رویکردى قرآنى به گونه ها و مدلهاى برتر و نازل حجاب

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

حجاب قرآنی دارای ابعاد و شاخص‏های پنجگانه است: حجاب نگاه، حجاب گفتار، حجاب رفتار، حجاب فیزیکی بدن و حجاب قلب. حال آنکه بنابر باور غلط، حجاب صرفا به پوشش فیزیکی بدن اطلاق می‏شود. هرگاه چهار بُعد اولیه در حداقل مورد نظر شریعت ناب و در حد یک هنجار اجتماعی رعایت شود، به حجاب نازل دست یافته‏ایم و هرگاه ابعاد پنج‏گانه به نحوی فراگیر و یکپارچه با مشخصات تمام و کمال قرآنی‏اش جامه عمل بپوشد، برترین نوع پوشیدگی رخ می‏نماید و جامعه به ارزش‏ها و کرامت‏های انسانی‏اش نزدیک شده است. «جلباب» حجاب برتر و «خمار» حجاب نازل است که متناسب با ریشه‏های تمدنی هر عرصه جغرافیایی در جهان اسلام به اشکالی زیبا و متنوع تجلّی کرده است. در مجال اندک این مقاله، ابتدا به ابعاد فراگیر حجاب قرآنی و سپس به اختصار از مدل‏های جلباب قرآنی و حجاب نازل قرآنی در کشور ایران سخن رانده‏ ایم.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

مقدّمه

واجبات اسلامی در حیطه روابط بین فردی، اعم از خانوادگی و اجتماعی، هنجارهای جامعه اسلامی محسوب می‏شود. یکی از این هنجارها «حجاب اسلامی» است که در نوع نازل خود حجاب حداقلی است و در مدل عالی و برتر، حجاب حداکثری و ارزش اجتماعی. سلامت هر جامعه، وابسته به هنجارهای آن است و تعالی و پویایی آن به ارزشمندی‏ اش.

عدم آشنایی با ظرایف دستورات اسلامی و همه‏ جانبه ‏نگری آن در امر حجاب قرآنی سبب بروز افراط و تفریط‏ های بسیاری در حیطه هنجارسازی آن و حرکت به سمت تعمیق حجاب ارزشی شده است؛ در حالی‏که بازشناسی این دو نوع حجاب امری ضروری و شرط مقدماتی است.

خوشبختانه از پیش از انقلاب مبارک اسلامی تا کنون، کتب، مقالات و پایان‏ نامه‏ های بسیاری درباره مسئله حجاب نوشته شده است که به فلسفه حجاب، رد شبهات حجاب، اصالت اسلامی آن، کارکردها و آثار مثبت حجاب و مانند آنها پرداخته‏ اند. در این زمینه، کتاب شهید مطهری رحمه ‏الله ، اگر نگوییم بهترین، همچنان جزء برترین‏ها محسوب می ‏شود. از سوی دیگر، برخی نیز به اصل حجاب یا کارکردهای آن هجمه نموده و اصالت قرآنی آن را زیر سؤال برده‏اند یا برخی جنبه‏ های آن، از جمله رنگ حجاب، عدم موضوعیت چادر را نشانه گرفتند.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

