پندهای کوتاه از نهج البلاغه

[نصرالله عاشق خداومولا]

پندهای کوتاه از نهج البلاغه
مقدمه:


دانش آموزان گرامی، فرزندان عزیز

کتابی که اکنون در دست دارید، با همه کوچکی خود، به وسعت دریاهای بیکرانه، و به عظمت کوههای سر به فلک کشیده است: زیرا آنچه در این کتاب کوچک می خوانید، بخشی از کلمات و جملات کتاب ارجمندنهج البلاغه است، که به این صورت ساده، برای شما فراهم شده است.
این کلمات و جملات، مانند دانه های مروارید درخشان، که از اعماق دریایی سرشار از مرواریدهای ناب به دست آمده باشد، مخصوص شما نوجوانان عزیز انتخاب شده است. از این رو، تمامی مطالب این کتاب، با بیانی ساده، به زبان فارسی امروز، نوشته شده تا برای شما و دیگر هم سن سالهایتان، به آسانی قابل درک و آموختن باشد. و از این راه، شما عزیزان را، با کتابی که پس از قرآن، عالیترین و گرانقدرترین کتاب انسان سازی است، آشنا سازد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

با نهج البلاغه، بیشتر آشنا شویم

زندگی در باشکوه ترین دوره تاریخ کشورمان، یعنی دوران شکوهمند انقلاب اسلامی، خوشبختی بزرگی است که نصیب شما نوجوانان عزیز شده است. و بی تردید، نوجوان دانش آموز و درسی خوانده یی که در چنین دوران پرشکوهی زندگی می کند، کمتر ممکن است که با نامنهج البلاغه آشنا نباشد.
با این حال، برای آشنائی بیشتر شما، بهتر است به چند نکته اشاره شود: نهج البلاغه، که نمایانگر گوشه یی از اندیشه بلند و آسمانی حضرت علی علیه السلام است. از یکهزار سال پیش، به صورت کتاب جاودانه، در اختیار جهان و جهانیان قرار گرفته و دنیا را با تحسین و حیرت روبرو کرده است.
این کتاب، مجموعه یی از گفتارها، پند و اندرزها، نامه ها و نوشته ها، سخنان کوتاه و پر مغز آن امام بزرگوار است، که توسط دانشمند بر جسته اسلامی،سید رضی در پایان قرن چهارم و آغاز قرن پنجم هجری، گرد آوری شده است.
سید رضی سخنان والا و نوشته های بی همتای امام علیه السلام را، در کتاب نهج البلاغه، به سه بخش اصلی تقسیم کرده که ترتیب آنها چنین است 1- خطبه ها
2-نامه ها
3- سخنان کوتاه

[نصرالله عاشق خداومولا]

درباره خطبه ها

نوجوانانی که در ایران انقلابی و اسلامی زندگی می کنند، بر خلاف نسلهای گذشته، به خوبی باخطبه و معنی آن،آشنا هستند.زیرا یا خود، همراه پدر و مادر و بزرگترهایشان، در نماز جمعه شرکت می کنند و خطبه امام جمعه شهرشان را از نزدیک می شوند .یا بوسیله رادیو و تلویزیون، که خطبه های نماز جمعه را پخش می کنند، با معنی و مفهم خطبه، آشنا شده اند .
خطبه، مجموعه گفتارهایی است، که امام جمعه، برای مسلمانانی که در نماز جمعه شرکت کرده اند، بیان می کند. در این گفتارها، مسائل و مطالب گوناگونی مطرح می شود، تا ضمن آن، آگاهی لازم، به امت مسلمان داده شود: آگاهی هایی در باره توحید و خداشناسی، اصول عقاید اسلامی، بحث ها و مسائل قرآن، فلسفه بعثت پیامبران و مسئله ظهور آخرین امام، و امامت، موضوع امت و امامت و هر مسئله دیگری که مطرح ساختن آنها لازم باشد مانند مسائل گوناگون سیاسی و اجتماعی که در جامعه مسلمانان پیش می آید. از این رو، امام جمعه در خطبه های خود، پیرامون اینگونه مسائل نیز توضیحات لازم را می دهد، تا ذهن امت مسلمان نسبت به آنها روشن شود و فریب دشمنان خدا و دین خدا را نخورند.
اما باید دانست که خطبه های امام علی علیه السلام، مخصوص روزهای جمعه نبود. بلکه چون در دوران حکومت آن حضرت، نماز تمام روزهای هفته به صورت جماعت خوانده می شد، همیشه برای ایراد خطبه، فرصت مناسب وجود داشت. امام علیه السلام نیز، هر گاه که مسئله فوری و مهمی پیش می آمد، که لازم بود با مسلمانان در میان گذاشته شود، بر منبر قرار می گرفت و به ایراد خطبه و روشنگری ذهن مسلمانان می پرداخت.
خطبه هایی که در نهج البلاغه گرد آوری شده، تنها 238 خطبه، از صدها خطبه آن حضرت است. با این حال، بخش خطبه ها، در نهج البلاغه، از دو بخش بعدی که نامه ها و سخنان کوتاه امام (ع) را در بر دارد، مفصل تر و بلندتر است.
خطبه های نهج البلاغه، بیشتر در موضوع توحید و خداشناسی، بحث درباره رسالت و معرفی مقام والای رسول اکرم (ص)، مسائل و مباحث اسلامی و قرآنی، مسائل سیاسی و اجتماعی جهان اسلام، و دعوت مسلمانان به سرکت در جهاد و استقبال از شهادت در راه خدا و دین خدا بیان شده است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

