ماجرای شهادت «طفلان مسلم»؛ واقعیت یا افسانه؟

[مصطفی*شیعه ال طاها*]

مسلم فرزند عقیل از جهت نَسبی، برادرزاده حضرت امام امیرالمؤمنین(ع) و پسرعموی حضرت امام حسین علیه السلام محسوب می‌شود. زمانی که کوفیان به امام حسین نامه نوشتند و ایشان دعوت آنها را پذیرفت، براى بررسى اوضاع، مسلم‌بن عقیل را به آن‏جا فرستاد. او پس از بیعت گرفتن از کوفیان، به‌پشتوانه آن‏ها موفق به محاصره کاخ حاکم کوفه شد، اما در این هنگام یک‌باره مسلم را رها کردند و سرانجام به‌دست دشمنان به شهادت رسید.در کتاب‌های تاریخی چند فرزند پسر و دختر برای جناب مسلم‌بن عقیل نام می‌برند که چهار تن از پسران ایشان در حادثه کربلا و پس از آن به شهادت می‌رسند، با این بیان که دو تا از فرزندان مسلم به‌نام‌های عبدالله و محمد در واقعه کربلا شهید می‌شوند. شیخ مفید در کتاب «الاختصاص» خود از عبدالله‌بن مسلم به‌عنوان یکی از شهدای کربلا یاد می‌کند.


اما در نقل‌هایی آمده است که دو طفل پس از فرار از معرکه کربلا، توسط عُمّال ابن‌زیاد دستگیر می‌شوند و به‌طرزی فجیعی به قتل می‌رسند، در این باره سه نکته وجود دارد:

1ـ سند روایت 2ـ ابهام در هویت دو طفل 3ـ غلوّ بودن داستان شهادت این دو طفل


در اینکه این دو طفل فرزندان مسلم هستند یا جعفر طیار، دو نقل متفاوت وجود دارد که شیخ عباس قمی در کتاب «نفَس المهموم» آن دو روایت را نقل می‌کند. وی پس از نقل دو داستان شهادت این دو طفل، از منبع کتاب شیخ صدوق و علامه مجلسی در بحارالانوار، می‌نویسد «و تمام قصه را قریب آنچه صدوق نقل کرده است بیاورده و چون این حکایت بـه دو طریق با اندکی اختلاف روایت شده است، باید مطمئن بود اصل آن صـحیح است و این دو راوی از یکـدیگر نگرفته‌اند، هرچند به‌تعیین نمی‌دانیم از اولاد عقیل بودند یا جعفر طیار». شیخ عباس قمی بعد گمانه می‌زند که «این روایت دوم (ماجرای فرزندان جعفر طیار) نزدیک‌تر می‌نماید.»، بعد در ذکر علت آن می‌نویسد «چون قبر این دو طفل نزدیک مسیب در پنج‌فرسخی کربلاست و ممکن است یک روز آن دو طفل این اندازه راه روند، اما از کوفه فاصله بسیار است و فرار کودکان از کربلا به قبول نزدیکتر است تا از زندان کوفه.»، چرا که در نقل اول داستان طفلان مسلم می‌خوانیم آنها از زندان کوفه به‌کمک زندانبان گریختند و به پیرزنی پناهنده شدند، ضمن آنکه ماجرای فراری دادن این دو طفل توسط زندانبان پیری که متوجه شد آنها از نوادگان امیرالمؤمنین(ع) هستند، بسیار مشکوک و قابل تأمّل است، افزون بر اینکه کوفیان به‌شدت از ابن‌زیاد هراس داشتند.

اما درباره سند حدیث، شیخ عباس قمی پس از ذکر روایت اول می‌نویسد «این حکایت را به‌اعتماد شـیخ صدوق نقل کردیم و خود با این تفصـیل و کیفیت بعید شـمرده است.»، بعد مرتجم می‌نویسد «و اینکه مؤلف گوید شهادت این دو طفل به این کیفیت و تفصیل نزد من مستبعد است، دلیل آن نمی‌شود که وقوع اصل آن را هم مستبعد شمرده است، چون بسیار باشد که تفاصیل واقعه مشـکوک و مسـتبعد است و اصل آن قابل تردیـد نیست». او ادامه می‌دهد «مظالم آن سـتمکاران نسبت به آل‌محمد صلّی اللّه علیه و آله بیش از اینهاست و در اسناد حدیث، ابراهیم‌بن رجا ضعیف است و علما گفته‌انـد: بر روایت او اعتماد نمی‌توان کرد و علی‌بن جبار و عثمان‌بن داوود هاشـمی هر دو مجهولند، ولی از ضـعف اسـناد علم به کـذب روایت حاصل نمی‌شود تا نقل آن جایز نباشد. شاید تضعیف یا استبعاد به سه وجه دفع شود:

اول آنکه سـند حدیثی ضـعیف باشد و چون ضـعف سـند دلیل کذب آن نیست؛ شاید کسـی قرینه بر صحت آن بیابد که ما بر آن قرینه مطلع نشـده باشـیم.

دوم آنکه در نقل حـدیث کلمه‌ای تصـحیف شود یا راوی سـهواً آن را به کلمه دیگر تبـدیل کند و آن سبب اسـتبعاد یا تکذیب حدیث شود.
سـوم آنکه مبالغه در حـدیثی راه یافته و راوی مطلب را بزرگ‌تر از آنچه واقع شـده است بنمایـد یا کمتر و از این جهت به‌نظر مسـتبعد آید، و چون کسـی به‌دقت در آن نگرد، اصل واقعه را از زوایـد آن جدا تواند کرد. اینها که گفتم در اخبار ضـعیف است و اخبار صـحیح را خـود تکلیـف معین است و از اینکه عبیـدالله قاتـل این دو طفـل را بکشت تعجب نبایـد کرد.

منابع:
^{صفحات 161 تا 169 کتاب «نفس المهموم» شیخ عباس قمی این دو روایت نقل شده است.}