در تبیین نگاهی شناسی، حقوق شناسی و وظیفه شناسی در ساماندهی اخلاق اداری که در برگیرنده افقهایی والا در فراهم کردن یک نظام اخلاق اداری است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

بخش دوم




تمهیدات و مقومات اخلاق اداری



بستر شکل گیری اخلاق اداری و پایداری اخلاق اداری


اخلاق اداری پدیده ای انتزاعی و آسمانی نیست، بلکه امری واقعی و زمینی است و بالطبع جز با بستر سازی مناسب واقعی و زمینی و فراهم کردن زمینه ها و شرایط لازم شکل نمی گیرد. اخلاق اداری نیازمند اموری است که بستر تحقق آن را فراهم کند و آن را حفظ نماید و بی گمان بدون تمهیدات و مقومات اخلاق اداری معنا نمی یابد. این تمهیدات و مقومات هم مادی است و هم معنوی، هم فردی و هم اجتماعی، هم از بالا باید مورذ توجه قرار گیرد و هم از پایین، هم نیازمند تحولات ساختاری است، و هم تحولات فرهنگی. یعنی باید ساختار و مناسباتی فراهم شود که در آن همه نیروهای اداری براساس شایسته سالاری در جای مناسب خود قرار گیرند تا استعدادهایشان بدرستی شکوفا شود و قابلیت هایشان بخوبی جلوه نماید، و با علاقه مندی و در فضایی آکنده از امنیت کاری و آرامش شغلی خدمت نمایند، و از تأمین کامل برخوردار باشند، و همه چیز در مناسبات قانون مدارانه سیر نماید. در این صورت است که اخلاق اداری، آن سان که باید ظهور می نماید و دوام می یابد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

بستر شکل گیری اخلاق اداری و پایداری اخلاق اداری

اخلاق اداری پدیده ای انتزاعی و آسمانی نیست، بلکه امری واقعی و زمینی است و بالطبع جز با بستر سازی مناسب واقعی و زمینی و فراهم کردن زمینه ها و شرایط لازم شکل نمی گیرد. اخلاق اداری نیازمند اموری است که بستر تحقق آن را فراهم کند و آن را حفظ نماید و بی گمان بدون تمهیدات و مقومات اخلاق اداری معنا نمی یابد. این تمهیدات و مقومات هم مادی است و هم معنوی، هم فردی و هم اجتماعی، هم از بالا باید مورذ توجه قرار گیرد و هم از پایین، هم نیازمند تحولات ساختاری است، و هم تحولات فرهنگی. یعنی باید ساختار و مناسباتی فراهم شود که در آن همه نیروهای اداری براساس شایسته سالاری در جای مناسب خود قرار گیرند تا استعدادهایشان بدرستی شکوفا شود و قابلیت هایشان بخوبی جلوه نماید، و با علاقه مندی و در فضایی آکنده از امنیت کاری و آرامش شغلی خدمت نمایند، و از تأمین کامل برخوردار باشند، و همه چیز در مناسبات قانون مدارانه سیر نماید. در این صورت است که اخلاق اداری، آن سان که باید ظهور می نماید و دوام می یابد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