درباره نامه ها

بخش نامه های نهج البلاغه، آثاری را که از قلم گهربار آن حضرت تراوش کرده است، در بر دارد. و این آثار، عبارت از نامه هایی است که امام علیه السلام، پیرامون مسائل و حکومت اسلامی و امت مسلمان، برای دوستان و نزدیکان، و حتی برای دشمنان خود نوشته است. همچنین نامه ها و فرمانهایی است که آن حضرت، برای فرمانداران و استانداران و مسئولان حکومتی امور مسلمانان نوشته، و در هر یک، عالیترین اصول حکومت و کشورداری، بهترین راه خدمت به مردم، و بخصوص حفظ حقوق افراد ضعیف و طبقه مستضعف را تعیین کرده، و کارکنان حکومت اسلامی را، به رعایت یکایک این دستورات، موظف ساخته است.
علاوه بر اینها، مکاتبات، و اصولا در تمامی نامه ها و نوشته های امام علیه السلام، علاوه بر مسائل آن روز، از یک سو، اصول زندگی در پرتو اسلام و در حکومت اسلامی بیان شده، و از سوی دیگر، مسائل تربیتی و اخلاقی و اعتقادی اسلام، و از دیدگاه آن حضرت روشن شده است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

درباره سخنان کوتاه

سومین بخش نهج البلاغه، در بردارنده سخنان کوتاه امام علیه السلام است که بیشتر آنها، از یک یا دو جمله فشرده تشکیل شده است.اما همین گفته های بسیار کوتاه و یکی دو جمله هایی، که بین مردم بهکلمات قصار معروف شده، هر یک دریایی از معنی را در خود جای داده است.کلمات قصار علی علیه السلام بیشتر دربردارنده پند و اندرزهای آن حضرت، و راهنمایی های بی نظیری درباره روش صحیح اعتقادی و تربیت اسلامی است.
مطالب عمیق و پرمعنایی که در این جمله های کوتاه وجود دارد، چنان است که دوست و دشمن،آن را همچون سایر آثار گسترده و مفصل امام (ع)، پس از قرآن کریم و گفتارهای رسول اکرم (ص)، عالی ترین راهنمای بشر، برای زندگی پاک و سعادت آمیز دانسته اند. طوری که هر کدام از این سخنان فشرده، صدها درس زندگی و سرمشق انسانیت، و خوب بودن و خوب زیستن، در خود نهفته دارد.
پس از آشنائی مختصر با مطالب سه گانه نهج البلاغه، اکنون باید گفت که: نهج البلاغه، علاوه برداشتن مطالب عمیق و معانی والا و ارزنده، و مفاهیم انسان ساز خود، از لحاظ طرز نگارش نیز مقام ارجمندی دارد .
نثر این کتاب و شیوه نگارش حضرت، چنان شیوا و دلنشین است، که در زبان و ادبیات عرب، هرگز نظیری نداشته و بعدها در طول چند قرن نیز، نظیری برای آن پیدا نشده است.و از همین رو، برای آن نام نهج البلاغه یعنیراه و روش شیوایی گفتار و رسایی کلام انتخاب شده است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

