عرفان سرخ : تاثیر فرهنگ شهادت طلبی در حفظ ارزشهای دینی

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

راه شناخت نفس نیز تزکیه آن از هواها و ملکات حیوانی است. قرآن کریم با بیان های گوناگونی به این حقیقت می پردازد که به دو نمونه آن اشاره می کنیم:
1. در سوره مبارکه شمس، پس از یازده سوگند متوالی که در هیچ جای قرآن چنین دیده نمی شود، می خوانیم:
قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکّاها وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسّاها. (شمس: 9 و 10)
همانا کسی که نفس خود را پاک و تزکیه کرد، رستگار شد و آن کس که نفس خویش را با معصیت و گناه آلوده ساخت، نومید و محروم گشت.
2. آیه هایی تزکیه انسان ها را یکی از اهداف بعثت پیامبران برمی شمارد، از جمله آیه 2 سوره جمعه که می فرماید:
هُوَ الَّذی بَعَثَ فِی اْلأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ ... .
او کسی است که در میان جمعیت درس نخوانده، رسولی از خودشان برانگیخت تا آیاتش را بر آنها بخواند و آنها را تزکیه کند و به آنان کتاب و حکمت بیاموزد.
چنان که از این آیه ها برمی آید، تزکیه نفس، راه سعادت و رستگاری است
ص:37
که همان رسیدن به لقاء پروردگار است. افزون بر این، قرآن کریم، بزرگ ترین زیان آدمی را خسران نفس آدمی می داند که بزرگ ترین سرمایه خدادادی است. خداوند در آیه 15 سوره زمر می فرماید:
قُلْ إِنَّ الْخاسِرینَ الَّذینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلیهِمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ أَلا ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبینُ.
بگو زیان کاران واقعی آنانند که سرمایه وجود خویش و بستگانشان را در روز قیامت از دست داده اند. آگاه باشید، زیان آشکار همین است.
خسران نفس به معنای آن است که آدمی، جان خود را در هلاکت و نابودی قرار دهد و هلاکت نفس، پوشاندن آن با گناهان است که نتیجه آن، دوری از خداست و دوری از خدا، حرکت کردن و سیر بر خلاف جهت هدف خلقت و کمال نهایی و سعادت حقیقی است؛ زیرا دوری، در مقابل نزدیکی قرار می گیرد که به عنوان کمال نهایی انسان معرفی شده است.
قرآن کریم این تعبیر را در آیه های 41 و 44 سوره مؤمنون آورده است: «... فبُعدا لقوم الظّالمین؛ دور باد قوم ستمگر (از رحمت خدا)» و «... فبعدا لقوم لایؤمنون؛ دور باد قومی که ایمان نمی آورند».