شایسته سالاری و اهلیت گرایی

از مهمترین تمهیدات و مقومات اخلاق اداری شایسته سالاری و اهلیت گرایی است. قرار گرفتن اشخاص در مراتبی که شایستگی و اهلیت لازم برای آن را ندارند، بزرگترین خیانت به اخلاق اداری است. وقتی کسی مناسب کاری نیست و اهلیت لازم برای مسئولیتی را ندارد و در جایگاهی قرار می گیرد که جایگاه او نیست، انواع تباهیها ظهور می کند. چنین شخصی به طور معمول تحت فشارهای درونی و بیرونی قرار می گیرد و چون میان شخصیت او با شخصیت مسئولیت او سنخیتی نیست، تزاحم میان این دو به صورت عوارض روانی و رفتاری بروز می کند. قرار گرفتن فرد در جایگاهی که شایستگی آن را ندارد، فرد را از اخلاق انسانی دور می نماید، زیرا نفس چنین کاری را، عملی ضد اخلاقی است و آن که می پذیرد در جایی قرار گیرد که جای او نیست، ابتدا حریمهای اخلاق انسانی خود را می شکند و آن که با حریمهای اخلاقی ویران شده کاری انجام می دهد، براحتی به حریمهای فردی و اجتماعی، مادی و معنوی تجاوز می کند و دست تعدی می گشاید؛ و در مقابل، آن که براساس شایسته سالاری و اهلیت گرایی در جایگاه مناسب قرار می گیرد، مورد تأییدهای درونی و بیرونی واقع می شود، و این خود، بهترین زمینه اخلاق اداری و پایدار کننده آن است. امام علی (ع) درباره خطر بر سر کار آمدن ناشایستگان و نااهلان و پیامدهای تباهگر آن چنین هشدار داده است:
و قد علمتم أنه لا ینبغی أن یکون الوالی علی الفروج و الدماء و المغانم و الأحکام و امامه المسلمین البخیل، فتکون فی أموالهم نهمته، و لا الجاهل فیضلهم بجهله، و لا الجاهلی فیقطعهم بجفائه، و لا الحائف للدول فیتخذ قوماً دون قوم، و لا المرتشی فی الحکم فیذهب بالحقوق، و یقف بها دون المقاطع، و لا المعطل للسنه فیهلک الأمه.
شما خوب می دانید که نه جایز است که بخیل بر ناموس و جان و غنیمتها و احکام مسلمانان ولایت یابد و امامت آنان را عهده دار شود تا در مالهای آنان حریص گردد؛ و نه نادان تا به نادانی خویش مسلمانان را به گمراهی برد؛ و نه ستمکار تا به ستم، عطای آنان را ببرد؛ و نه حیف و میل کننده اموال، تا به مردمی ببخشد و مردمی را محروم سازد؛ و نه آن که به خاطر حکم کردن رشوه ستاند تا حقوق را پایمال کند، و آن را چنانکه باید نرساند؛ و نه آن که سنت را ضایع سازد، و امت را به هلاکت دراندازد.
با توجه به اهمیت شایسته سالاری و اهلیت گرایی و نقش آن در اخلاق اداری، باید هرکس براساس صلاحیتها و توانمندیهایش در جای مناسب خودش قرار گیرد، به نحوی که بتواند به بهترین صورت کار و مسئولیت خود را اداره کند و در این شکل است که زمینه مناسب اخلاق اداری فراهم می شود. امیرمؤمنان علی (ع) در عهدنامه مالک اشتر این گونه تذکر می دهد:
و اجعل لراس کل أمر من أمورک رأساً منهم، لا یقهره کبیرها، و لا یتشتت علیه کثیرها.
بر سر هر یک از کارهایت مسئولی از آنان بگمار که نه بزرگی کار او را ناتوان سازد، و نه بسیاری آن وی را پریشان نماید.
با این جهتگیری برای فراهم کردن زمینه اخلاق اداری و پایدار کردن آن ابتدا باید اشخاص بدرستی گزینش شوند و در جای مناسب خود براساس صلاحیتها و اهلیتشان قرار گیرند. امام علی (ع) در این باره به مالک اشتر می نویسد:
ثم انظر فی أمور عمالک، فاستعملهم اختباراً، و لا تولهم محاباه و أثره فانهما جماع من شعب الجور و الخیانه.
سپس در به کارگیری کارگزارانت دقت کن، و پس از آزمودن (و شناختی که بدیشان پیدا کرده ای) به کارشان گمار، و به میل خود و بی مشورت دیگران و از سر خودکامگی مسئولیتی به آنان مسپار، که به میل خود عمل کردن و به رأی دیگران ننگریستن، ستمگری و خیانت است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