شریف رضی کیست؟

شریف رضی، معروف به سید رضی دانشمند بزرگ اسلامی در قرن چهارم هجری است که با گردآوری نهج البلاغه نام خود را در تاریخ اسلام جاودانه کرد.
جد پنجم او، حضرت موسی بن جعفر (ع) امام هفتم شیعیان است و چون حضرت علی (ع) نیز، جد پنجم امام موسی بن جعفر (ع) بوده است، به این ترتیب درمی یابیم که حضرت علی (ع)، جد دهم سید رضی است. همچنین از طرف مادر نیز اجداد سید رضی، با9 نسل فاصله، به حضرت علی (ع) می رسند. از این رو معلوم می شود که سید رضی هم از سوی پدر، هم از سوی مادر، خاندان پاک و شریفی داشته که هر دو از نسل مبارک امام علی علیه السلام بوده اند.
سید رضی در سال 359 هجری قمری متولد شد و پس از یک زندگی کوتاه ولی پر ثمر 47 ساله، در سال 406 هجری درگذشت.
وی از کودکی، دوشادوش برادرششریف مرتضی به تحصیل دانش رفته بود، به زودی هوش فراوان و نبوغ سرشار خود رانشان داد، و از تمامی هم سن سالهای خود پیش افتاد. به طوری که در نخستین سالهای جوانی به عنوان یک دانشمند برجسته اسلامی شناخته شد و مورد احترام دانشمندان بزرگ آن زمان قرار گرفت.
سید رضی از آغاز جوانی، شروع به تحقیقات با ارزشی در زمینه قرآن و اسلام و مسائل اسلامی کرد. حاصل تلاشها و تحقیقات او، چند کتاب با ارزش بود که در قرنهای بعد نیز، همیشه مورد توجه دانشمندان جهان اسلام قرار گرفته است.
وی در زمینه شعر نیز نبوغ سرشاری داشت، چنانکه دانشمندان و شعر شناسان، با مطالعه اشعاری که از او باقی مانده است، وی را بزرگترین و بهترین شاعر عرب دانسته اند.
اما کتابی که نام او را جویده کرده، نوشته ها و اشعار و تحقیقات خودش نیست، بلکه گردآوری و تدوین همین کتابی که امروز، با نام نهج البلاغه در دنیا می درخشد. سید رضی، برای جمع آوری مطالب این کتاب نزدیک 20 سال زحمت کشید. به دهها کتابخانه رفت و صدها کتاب را از آغاز تا پایان به دقت خواند. در آن کتابها، که هر کدام دهها سال پیش نوشته شده بود، آثار مختلفی از علی علیه السلام نیز وجود داشت. نویسندگان آن کتابها، هر کدام به مناسبت های مختلف، قسمتهائی از خطبه ها، نامه ها، سخنان کوتاه و پند و اندرزهای امام علیه السلام را نقل کرده بودند.
اما این آثار، در هیچکدام از آن کتابها، نظم و ترتیب درستی نداشت. بلکه هر نویسنده یی قسمتهایی از آثار امام را، در کتاب خود نقل کرده بود.
از این رو، سید رضی سعی و همت فراوان به کار برد و پس از سالها تحقیق و مطالعه، در سال 400 هجری قمری، موفق شد آثار پراکنده امام را در سه بخش گردآوری کند و به صورت کتابی جامع، در جهان فرهنگ و اندیشه انتشار دهد.
باید دانست که نهج البلاغه نیز، در بردارنده تمامی آثار امام (ع) نیست. اما از تمام کتابهایی که در زمینه گفته ها و نوشته های آن حضرت، پیش از سید رضی، تدوین و تألیف شده بود، پرمطلب تر و دارای نظم و ترتیب بیشتر و به کمال نزدیک است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