مقاله حاضر اختصاصا به دو حیطه‏ ای می ‏پردازد که بسیار کم به آن پرداخته شده: یکی ابعاد پنج‏گانه حجاب قرآنی و دیگری نظریه حجاب حداقلی و حجاب حداکثری در قرآن کریم. نویسنده بر این باور است که دین مبین اسلام برای ضعفای دینداران حجاب حداقلی را پذیرفته است و برای پیشتازان در دینداری حجاب حداکثری را و چنان‏که بر همه مکلفان یکی از این دو قسم حجاب تحمیل شود، جفایی بزرگ صورت گرفته است؛ یعنی اگر حجاب نازل «خمار» حجاب قرآنی قلمداد شود، بازتولید جامعه ارزشی در این حیطه به ورطه فراموشی سپرده می‏شود و چنانچه فقط حجاب برتر یا حجاب فراگیر «جلباب» حجاب مورد تأیید قرآن دانسته شود، مؤمنان ضعیف از دایره دینداری خارج می‏شوند. حال آنکه اگر تمام ابعاد پنج‏گانه حجاب قرآنی که سرچشمه از حیای پسندیده دارد و ثمره آن پاکدامنی است، مورد بازشناسی، اهتمام و ترویج صحیح قرار گیرد، قطعا جامعه اسلامی به حقیقت آن راه می‏گشاید. پوشیدگی بر اساس حجاب قرآنی، زن مؤمن، جامعه اسلامی و خانواده مسلمانان را از ظلم‏ها و ظلمت‏های بسیار می ‏رهاند.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

شاخص‏ ها و ابعاد حجاب قرآنی

حجاب در کلام ‏اللّه مجید در سوره‏ های نور و احزاب به‏ صراحت و وضوح تبیین شده است. در این آیات شریفه حدود حجاب، آثار و کارکردهای آن بیان گردیده است؛ در حقیقت، حجاب زن مسلمان به فتوای همه مراجع معروف تقلید در این زمان یکی از ضروریات دین است (یزدی، 1373، ص 627).
لزوم پوشیدگی زن بر اساس شش دلیل قطعی قابل اثبات است که هر یک به تنهایی برای اثبات ضرورت حجاب کافی است: 1. قرآن کریم؛ 2. روایات شریفه؛ 3. سیره اهل بیت علیهم ‏السلام ؛ 4. براهین عقلی؛ 5. فطرت و طبیعت انسانی؛ 6. تاریخ.
بر اساس آیات و روایات، حجاب مورد نظر دین مبین اسلام یک بعدی نبوده، بلکه همه ابعاد و جوانب شخصیتی زن مسلمان را مد نظر قرار می‏دهد. در ذیل به بررسی هر یک از این ابعاد پنج‏گانه می ‏پردازیم:

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

1. حجاب فیزیکی بدن

این بُعد همان محوری است که توجه اکثریت قریب به اتفاق اندیشمندان، علما، فقها و روشنفکران را جلب نموده است. برخی افراد به اشتباه این بخش از حجاب را تمام حجاب دانسته‏ اند؛ به بیان دیگر حجاب را مساوی با پوشش فیزیکی بدن می‏دانند در حالی‏که این بخش از حجاب، نه تمام حجاب است و نه مهم‏ترین بخش آن، بلکه صرفا محسوس‏ترین و ملموس‏ترین بُعد آن می ‏باشد.
در آیات شریفه قرآن کریم (سوره نور و سوره احزاب) به این بُعد از حجاب تأکید ویژه شده و ظرایف پوششی مورد دقت قرار گرفته است.
قرآن کریم از دو بخش حجاب یا از دو نوع حجاب و شیوه پوشش زن سخن به میان آورده است: «خمار» (حجاب حداقلی) و «جلباب» (حجاب حداکثری).
از خمار در آیه 30 سوره نور سخن گفته شده: «وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَی جُیُوبِهِنَّ»: خمارهای خود را بر گریبان‏ های خویش بی افکنید. این بخش از آیه شریفه هم وجوب پوشش را بیان می ‏کند و هم حدود آن‏را. خمر جمع خمار است و در لغت آمده است: «الخمار ثوب تغطی به المرأة رأسها»؛ خمار لباسی است که زن سر خود را با آن می‏ پوشاند.
ابن‏ عباس در تفسیر این بخش از آیه شریفه می‏ گوید: «تغط شعرها و صدرها و ترائبها و سوالفها» (طبرسی، 1380، ج 7، ذیل آیه): زن موی سر، سینه و دور گردن و زیر گلوی خود را بپوشاند.
آنچه می‏ تواند به این فرمان الهی جامه عمل بپوشاند، مقنعه یا روسری بلندی است که علاوه بر پوشش کامل سر، بر روی گردن و سینه افتد (اکبری، 1377، ص 38).
خُمُر در قاموس قرآن به معنای پوشاندن است. طبرسی گوید: اصل خمر به معنای ستر و پوشاندن است. راغب نیز می‏گوید: اصل خمر به معنای پوشانیدن شی‏ء است و به آنچه با آن چیزی را می ‏پوشانند خمار گویند؛ ولی در عرف، خمار اختصاص یافته به آنچه زن سر خود را با آن می‏ پوشاند. به شراب نیز از آن روی خمر می‏گویند که عقل را می ‏پوشاند (قریشی، 1378، ج 2، ص 299).