امام (ع) تأکید می کند که باید کارگزاران و کارکنان نظام اداری براساس شناختی درست از تواناییها و صلاحیتهایشان انتخاب و به کار گمارده شوند و در این امر نباید به هیچ وجه امیال و خواسته ها و روابط بر قواعد و معیارها و ضوابط چیره گردد. در نظام اداری ای که گزینش و به کارگیری اشخاص براساس پیوندها و خویشی ها و رابطه ها و یا براساس میزانها و معیارهای ظاهرگرایانه و بی خردانه باشد، اخلاق اداری پا نمی گیرد. به کارگیری اشخاص صرفاً به دلیل خویشاوند بودن، هم زبان بودن، هم شهری بودن، هم گروه بودن، سابقه رفاقت داشتن، و مانند اینها، و نه براساس شایسته سالاری و اهلیت گرایی تباه کننده اخلاق اداری است. امام (ع) در انتخاب و به کارگیری اشخاص بشدت بر معیارها و میزانهایی تأکید می کند که به وسیله آنها بتوان شایستگیها و صلاحیتها و توانمندیهای واقعی افراد را معین کرد و آنان را در جای مناسبشان به کار گرفت. از این رو به مالک اشتر می نویسد:
ثم لا یکن اختیارک ایاهم علی فراستک و استنامتک و حسن الظن منک؛ فان الرجال یتعرضون لفراسات الولاه بتصنعهم و حسن خدمتهم، و لیس وراء ذلک من النصیحه و الأمانه شی ء.
در انتخابات آنان تنها به فراست و اطمینان، و خوش گمانی خود اعتماد مکن که مردم برای جلب نظر والیان به آراستن ظاهر می پردازند، و خوش خدمتی پیشه می سازند. اما در پس آن، نه خیر خواهی است و نه از امانتداری نشانی.
امام (ع) به مالک یادآوری می کند که در گزینش و به کار گرفتن اشخاص به گونه ای عمل نکند که میدان را برای ریاکاری و ظاهر سازی و خوش خدمتی باز نماید، بلکه با روشهایی معقول و خردمندانه به صلاحیت و اهلیت افراد برای کارها و مسئولیتها دست یابد، چنانکه آن حضرت معیارهایی را برای مالک بیان کرده است تا بداند که به چه چیزها توجه داشته باشد:
فاصطف لولایه أعمالک أهل الورع و العلم و السیاسه.
برای سرپرستی کارهایت پرواپیشگان و فرهیختگان را برگزین.
و نوح منهم أهل التجربه و الحیاء، من أهل البیوتات الصالحه، و القدم فی الاسلام المتقدمه.
از ایشان کسانی را برگزین که دارای تجربه و با حیا باشد، و از خاندانهای پارسا و صلاحیت دار باشند که در مسلمانی قدمی پیشتر دارند (و دلبستگی بیشتر).
ولکن اختبرهم بما ولوا للصالحین قبلک، فاعمد لأحسنهم کان فی العامه أثراً، و أعرفهم بالأمانه وجهاً.
لیکن آنان را بیازمای به خدمتی که برای والیان نیکوکار پیش از تو تهده دار بوده اند؛ و بر آن کس اعتماد کن که میان همگان اثری نیکو نهاده، و به امانت از همه سناخته تر است (و امتحان خود را داده است).
امیرمؤمنان علی (ع) در گزینش و به کار گرفتن کارگزاران و کارکنان بر معیارهایی چون فرهیختگی (دانایی و تربیت یافتگی)، پرواپیشگی، تجربه کاری، باحیایی؛ پاکی و صلاحیت خانوداگی، سابقه مسلمانی و دلبستگی دینی، امانتداری، کارآیی و تأثیرگذاری تأکید می کند و برای دریافت این امور در اشخاص نیز چنانکه اشاره شد اصرار می نماید که نباید گرفتار ظاهربینی و قشریگرایی، و خودخواهی و تنگ نظری، و بدفهمی و کج سلیقگی شد، چنانکه برای قضاوت درباره صلاحیت اشخاص از امیرمؤمنان علی (ع) از پیامبر اکرم (ص) این گونه روایت شده است:
لا تنظروا الی کثره طلاتهم و صومهم و کثره الحج و المعروف و طنطنتهم باللیل، انظروا الی صدق الحدیث و أداء الأمانه.
به بسیاری نماز و روزه و زیادی حج و کارهای نیک و ناله های شبانه مردم ننگرید، بلکه به راستی گفتار و ادای امانت بنگرید.
بنابراین اگر با معیارهایی درست بر مبنای شایسته سالاری و اهلیت گرایی، کارگزاران و کارکنان دستگاه اداری گزینش و به کار گرفته شوند، بستری مناسب برای شکل گیری اخلاق اداری و پایندانی آن فراهم می شود.