سخنان علی علیه السلام، پیش از سید رضی

سید رضی، نهج البلاغه را در زمانی گردآوری و تنظیم کرد که حدود 350 سال از شهادت حضرت امیرمؤمنان (ع) می گذشت.
می دانیم که سید رضی مطالب نهج البلاغه را از میان نوشته های کتابهای که قبل از او تالیف شده بود بدست آورد و یکجا گردآوری کرد، و همین نکته آشکار می کند که پیش از او بسیاری از نویسندگان و محققان دیگر، دست به جمع آوری آثار امام (ع) زده بودند.
به طوری که دانشمندان و تاریخ نویسان در کتابهای خود نوشته اند پیش از تنظیم نهج البلاغه 22 کتاب دیگر نیز وجود داشت که همه آنها، مثل نهج البلاغه، شامل سخنان و نامه ها و نوشته های امام علیه السلام بود، نخستین کتابی که در این زمینه تدوین شد، سخنرانی های علی علیه السلام روی منبر نام داشت، مولف این کتاب کسی بود که در زمان جاهلیت - یعنی پیش از بعثت رسول اکرم (ص) به دنیا آمد او که بعد از ظهور اسلام، مسلمان شده بود، پس از رحلت پیامبر (ص) به جمع یاران علی (ع) پیوست و پس از آن، تا زمان شهادت امام، از یاوران وفادار و فداکار او بود.
این شخص که زید بن وهب نام داشت در سال 96 هجری در گذشت. اما سالها پیش از مرگ، مطالبی را که خود از زبان امیرالمؤمنین شنیده بود درسخنرانیهای علی (ع) روی منبر نوشت.
پس از او، بیست کتاب دیگر در این زمینه تنظیم شد. و بالاخره آخرین کسی که پس از سید رضی در این مورد کتابی تدوین کرد، دانشمند برجسته یی به نامابو عثمان جاحظ بود.
جاحظ در سال 225 هجری در گذشت و این، تاریخی بود که سید رضی، 104 سال پس از آن متولد شد. کتاب جاحظصد سخن از امیرالمؤمنین علی علیه السلام نام دارد که سید رضی از مطالب آن نیز مانند مطالب کتابهای دیگر، استفاده کرده و قسمتهایی از آن را در نهج البلاغه نقل کرده است .
مجموعاً هفتاد نفر از دانشمندان قبل از سید رضی خطبه ها و سخن های امام علی (ع) را جمع آوری کرده اند که این مختصر را گنجایش ذکر نام همه آنها نمی باشد. (1)

[نصرالله عاشق خداومولا]

چرا این جملات را انتخاب کرده ایم؟

براستی انتخاب چند گوهر از میان گوهرهای یک گنجینه پربار، کار دشواری است. و از آن دشوارتر، انتخاب گوهرهای معنوی کلام حضرت علی (ع) از گنجینه بی مانند نهج البلاغه است. زیرا وقتی قرنهاست که کلام امام (ع) را، فروتر از کلام خلق و فراتر از کلام مخلوق می نامند و می شناسند، جسارت گستاخی خواهد بود که کسی از میان آنها، چند کلام راانتخاب کند. چون انتخاب کردن، معمولا به معنی ترجیح و برتر دانستن چیزی از میان چیزهای دیگر است. و حال آنکه کلام امام (ع) در چنان حدی از اوج ارزش و والایی است، که هیچکدام را نمی توان انتخاب کرد و نسبت به بقیه ترجیح داد.
به این ترتیب، کاری که در این کتاب کوچک صورت گرفته، انتخاب کردن، به معنی ترجیح دادن نیست، بلکه به منظور آشنا ساختن نوجوانان عزیز، با کوتاه ترین و ساده ترین کلمات و جملات امام (ع) است.
بدین که خواسته ایم تعدادی از کلمات و جملات کوتاه امام را، که درک و دریافت و آموختن آن، برای نوجوانان کلاس پنجم ابتدائی آسان ترین باشد، در دسترس آنان قرار دهیم. از این رو، در این مجموعه کوچک، ساده ترین جمله ها را انتخاب کرده ایم، نه بهترین آنها را. زیرا ستارگان و تابناک کلام امام (ع)، در آسمان روشن و گسترده. نهج البلاغه، همه،بهترین ووالاترین هستند.
کوشش کرده ایم تا جملات این کتاب، در زمینه های گوناگون سخنان زندگی بخش، و پندها و راهنمایی های انسان امام (ع) باشد.
تعدادی از جملات درباره توحید و خداشناسی، تعدادی دیگر در موضوع راز آفرینش انسان و سایر موجودات، تعدادی از آنها پیرامون ارتباط انسان با خلق خود، و بیشترین آنها، درباره مربوط به روشهای تربیتی و اخلاقی اسلام، و پندهای امام (ع) پیرامون شیوه های صحیح زندگی فردی و اجتماعی است. این قسمت از جملات امام (ع)، اندرزهایی ساده و قابل اجرا هستند، که عمل به آنها که نه تنها سخت و دشوار نیست، بلکه آسان و دلپذیر است، و در عین حال، آسایش انسان در دنیا و رستگاری او را در آخرت تضمین می کند.
هر کدام از جمله ها، در ساده ترین صورت ممکن، به زبان فارسی ساده و آسانی ترجمه شده است.
ممکن است درک کامل کلام امام (ع) با وجود ترجمه ساده، باز هم برای نوجوانانی که این کتاب بخاطر آنها تهیه شده است، دشوار باشد. از این رو، علاوه بر ترجمه کلمات امام (ع)، درباره هر یک، شرح کوتاهی نیز تهیه کرده و با زبانی درخور درک این گروه سنی، نوشته ایم، تا مطالعه آنها، به این فرزندان عزیز، برای درک کلام امام (ع)، بیشتر کمک کند.
امیدواریم این کتاب کوچک، دریچه ای به روی نوجوانان عزیز بگشاید، تا از راه آن، به دنیای پهناور اندیشه های امام (ع) وارد شوند و با تعالیم درخشان اعتقادی و اخلاقی و تربیتی و انسانی اسلام بیشتر آشنا شوند. هیئت تحریر به بنیاد نهج البلاغه