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

استاد مطهّری رحمه‏ الله معتقدند: ترکیب لغوی «ضَرَبَ علی» در لغت عرب این معنا را می ‏سازد که چیزی را بر روی چیز دیگر قرار دهند، به طوری که مانع و حاجبی بر او شمرده می‏ شود (مطهّری، 1353، ص 154).
بر اساس آیه شریفه و تفسیر ابن‏ عباس، این پوشش سر هرچه که هست، اعم از شال، روسری یا مقنعه، باید مو، سینه، دور گردن و زیر گلوی زن را بپوشاند. شاید به همین دلیل برخی از مفسّران خمار را به معنای روسری نگرفته‏ اند، بلکه به معنای مقنعه لحاظ کرده‏ اند؛ البته به نظر می‏ رسد لفظ خمار منحصر به روسری یا مقنعه صرف نیست، بلکه با توجه به تعیین حدّ پوشش در آیه شریفه، تأکید بر نحوه صحیح پوشش و به قولی استاندارد کردن آن است. استاد مطهّری نیز قایل به همین نظر می‏ باشد: «البته روسری خصوصیتی ندارد؛ مقصود پوشیدن سر و گردن و گریبان است» (مطهّری، 1353، ص 153).
در زمان جاهلیت و صدر اسلام زنان عرب غیر مسلمان لباس‏های بلند و گشاد می ‏پوشیدند، بر سر یا شانه خود عبا می‏ انداختند و پوششی کوتاه (کوتاه‏تر از جلباب) روی سرشان می ‏بستند. استاد مطهّری به نقل از تفاسیر معتبر از جمله تفسیر کشّاف بیان می‏ کنند که زنان عرب معمولاً پیراهن‏ هایی می ‏پوشیدند که گریبان‏ هایشان باز بود، دور گردن و سینه را می‏ پوشاند و روسری ‏هایی هم که روی سر خود می‏ انداختند از پشت سر می‏ آویختند ـ به همین شکلی که الآن بین مردان عرب متداول است ـ قهرا گوش‏ ها و بناگوش ‏ها و گوشواره‏ ها و جلوی سینه و گردن نمایان می ‏شد. این آیه دستور می‏ دهد که باید قسمت آویخته همان روسری‏ ها را از دو طرف روی سینه و گریبان خود بی فکنند تا قسمت‏های یاد شده پوشیده گردد (همان).