[نصرالله عاشق خداومولا]

علاقه مندی شخصی

قرار گرفتن انسان در جایگاه اداری و کاری مناسب روحیات و علائقش و انجام دادن کار و مسئولیت با عشق و علاقه، بستری بسیار نیکو در جهت تحقق اخلاق اداری است. انجام دادن کار و مسئولیت از سر بی علاقگی و بی حوصلگی بستر بسیاری از رفتارها و مناسبات خلاف اخلاق اداری است و برای اینکه این عارضه زدوده شود، لازم است تلاش گردد که فضای عشق و علاقه به کار و مسئولیت ایجاد گردد و هر کس با میل و رغبت و انگیزه شخصی درگیر کار و مسئولیت شود. امیرمؤمنان علی (ع) در سفارشی والا فرموده است:
ان للقلوب شهوه و اقبالا و ادباراً، فأتوها من قبل شهوتها و اقبالها، فان القلب اذا أکره عمی.
دلها را میلی است و روی آوردنی و پشت کردنی، پس دلها را آن گاه به کار گیرید که خواهان است و روی در کار، چه دل اگر به ناخواه به کاری وادار شود، کور گردد.
وجود علاقه مندی شخصی در کار و مسئولیت، سختیها را بر آدمی سهل می کند و توانمندی و حوصله ورزی به بار می آورد و در به وجود آمدن اخلاق اداری نقشی جدی دارد. امام علی (ع) بر این امر تأکید می ورزید که کار و مسئولیت با میل و علاقه شخصی انجام شود و به همین جهت، خود از ایجاد فضای اکراه و اجبار بشدت پرهیز می کرد و هرگز به روشهای مستبدانه روی نمی نمود، چنانکه می فرمود:
و لیس لی أن أحملکم علی ما تکرهون.
مرا نرسد که شما را به چیزی وادارم که ناخوش می انگارید.
اگر بتوان با به کار گرفتن عوامل و زمینه های افراد را به کار و مسئولیتشان علاقه مند ساخت و انگیزه و شوق لازم را در آنان ایجاد کرد، فضای لازم برای ظهور اخلاق اداری فراهم می شود. امام (ع) در نامه ای به قرظه بن کعب انصاری از استانداران و کارگزاران خود، چنین فرموده است:
و لست أری أن أجیر أحداً علی عمل یکرهه.
من این را صحیح نمی دانم که کسی را مجبور به کاری کنم که از آن کار کراهت دارد.
هنر مدیران و برنامه ریزان نظام اداری این است که بتوانند هر کس را در جای مناسب خودش به کار گیرند و فضایی فراهم نمایند که اشخاص به کار و مسئولیت خود دل سپارند و با علاقه مندی شخصی امور را پیش ببرند و این امر فضایی مطلوب در ساماندهی اخلاق اداری است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