[نصرالله عاشق خداومولا]

1. اگر خدا شریکی داشت

لو کان لربک شریک لاتتک رسله.
نامه / 31.
ترجمه: اگر پروردگارت شریکی می داشت، فرستادگان آن شریک (یعنی پیامبران آن خدا دیگر) نزد تو می آمدند.
شرح: خداوند توانائی که ما را، و این دنیای پهناور و پر از زیبائی را، آفریده است، خدایی یگانه و بی همانند است.
تمامی پیغمبرانی که برای راهنمایی افراد بشر، به میان مردم آمده اند، با آن که دینهای گوناگون آورده اند، سخنهایشان درباره خدا، یکسان و همانند بوده است. همه آنها، به پیروان خود گفته اند که: خدا یکی است و شبیه و شریک ندارد.
فرزند عزیز، این را بدان که اگر غیر از پروردگار یگانه و بی شریک، خدا دیگری هم وجود داشت، او را به افراد بشر اعلام دارند، هم مردم را به سوی او دعوت کنند.
ولی در طول میلیونها سالی که از زندگی بشر می گذرد، واز میان 124 هزار پیغمبری که برای هدایت مردم آمده اند، هرگز پیغمبری نگفته است:
من، از سوی خدایی، غیر از خدای یگانه، به سوی شما فرستاده شده ام.
همین موضوع، دلیل آشکاری است برای آن که بدانی: خدای تو، و آفریدگار و همه افراد بشر، و خالق این جهان بزرگ، همان خداوند یگانه و بی مانند است که تمام پیغمبران، از او سخن گفته اند و همه افراد بشر را، به سوی او دعوت کرده اند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

2. انگیزه دوری از گناه

لو لم یتوعد الله علی معصیته لکان یجب ان لا یعصی شکراً لنعمه.
ح / 290.
ترجمه:اگر حتی خداوند، بندگانش را،از نافرمانی کردن و گناه ورزیدن نترسانیده بود، باز هم واجب بود که انسان، مرتکب هیچ گناهی نشود، تا به این وسیله، در برابر نعمتهای او سپاسگزاری کرده باشد.
شرح: کسیکه گناه میکند و فرمان خداوند را به جای نمی آورد، در حقیقت، نعمت هایی را که خداوند به او داده است، تباه میکند. زیرا چنین کسی، برای آن که بتواند گناهی را مرتکب شود، ناچار باید تمام نیروهائی را که در وجودش هست، به کار ببرد. در حالیکه خداوند، این نیروها را، برای گناه و نافرمانی کردن به او نداده است.
خداوند، این نیروها را، برای گناه و نافرمانی کردن به او نداده است.
فرزند عزیز، کسی را در نظر بگیر، که می خواهد، بر خلاف فرمان خداوند، مرتکب گناه شود، و بطور مثال، دست به دزدی بزند:
تمام اعضاء بدن آن شخص، باید وظایف خود را، با تمام نیرویی که دارند انجام دهند، تا او توانایی انجام چنین گناهی را داشته باشد.
ششهای او، باید بطور مرتب هوای تازه را به خود بگیرند، تا او نفس بکشد و زنده بماند، قلبش باید بطور منظم در حال تپیدن باشد، تا خون به تمام پیکرش برسد و او را زنده نگاه دارد، چشمهایش باید توانایی دیدن داشته باشند، تا او راه خود را ببیند، پاهایش باید قادر به حرکت و قدم برداشتن باشند، تا او در مسیری که با چشمش می بیند، پیش برود، گوشهایش باید توانایی شنیدن داشته باشند، تا او صدای نزدیک شدن مردم را تشخیص بدهد و از خطر فرار کند، دستهایش باید توانایی کار و حرکت داشته باشند، تا او درها را باز کند و اشیای را بردارد، مغزش باید کار خود را انجام دهد،تا سایر اعضای بدنش از آن فرمان بگیرند، و وظایف خود را اجرا کنند... و اگر یکی از این اعضای، یعنی یکی از این نعمتهایی که خداوند به انسان داده است، کار خود را به درشتی انجام ندهد، شخص گناهکار، قادر به انجام گناه نخواهد بود.