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

در ذیل این آیه، شیعه و سنی روایت کرده‏ اند: روزی در هوای گرم مدینه زنی جوان و زیبا در حالی که طبق معمول، روسری خود را به پشت گردن انداخته و دور گردن و بنا گوشش پیدا بود، از کوچه عبور می‏ کرد. مردی از اصحاب رسول خدا صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله از طرف مقابل می‏ آمد. آن منظره زیبا سخت نظر او را جلب کرد و چنان غرق تماشای آن زن شد که از خودش و اطرافیانش غافل گشت و جلوی خودش را نگاه نمی‏ کرد. آن زن وارد کوچه ‏ای شد و جوان با چشم خود او را دنبال می‏کرد. همان‏طور که می‏رفت، ناگهان استخوان یا شیئی دیگر که از دیوار بیرون بود به صورتش اصابت کرد و صورتش را مجروح ساخت. وقتی به خود آمد که خون از سر و صورتش جاری شده بود. با همین حال به حضور رسول اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله رفت و ماجرا را به عرض رساند. اینجا بود که آن آیه مبارکه نازل شد: «قُل لِّلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ»(نور: 30)«وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَی جُیُوبِهِنَّ ...»(نور: 31) (همان).
نوع دوم پوشش، حجاب حداکثری یا همان جلباب است که در سوره احزاب بدان تصریح شده است: «یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّأَزْوَاجِکَ وَبَنَاتِکَ وَنِسَاء الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِن جَلَابِیبِهِنَّ ذَلِکَ أَدْنَی أَن یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِیًما» (احزاب: 59): ای پیامبر! به زنان و دخترانت و زنان مؤمن بگو: جلباب‏ های خود را به هم نزدیک سازند تا با این پوشش بهتر شناخته شوند و از تعرّض (هوسرانان) آزار نبینند و خداوند بخشنده و مهربان است.
این آیه شریفه پس از آیات حجاب در سوره نور، نازل شده است. آنچه در اینجا مورد بحث می ‏باشد معنای لغت «جلباب» است.
در این آیه، خدای تعالی از همه زنان خواسته است تا با پوششی به نام «جلباب» ـ که مفرد «جلابیب» است ـ خود را بپوشانند.
مفسران و اهل لغت معانی مختلفی برای جلباب ذکر کرده‏اند. ابن عباس می‏گوید: «الرداء الذی یستر من فوق الی اسفل» (زمخشری، 1352، ج 3، ص 559): جلباب ردایی است که سراسر بدن از بالا تا پایین را می‏پوشاند.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

مراد از «رداء» پوششی است که نظیر عبا، بر روی لباس‏ های دیگر می‏ پوشند و مصداق آن در زمان ما عبا و چادر زنان عرب و ایرانی است. تعبیر «به هم نزدیک کردن رداء» در آیه شریفه، با چادر و عبا سازگارتر است؛ زیرا شکل آن به گونه‏ ای است که باید اطراف آن به هم نزدیک و روی هم قرار گیرند تا بدن را پوشش دهند.

در تفسیر قرطبی آمده است: «ثوب اکبر من خمار و من ابن عباس و ابن مسعود: "انه الرداء "و قیل "القناع" و الصحیح: انه الثوب الذی یستر جمیع البدن»: جلباب لباسی است که از روسری بزرگ‏تر است و ابن عباس و ابن مسعود آن را به معنای رداء گرفته‏اند و گفته شده است: مقنعه است؛ و نشر صحیح آن است که جلباب لباسی است که همه بدن را می‏ پوشاند.

علّامه طباطبایی در تفسیر المیزان در ذیل آیه شریفه آورده است: «الجلابیب جمع جلباب و هو ثوب تشتمل به المرأة فیغطّی جمیع بدنها او الخمار الذی تغطّی به رأسها و وجهها»: جلابیب جمع جلباب است و آن لباسی است که زن آن را در بر می‏کند و همه بدن خود را می‏پوشاند یا مقنعه‏ ای است که سر و صورت خود را به آن می‏پوشاند.

صاحب تفسیر المیزان دو معنا برای جلباب ذکر کرده است که معنای دوم آن مطابق با قول صاحب تفسیر مجمع البیان است. شایان ذکر است از جهت مصداقی، این معنا با پوشش سنتی زنان مسلمان افغانی همخوانی دارد؛ یعنی مقنعه ‏ای که زن آن را در بر می‏کند و علاوه بر سر، صورت خود را نیز می‏ پوشاند.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

ابن منظور در لسان العرب می‏نویسد: «الجلباب ثوب اوسع من الخمار دون الرداءِ تغطی به المرأة رأسها و صدرها و قیل هو ثوب واسع دون الملحفه تلبسه المرأة و قیل هو الملحفه»: جلباب لباسی بزرگ‏تر از سرپوش و کوچک‏تر از رداست که زن سر و سینه خود را با آن می‏پوشاند و گفته شده است لباسی بزرگ است که از ملحفه کوتاه‏تر است و زن آن را می‏پوشد و گفته شده است: همان ملحفه است (اکبری، 1377، ص 44ـ46).