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

6 . رابطه انسان با دنیا

اشاره

در بینش اسلامی، دنیا و مظاهر آن، جایگاه تکلیف، بندگی، آزمایش و رشد و تعالی انسان است. در این عالم است که باید برای آخرتش توشه برگیرد و برای زندگی ابدی اش، پس انداز مناسب ذخیره کند. پس انسان با آن اهداف عالی و جایگاه بلندی که برایش در نظر گرفته شده است، باید رابطه اش با دنیا و مظاهر آن به گونه ای باشد که با نهایت استفاده از موقعیت ها و فرصت های آن، خود را بالا بکشد. با این حال، جان خویش را به آلودگی های آن نیالاید.
بنابراین، شایسته است که در اینجا رابطه انسان را با دنیا که محل تکلیف و آزمایش اوست، از دیدگاه اسلام و با مراجعه به قرآن کریم و سخنان معصومین علیهم السلام ارزیابی کنیم:
الف) رابطه انسان با دنیا از دیدگاه قرآن
قرآن کریم با لقب های گوناگون، دنیا را معرفی می کند که تک تک آنها را بررسی می کنیم:
ص:39
1. «متاع» که در آیه های بسیاری(1) از جمله آیه 26 سوره رعد ذکر شده است:
... وَ مَا الْحَیاهُ الدُّنْیا فِی اْلآخِرَهِ إِلاّ مَتاعٌ.
زندگی دنیا در برابر آخرت تنها متاع ناچیزی است.
متاع به معنی هر چیزی است که به گونه ای از آن انتفاع حاصل شود، ولی خود آن هدف نباشد، بلکه وسیله ای برای رسیدن به هدف باشد.(2)
2. «عَرَض» که در آیه های زیادی از جمله 67 سوره انفال، 169 سوره اعراف، 94 نساء و... آمده است.
... تُریدُونَ عَرَضَ الدُّنْیا وَ اللّهُ یُریدُ اْلآخِرَهَ. (انفال: 67)
شما متاع ناپایدار دنیا را می خواهید، ولی خداوند سرای آخرت را برای شما می خواهد.
عَرَض، هر چیزی است که ثباتی ندارد و زود از میان می رود و ناپایدار است.(3)
3. «زینه» که آیه 28 سوره کهف، دنیا را به این وصف خوانده است:
... وَ لا تَعْدُ عَیْناکَ عَنْهُمْ تُریدُ زینَهَ الْحَیاهِ الدُّنْیا ...
... و هرگز به خاطر زیورهای دنیا چشمان خود را از آنها برمگیر... .
زینت به معنای چیز زیبایی است که ضمیمه چیزی دیگر می شود تا به خاطر زیبایی اش، آن چیز دیگر، محبوب و جالب شود.(4)
4. «لعب و لهو» که در آیات 36 سوره محمد، 64 سوره عنکبوت و 32
ص:40
________________________________________
1- در این مورد به آیات 36 بقره، 77 نساء، 38 توبه و... می توان مراجعه کرد.
2- مفردات الفاظ القرآن، ص 757.
3- همان، ص 560.
4- تفسیر المیزان، ج 2، ص 503.
سوره انعام به این صفت اشاره شده است:
وَ مَا الْحَیاهُ الدُّنْیا إِلاّ لَعِبٌ وَ لَهْوٌ ...
زندگی دنیا چیزی جز بازی و سرگرمی نیست.
«لَعِب» عبارت است از عملی که به خاطر قصد و هدفی صحیح انجام نگیرد(1) (بلکه به خاطر هدفی خیالی و عاری از حقیقت انجام شود) و «لهو»، عبارت است از چیزی که انسان را از مقصود و کارهای مهمش بازدارد.(2)
5. «متاع الغرور» که در آیه 185 آل عمران بیان شده است:
وَ مَا الْحَیاهُ الدُّنْیا إِلاّ مَتاعُ الْغُرُورِ.
و زندگی دنیا چیزی جز سرمایه فریبنده نیست.
«غرور»، هر فریبنده است که انسان را گول بزند، خواه آن فریبنده مال باشد یا مقام یا شهوت و هوای نفس یا شیطان.(3)

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

بنابراین، ارتباط عملی انسان با پروردگار خویش، از ایمان و عمل صالح آغاز می شود و به نزدیکی او می انجامد که همان فیض حضور و شهود اوست.
در پیشگاه الهی، دو نوع رابطه برای انسان وجود دارد؛ یکی رابطه تکوینی که آدمی لحظه لحظه، وجود و هستی خویش را از او می گیرد و دیگری رابطه ای تشریعی که انسان با توجه به رابطه تکوینی خود با خدا باید برنامه زندگی خویش را بر اساس آن تنظیم کند و اعمال خود را بر این اساس انجام
ص:38
دهد، ولی خود رابطه تشریعی نیز در دو مقام متصور است: یکی رابطه اعتقادی انسان با خدا که در شکل ایمان به خدا و توحید او ظاهر می شود و دیگر اصول دین که به توحید بر می گردد و ریشه ارزش دیگر افعال اختیاری انسان است. دیگری رابطه عملی انسان با خداست که از آن به عبودیت و بندگی یاد می شود. در واقع، راه رسیدن به کمال و سعادت حقیقی این نوع رابطه انسان با خالق است، نه رابطه تکوینی او که غیراختیاری است.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

