مقدمات علمی تفسیر قرآن

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

مقدمات علمی تفسیر قرآن

آشنایی با علوم و قواعد عربی
چون قرآن کریم به زبان عربی نازل گردیده است، ضروری است که یک مفسر به زبان عربی اعم از فصاحت و بلاغت و لغتش به طور کامل تسلط باشد بویژه بر تغییراتی که احیانا یک کلمه در طول زمان برایش رخ داده است. چون ممکن است کلمه‌ای در طول زمان معنی اصلی خود را از دست داده باشد و در معنی دیگری غیر از زمان نزول قرآن استعمال گردد، در این صورت اگر کسی به این مسئله ‌آگاهی نداشته باشد در تفسیر قرآن نخواهد توانست به مفهوم اصلی قرآن پی ببرد. بر این اساس است که در روایات نیز آمده که زبان عربی را یاد بگیرید. پس آشنایی با زبان عربی و صرف و نحو و فصاحت و بلاغت این زبان یکی از مهمترین ابزار تفسیر علمی قرآن است.
مقدمات علوم قرآنی
در قرآن علاوه بر احکام و قوانین خداشناسی و نبوت و غیره؛ در پاره‌ای از علوم بشر؛ مطالبی فلسفی، کیهان شناسی و سایر موجودات آمده. البته هر چند قرآن یک کتاب علمی نیست اما چون کتابی است برای هدایت بشر و از هر راهی مطمئن و درست در جهت هدایت بشر کمک گرفته است.
بر این اساس مفسر باید قبل از بیان تفسیر اینگونه آیات باید اطلاعاتی نیز راجع به این گونه آیات از علوم مختلف بدست آورد مثلا اگر قرآن می‌فرماید خداوند نوراست. مفسر باید شناخت کاملی از نور را داشته و بداند که نور از نظر علوم حاضر چه ویژگیها و خصوصیاتی را دارد و به همین ترتیب در همه علوم دیگر بشری، در اینصورت در تفسیرش دقت بیشتری خواهد داشت.
شان نزول آیات قرآنی
می‌دانیم که آیات قرآنی بطور پراکنده بر پیامبر اکرم صلی‌ الله علیه و آله نازل گردیده یعنی گروهی از آیات قرآن در جواب یک سوالی است یا برای حل یک مشکل ویژه‌ای در زمان خاصی و همینطور، اگر مفسر نداند که آیه مورد بخثش، در چه شرایطی نازل گردیده چه بسا در بیان تفسیر آیه راه خطا را پیش بگیرد. چون شان نزول آیات تاثیر مستقیمی در درک مفاهیم آیات را دارد و علاوه بر آن اگر مفسر شان نزول آیات را نداند از تشخیص آیات ناسخ و منسوخ قرآن نیز عاجز خواهد بود که این نیزباعث بوجود آمدن اختلاف و حتی تناقضاتی در ‌آیه‌ها قرآنی خواهد گردید و در این صورت فاجعه‌ای جبران ناپذیر بر قرآن وارد خواهد شد در حالیکه کوچکترین تناقضی در قرآن نمی‌باشد.
رعایت مناسبات لفظی آیات و دوری از نظرات شخصی
مفسر باید به مناسبات لفظی آیات توجه کند تا به تاویلات نادرستی روی نیاورد و همچنینی در بیان معانی آیه‌ها، از پیش داوری پرهیز نموده و صادقانه آنچه که معنای آیات قرآنی است بیان دارد نه آنچه که نظر شخصی خودش می‌باشد و برای اینکه از چنین لغزشی بدور ماند باید به خصوصیات زبان عربی و کیفیت استعمال دلالتها آشنا بوده و قواعد و آداب زبان عربی را زیر پا نگذارد و علاوه بر انها، باید اختلافاتی مذهبی را کنار زده و در کشف معانی و مقاصد مورد مشابه از کلام عرب، استادی کامل را داشته باشد.
خصوصیات صناعتی قرآن
یک مفسر علاوه بر موارد یاد شده باید بر ناسخ و منسوخ ، مطلق و مقید ، آیات محکم و متشابه قرآن و سایر مواد نیز کاملا احاطه داشته باشد و کوچکترین نقص علمی از حیث نیز نداشته باشد.
تفسیر قرآن به قرآن
همچنین یک مفسر باید آنچنان به قرآن مسلط و وارد باشد که بتواند آیاتی که تفسیر کننده ای آیات دیگر می‌باشند را نیز تشخیص دهد و در تفسیر قرآن قبل از هر چیزی، از خود قرآن کمک بگیرد.
و آخرین مورد ایمان و اعتقاد مفسر قرآن کریم به حقانیت راه اسلام و قرآن و توحید می‌باشد چون در این صورت است که او از هر انحرافی حتی تفسیر به رای نیز در سایه اعتقادش بدور خواهد ماند، اما اگر کسی چنین اعتقادی نداشته باشد چه بسا در تفسیر آیات قرآنی، با توجه به اعتقاداتی که دارد آیات را درست تفسیر نکند چرا که در غیر اینصورت آیاتی که در جهت خلاف اعتقاداتش می‌باشد، اعتقادات وی را زیر سوال خواهد برد فلذا او برای فرار از این مسئله به تاویلهای ناروا روی خواهد آورد.
جمعبندی
یادآور این نقطه لازم است و آن اینکه با رعایت این مقدمات در تفسیرمان، باز ما نمی‌توانیم بگوئیم که تفسیر بی عیبی و نقصی را ارائه کرده‌ایم بلکه ما باید علاوه بر این مقدمات، دو عامل تفکر و مراجعه به سنت پیامبر و ائمه اطهار را نیز مدنظر داشته باشیم، و بدانیم که در سایه این سه عامل می‌توانیم یک تفسیر صحیح و روشنی از قرآن را بدست آوریم تا در سایه‌اش به سعادت و نجات برسیم و در غیر اینصورت، هدایت و سعادت جز سراب چیز دیگر نخواهد بود.


منبع
عمید زنجانی، مبانی و روش های تفسیر قرآن، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی چاپ چهارم 1379