تأمین مالی

از عمده ترین تمهیدات و مقومات اخلاق اداری، تأمین مالی کارگزاران و کارکنان است، زیرا عمده دغدغه معاش و نگرانی گذران زندگی آبرومند، زمینه های تحقق اخلاق اداری را تباه می نماید، و یا حداقل تحقق آن را بسیار دشوار می سازد. از این روست که امام علی (ع) در فرمانها و دستورالعملهای حکومتی و اداری خود بر تأمین کامل و وافی کارگزاران و کارکنان سخت تأکید می کند و آن را زمینه ساز اخلاق اداری معرفی می نماید. آن حضرت در عهدنامه مالک اشتر، در این باره چنین یادآور شده است:
ثم أسبع علیهم الأرزاق، فان ذلک قوه لهم علی استصلاح أنفسهم، و غنی لهم تناول ما تحت أیدیهم، و حجه علیهم ان خالفوا أمرک أو ثلموا أمانتک.
آن گاه روزی ایشان را فراخ دار، که فراخی روزی نیرویشان دهد تا در پی اصلاح خود برآیند، و بی نیازشان سازد، تا به مالی که در اختیار دارند دست نگشایند، و حجتی بود بر آنان اگر فرمانت را نپذیرفتند، یا در امانتت خیانت ورزیدند.
پس از گزینش و به کارگیری کارگزاران و کارکنان، نخستین چیزی که باید مورد توجه قرار گیرد، تأمین مالی آنان است، آن هم برای خود ایشان، نه برای دستگاه اداری. نگاه امیرمؤمنان علی (ع) به کارگزاران و کارکنان دستگاه اداری اش چنین است که شما خود با ارزشید، و پیش از آنکه به خدمتگزاری شما در دستگاه اداری نگاه شود، باید به خود شما توجه شود، در درجه نخست خود شما، و ارزش شما، و استعدادهای شما، و صلاح و سامان شما مطرح است؛ و سپس امانتداری و خدمتگزاری و وفاداری شما. نگاه امام به کارگزاران و کارکنان دستگاه اداری، نگاهی بسیار لطیف و انسانی است و تأمین مالی آنان را از این منظر مورد توجه قرار داده و فرموده است: ثم أسبع علیهم الأرزاق فان ذلک قوه لهم علی استصلاح أنفسهم. (آن گاه روزی ایشان را فراخ دار، که فراخی روزی نیرویشان دهد تا در پی اصلاح خود بر آیند).
واژه اسباغ از ماده سین و با و غین است که بر تمام شدن چیزی و اکمال آن دلالت می کند، و بر این اساس سبغه فراخی و آسایش و رفاه است و سابغ به امر کامل و وافی گفته می شود، و سبغت النعمه یعنی نعمت و وسایل زندگی و امکانات فراخ گشت، و اسبع الله علیه النعمه یعنی خداوند نعمت را بر او کامل و تمام کرد و وسعت بخشید.
امام (ع) به مالک فرمان می دهد که رزق و روزی را بر کارکنان و کارمندان خود اسباغ نماید، یعنی کامل و تمام و فراخ سازد؛ و توضیح می دهد که این برای آن است که ایشان بتوانند زندگی و وضع خود را به سامان آورند.
فراخ داشتن اسباب زندگی و امکانات معیشتی کمک می کند که مردمان در جهت اصلاح خود گام بردارند و از فقری که مایه زیان دین و اسباب آشفتگی عقل و موجب کینه و دشمنی است، نجات یابند. تنگناهای زندگی، هر انسانی را وسوسه می کند و ممکن است زیر فشارهای سخت معیشتی دست به نادرستی و دوری از امانتداری بیالاید. پس نظام اداری باید به گونه ای باشد که کارکنان آن از نظر زندگی و معیشت تأمین باشند و امنیت لازم از این نظر برایشان فراهم گردد تا زمینه خیانت و ستمگری مسدود شود و راه اصلاح و خدمتگزاری گشوده گردد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