با دقت در این اوصاف، به این حقیقت پی می بریم که از دیدگاه قرآن، دنیا و آنچه در آن است، وسیله آزمایش انسان و راه کمال و رسیدن او به آخرت است.
بنابراین، همه این صفت ها در حقیقت، اوصاف زندگی انسان در دنیا و اشاره به جنبه های گوناگون آن است؛ زیرا اگر قرآن، زندگی دنیا را «متاع» می نامد، بدین جهت است که زندگی دنیا، خود، هدف نیست، بلکه باید از آن برای ساختن زندگی آخرت بهره جُست و به سبب ناپایداری، آن را «عَرَض»
ص:41
________________________________________
1- مفردات الفاظ القرآن، ص 748.
2- همان، ص 741.
3- همان، ص 604.
می خواند. اگر هم نام «زینت» بر آن می نهد، از آن روست که زندگی دنیا اصالت ندارد، بلکه تبعی و فرعی و وسیله آزمایش است. اگر به آن «لهو و لعب» می گوید، برای آن است که بسیاری را سرگرم خود می کند و از درک حقیقت هستی باز می دارد. از سویی هم به سبب فریب دادن بسیاری از انسان ها آن را «متاع غرور» می نامد.(1)
قرآن کریم، در آیه 64 عنکبوت، حقیقت معنای زندگی را از زندگی دنیا نفی کرده است و آن حقیقت و کمال را برای زندگی آخرت ثابت می کند:
وَ ما هذِهِ الْحَیاهُ الدُّنْیا إِلاّ لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ إِنَّ الدّارَ اْلآخِرَهَ لَهِیَ الْحَیَوانُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ.
این زندگی دنیا چیزی جز سرگرمی و بازی نیست و زندگی واقعی، سرای آخرت است؛ اگر می دانستند.
از دیدگاه قرآن، انسان باید به دنیا نگاهی آلی داشته باشد، نه استقلالی. اگر انسان با نگاه آلی به دنیا و زندگی در آن بنگرد و آن را وسیله ترقی و کمال ببیند، دنیا سکوی پرتاب انسان به سوی کمال خواهد بود و این، نیکوترین و صحیح ترین ارتباطی است که انسان می تواند با دنیا و مظاهر آن داشته باشد، ولی اگر با نگاه استقلالی به آن نگریست؛ یعنی آن را یک حقیقت قرار داد، آن هنگام دنیا مذموم است. باید گفت این بدترین ارتباطی است که انسان می تواند با دنیا داشته باشد. پس مدح و ذم دنیا در حقیقت به نگرش انسان به دنیا بازمی گردد، نه به ذات آن.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