از آنچه بیان شد، معلوم می‏گردد که جلباب دارای معانی مختلفی است:

1. چادر: همانند چادر زنان ایرانی و عبای زنان عرب؛

2. ملحفه: همانند چادر زنان شمال ایران؛ 3. خماری که سرو صورت را می‏پوشاند و بلندتر از مقنعه ‏های معمولی و کوچک‏تر از چادر است؛ مانند چادر زنان افغانی و یا به گفته راغب، لباس دو قسمتی (پیراهن و روسری) است (قمیص و خمار) و یا به گفته صاحب مجمع البیان روسری‏ای است که زن وقت خروج از منزل سر و صورتش را با آن می‏پوشاند؛ همانند پوشش برخی از زنان سوری که مرکب از مانتو، روسری و پوشیه است.

حال اگر زن مسلمانی بخواهد مطمئن شود که به آنچه خداوند متعال در پوشش فیزیکی فرموده است، عمل نموده، باید از گفته ابن عباس و ابن مسعود ـ که دو صحابی بزرگ رسول ‏الله صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله هستند ـ تبعیت کند. آنان جلباب را به لباسی که کلّ بدن را بپوشاند تعریف نموده‏ اند. مصداق این پوشش در جامعه ما چادر است؛ پوششی که سراسری و فراگیر است؛ البته چنانچه از مقنعه ‏ای بلندتر از روسری و کوچک‏تر از چادر نیز استفاده نمایند ـ مانند روسری‏ های بلند زنان بندر ترکمن ـ به نظر کافی می‏ رسد؛ مشروط بر آنکه حریم حجاب را به طور کامل پوشش دهد و آزاد و رها نباشد.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

علاوه بر مباحث لغت‏ شناسی، چند نکته ویژه نیز در آیه جلباب وجود دارد:

1. تأخیر نزول آیات مورد نظر در سوره احزاب پس از آیات خمار در سوره نور. با توجه به مسئله تدریجی بودن احکام، این نظر محتمل است که آیه خمار دستور نخستین و آیه جلباب دستور نهایی آن است؛ یعنی حجاب برگزیده و برتر مورد نظر اسلام حجاب جلباب یا پوشش فراگیر و سراسری است.

2. عمومیت آیه جلباب بر همه زنان مؤمن و زنان و دختران پیامبر صلی‏ الله ‏علیه‏ و‏آله به عنوان یک حکم نهایی و استثناناپذیر.
3. دستور بر نحوه پوشش جلباب با عنوان «یدنین علیهن من جلابیبهن» (به هم نزدیک کردن جلباب)، با چیزی مانند عبا و چادر سازگارتر است تا با لباس و روسری؛ زیرا شکل لباس سراسری و رویین به گونه‏ای است که باید اطراف آن را به یکدیگر نزدیک کرد و بر روی هم قرار داد تا بدن را بپوشاند.

4. اثر اجتماعی پوشش جلباب اختصاصا در این آیه شریفه ذکر شده است، در حالی‏که این وجه برای پوشش خمار بیان نشده: «ذلک ادنی ان یعرفن فلا یؤذین»؛

این پوشش جلباب نزدیک‏ترین چیزی است که به‏وسیله آن ایمان و عفاف تعین می‏ یابد و به این وسیله زنان مؤمن و عفیف بهتر شناخته می‏ شوند تا از تعرّض هوسرانان آزار نبینند؛ از همین رو اراذل و اوباش مجبور می‏ شوند حساب این زنان متین و پوشیده را از زنانی که با جلوه‏ گری و آشکار کردن زینت‏ها سعی در آلودگی جامعه دارند جدا نمایند.