امیرمؤمنان (ع) این واقعیت را صریح و بی پرده به مالک اشتر گوشزد کرده است: و غنی لهم عن تناول ما تحت أیدیهم (و بی نیازشان سازد، تا به مالی که در اختیار دارند دست نگشایند). امیرمؤمنان (ع) با تعبیر تناول خطر در تنگنا قرار گرفتن کارکنان را گوشزد کرده است، یعنی وقتی آنان از حقوق حقه خویش که زندگی شان را بدرستی تأمین می کند، محروم باشند، ممکن است برخی شان نتوانند تاب بیاورند و خواسته و ناخواسته به کجی گرایش یابند و اموال و امکاناتی را که در اختیارشان است مورد تعدی قرار دهند و از آن به نفع خود بهره ببرند و تناول نمایند. اما اگر کارکنان به طور کافی و کامل تأمین شوند، دیگر چنین تنگنایی که برخی را به سوی ناراستی سوق دهد، معنا نخواهد داشت و اگر کسی علی رغم آنکه تأمین تأمین کافی شده است، دست خیانت و تجاوز بگشاید، و در امانتداری و خدمتگزاری کوتاهی روا دارد، دیگر حجتی نخواهد داشت.از این رو امام (ع) فرموده است: حجه علیهم ان خالفوا أمرک أو ثلموا أمانتک (و حجتی بود بر آنان اگر فرمانت را نپذیرفتند، یا در امانت خیانت ورزیدند). وقتی زندگی و معیشت کارکنان خوب تأمین شده باشد، دیگر آنان که خلافکاری می نمایند یا امانتی را که بر عهده دارند، خوب ادا نمی نمایند و در آن خیانت روا می دارند، اندک خواهند بود و در این صورت با اتمام حجتی که با تأمین کامل ایشان انجام شده است، هیچ توجیهی پذیرفته نخواهد بود و می توان با اطمینان تمام با آنان برخورد کرد و ریشه فساد و تباهی را از بیخ و بن برکند.
از نظر امام علی (ع) زمانی که انسانها از حقوق حقه خویش محروم باشند، دست به آلودگی می گشایند و حریمهای اخلاقی فرو می ریزد. امام علی (ع) در نامه ای به فرماندهان خود در آغاز خلافتش این گونه نوشته است:
أما بعد، فانما أهلک من کان قبلکم أنهم منعوا الناس الحق فاشتروه، و أخذوهم بالباطل فاقتدوه.
اما بعد، آنان که پیش از شما بودند تباه شدند، زیرا آنان حق مردم را ندادند تا مردم آن را رشوت خریدند؛ و آنان مردم را به راه باطل بردند، و مردم نیز پیرو آن گردیدند.
اخلاق اداری پدیده ای نیست که با موعظه و نصیحت، و بخشنامه و دستور العمل حاصل شود، بلکه شاکله ای است که در رفتار و مناسبات اداری، آن هم با وجود بستر و زمینه مناسب ظهور می یابد و تأمین مالی، از زمینه سازی های عمده آن است. امام علی (ع) در توجه دادن به این امر آنجاکه جایگاه سپاهیان و نظامیان را در یک حکومت بیان فرموده، این گونه یادآور شده است:
فالجنود باذن الله حصون الرعیه، و زین الولاه، و عز الدین، و سبل الأمن، و لیس تقوم الرعیه الا بهم. ثم لا قوام للجنود الا بما یخرج الله لهم من الخراج الذی یقوون به فی جهاد عدوهم، و یعتمدون علیه فیما یصلحهم، و یکون من وراء حاجتهم.
پس سپاهیان به فرمان خدا مردم را دژهای استوارند، و والیان را زینت و وقار. دین به آنان ارجمند است، و راها بی گزند؛ و کار مردم جز به سپاهیان قرار نگیرد، و کار سپاهیان جز به خراجی که خدا برای آنان معین فرموده درستی نپذیرد؛ تا بدان در جهاد با دشمن خود نیرومند شوند و کار خود را بدان سامان دهند، و آنان را از خراج آن اندازه باید، که نیازمندیشان را کفایت نماید.
ملاحظه می شود که امیرمؤمنان علی (ع) تا چه اندازه به تأمین مالی کامل کارگزاران و کارکنان نظام خود توجه نشان می دهد و آن را وسیله مناسب صلاح و سامان افراد می داند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