ب) دنیا از دیدگاه معصومین علیهم السلام

در کلمات اهل بیت نیز این دو نگرش بیان شده است. در بیان حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام آمده است:
مَنْ اَبْصَرَ بِها بَصَّرَتْهُ وَ مَنْ اَبْصَرَ إلیها اَعْمَتْهُ.(1)
کسی که در دنیا نگاه کند، دنیا او را بینا می سازد و کسی که به دنیا نگاه کند، دنیا کورش می گرداند.
در این سخن، حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام، نگاه آلی به دنیا را نجات دهنده و مفید و نگاه استقلالی به آن را مضر و کورکننده چشم دل می داند. آن بزرگوار در توصیف نگاه آلی به دنیا می فرماید:
دنیا برای کسی که می خواهد برای آخرتش توشه بردارد، خانه ثروت است و جای پند و موعظه است، برای کسی که بخواهد پند گیرد (زیرا تمام اجزای دنیا به انسان معرفت خدا و زوال دنیا را تعلیم می دهند). دنیا سجده گاه دوستداران خداست و محل نماز ملایکه الهی و جایگاه نزول وحی الهی است. محل تجارت دوستان خداست؛ تجارتی که در آن رحمت خدا را کسب می کنند و بهشت را سود می برند.(2)
نگرش دنیا با نگاه استقلالی نیز در کلام آن حضرت چنین معرفی شده است:
اَلدُّنیا مَعدنُ الشَّرِ وَ مَحَلُّ الغُرورِ.(3) اَلدُّنیا سُوقُ الْخُسرانٍ.(4) اَلدُّنیا مَزْرَعهُ الشَّر.(5) اَلدُّنیا سَمٌّ اَکَلَه مَنْ لایَعرِف.(6) اَلدُّنیا رَأْسُ کُلِّ خَطیئهٍ.(7)
ص:43
________________________________________
1- نهج البلاغه، قم، انتشارات مشهور، 1379، چ 2، خطبه 82، ص 128.
2- نهج البلاغه، حکمت 131.
3- میزان الحکمه، ج 2، ص 895، ح 5803 به نقل از غررالحکم، ش 1473.
4- همان، ح 5798، به نقل از غررالحکم، ح 396.
5- همان، ح 5805، به نقل از غررالحکم، ح 401.
6- همان، به نقل از غررالحکم، ح 1411.
7- همان، ص 896 ؛ ح 5815، به نقل از کافی، ج 2، ص 315.
دنیا معدن شر و جای گول خوردن است. دنیا، بازار خسارت است. دنیا، مزرعه و کشتگاه بدی و شر است. دنیا، سمی است که آن کس که آن را نمی شناسد، از آن می خورد. دنیا، رأس تمام گناهان است.
بنابراین، دنیا به خودی خود بد نیست، بلکه مخلوق الهی به شمار می رود و این دو نوع رابطه انسان، چهره خوب یا بد آن را مشخص می کند.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

7. رابطه انسان با اعمال خود
اشاره
با توجه به اهمیت و نقش عمل در سعادت و شقاوت انسان، باید این موضوع را ارزیابی کرد تا ببینیم از دیدگاه قرآن و روایت های معصومین علیهم السلام، حقیقت اعمال انسان چیست و چه تأثیری بر نفس و روح او دارد؟
با مطالعه آیه های گوناگون قرآن کریم، به این حقیقت دست می یابیم که هر عمل انسان _ خواه نیک یا بد _ پس از اجرای آن، صورتی ملکوتی دارد و آن صورت ملکوتی است که سبب تقرب به خدا و نزول برکات الهی یا دوری از خدا و عذاب انسان خواهد شد. به تعبیر دیگر، آن صورت ملکوتی است که در حقیقت، نعمت بهشتی یا عذاب دوزخ برای او خواهد شد.
این بدان سبب است که بهشت و دوزخ انسان، عمل اوست و این حقیقت عمل است که آدمی به آن متنعم یا معذب خواهد شد. اگر کسی چشم دلش را به نور الهی روشن کند، در همین عالم که بسیاری از دیدن این حقایق ناتوانند، می تواند آنها را ببیند. پس دیگر به جز عمل نیکو از او سر نمی زند و گناه نمی کند؛ چون حقیقت آن را می بیند. منشأ عصمت پیامبران و اولیای
ص:44
الهی، همین واقعیت است.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