قانونگرایی و مرزبانی

آنچه حریم اخلاق آدمی را پاس می دارد، قانونگرایی و مرزبانی است و اینکه انسان در حریم مرزها حرکت کند و مرزشکنی ننماید و فراتر از حدود الهی نرود و به هیج مرز و قانونی تعدی ننماید.
هر چه بر فضای کار و مسئولیت قانونگرایی و مرزبانی بیشتر حاکم باشد، زمینه تحقق اخلاق اداری فراهم تر می شود. روحیه قانونگرایی و مرزبانی بهترین بستر برای شکوفایی اخلاق اداری است. از این رو برای جلوه گر ساختن اخلاق اداری باید نظام اداری، نظامی قانونگرامام (ع)و مرزبان شود. امام علی (ع) در دوران حکومت و مدیریت خویش تلاش گسترده ای را در این جهت آغاز نمود. فرمانها و عهدنامه ها و دستورالعملهای حکومتی و اداری امام (ع) و همچنین رفتار آن حضرت با خود و دیگران بیانگر این امر است. امام (ع) در نامه خود به اشعث بن قیس، استاندار آذربایجان، چنین هشدار داده است:
لیس لک أن تفتات فی رعیه، و لا تخاطر الا بوثیقه، و فی یدیک مال من مال الله - عز و جل - و انت من خزانه.
این حق برای تو نیست که در میان مردمان به استبداد و خودرأیی عمل نمایی و به کاری دشوار جز با دستاویز محکم درآیی. و در دست تو مالی از مالهای خدای عزوجل است و تو آن را خزانه داری.
عبارات امام (ع) همه تأکید بر قانونگرایی و مرزبانی دارد و در سایه این امر است که اخلاق اداری رشد می کند. حقیقت آن است که تا وقتی قانونگرایی و مرزبانی بر کارگزاران و کارکنان حاکم نشود، انتظار جلوه یافتن اخلاق اداری، انتظاری دوری از واقع است، زیراکسی که حدود و حریمها را می شکند و یا خود رامام (ع)فراتر از قوانین می بیند، نمی تواند پایبند حرمتهای اخلاقی و مرزهای انسانی باشد. امیرمؤمنان علی (ع) ر فرمانها و عهدنامه های اداری خود، چنان بر قانونگرایی و مرزبانی اهتمام ورزیده که به کارگزاران و کارکنان دستگاه اداری خود آموخته است که در مقابل مرزشکنی و بی قانونی باشدت بایستند و جلوی سوءاستفاده ها و تبعیضها را از جانب خواص و وابستگان و نزدیکان هیأت حاکمه بگیرند و به کسی اجازه بی عدالتی در نظام اداری ندهند، که در این صورت است که اخلاق اداری بستر مناسب می یابد. آن حضرت در عهدنامه مالک اشتر در این باره چنین فرمان داده است:
ثم ان للوالی خاصه و بطائه، فیهم استئثار و تطاول، و قله انصاف فی معامله، فاحسم ماده أولئک بقطع أسباب تلک الأحوال، و لا تقطعن لأحد من حاشیتک و حامتک قطیعه، و لا یطمعن منک فی اعتقاد عقده، تضر بمن یلیها من الناس، فی شرب أو عمل مشترک، یحملون موونته علی غیرهم، فیکون مهنا ذلک لهم دونک، و عیبه علیک فی الدنیا و الاخره.
برای زمامدار، نزدیکان و خویشاوندانی است که اهل استیشار و برتری جستن و امتیازخواهی و دست درازی نمودن اند و در داد و ستد، انصاف را کمتر به کار بستن. پس ریشه ستم اینان را با بریدن اسباب آن، از بیخ برکن! و به هیچ یک از اطرافیان و وابستگانت زمینی را به بخشش وامگذار؛ و مبادا در تو طمع کنند که قراردادی به سود ایشان منعقد کنی که مایه زیان سایر مردم باشد، خواه در آبیاری و یا کاری که باید مشترک و با هم به انجام رسانند، به طوری که رنج و هزینه های آن را بر دیگران تحمیل کنند، که در این صورت سودش بر آنان است و عیب و ننگش برای تو در دنیا و آخرت.