دلیل ما برای اثبات این ادعا، آیه هایی است که این معنا از آنها برمی آید که به چند نمونه از آنها اشاره می کنیم:
1. آیه های 5 تا 7 سوره تکاثر:
کَلاّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقینِ لَتَرَوُنَّ الْجَحیمَ ثُمَّ لَتَرَوُنَّها عَیْنَ الْیَقینِ.
باز تأکید می کنم که اگر به علم الیقین برسید، همانا حتما دوزخ را خواهید دید، سپس (در قیامت) به عین الیقین مشاهده اش خواهید کرد.
از ظاهر این آیه ها درمی یابیم که مراد از دیدن جحیم (دوزخ)، دیدن آن در دنیا و پیش از قیامت و با چشم بصیرت است و منظور، دیدن با قلب است. این دیدن قلبی پیش از قیامت رخ می دهد.(1) البته این گونه دیدن برای کسانی که قلب آنها را گناه پوشانده، هرگز به دست نمی آید؛ چون با وجود این گناهان، محال است که علم الیقین پیدا کنند. علم الیقین، رسیدن به علمی است که شک و تردید در آن راه نداشته باشد.(2) رسیدن به این یقین، وظیفه هر انسانی در این دنیاست و پاداش دنیوی آن، همان گونه که بیان شد باز شدن چشم دل و رسیدن به مقام عصمت اختیاری است.
آیه 185 اعراف بر این وظیفه تأکید دارد:
أَ وَ لَمْ یَنْظُرُوا فی مَلَکُوتِ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ وَ ما خَلَقَ اللّهُ مِنْ شَیْءٍ ... .
آیا به ملکوت آسمان ها و زمین و آنچه خدا آفریده است نظر نمی افکنند؟ ... .
گویا این آیه شریفه، همه انسان ها را به نگریستن به حقیقت و ملکوت
ص:45
________________________________________
1- تفسیر المیزان، ج 20، ص 602؛ تفسیر المیزان عربی، ج 2، ص 405.
2- همان، ج 20، ص 601.
آسمان ها و زمین و مخلوقات الهی، جهت عبرت گرفتن و ترک نافرمانی و گناه، تکلیف می کند. البته روشن است همچنان که رسیدن به قرب الهی جز از راه تزکیه نفس و طاعت الهی، امکان ندارد، راه رسیدن به این کمال نیز تنها همان است.
2. آیه 75 سوره انعام:
وَ کَذلِکَ نُری إِبْراهیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنینَ.
و این چنین ملکوت آسمان ها و زمین را به ابراهیم نشان دادیم تا اهل یقین گردد.
این آیه شریفه این حقیقت را بیان می کند که آسمان ها و زمین و آنچه در آنهاست _ که از جمله آنها افعال انسان است _ ملکوتی دارد که خدای سبحان آن را به حضرت ابراهیم علیه السلام، نشان داده است تا اهل یقین شود.
آنچه گفته شد، چند نمونه از آیه های بسیاری(1) بود که اثبات کننده مدعاست. روایت هایی نیز در این زمینه از معصومین علیهم السلامرسیده است. برای نمونه، روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره نماز آمده است، بدین مضمون که در اوقات نماز، فرشته ای در زمین صدا می زند و می گوید:
اَیُّها النّاسُ قُومُوا إلی نِیرانِکُم الَّتی اَوْقَدْتُموها عَلی ظُهُورِکم فَاطْفَئُوها بِصَلاتِکم.(2)
ای مردم برخیزید و آن آتش هایی را که (با گناهان خود) بر پشت خود افروخته اید، با نمازتان خاموش سازید.
ص:46
________________________________________
1- آیاتی مانند 7 سوره روم نیز بر این معنا دلالتی روشن دارند: «یَعْلَمُونَ ظاهِرًا مِنَ الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ هُمْ عَنِ اْلآخِرَهِ هُمْ غافِلُونَ؛ از زندگی دنیا، ظاهری را می شناسند، و حال آنکه از آخرت غافلند».
2- من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 208، ح 624 ؛ و نیز میزان الحکمه آن را در ج 2، ص 1629 ح 10561 به نقل از بحارالانوار، ج 82 ، ص 224، با اندک اختلاف لفظی ذکر کرده است.
از این روایت استفاده می شود که انسان به محض گناه برای خودش آتش به وجود می آورد، ولی از آن غافل است و آن را درک نکرده و نمی بیند. نکته مهم دیگر، اثر خاموش کنندگی اعمال عبادی است؛ یعنی طاعات و عبادت ها، آتش فروزانی را که گنه کاران بر خود می افروزند، خاموش می کنند.
در این زمینه، به همین مقدار بسنده می کنیم و بحث را درباره اثر اعمال بر صعود انسان، قرب الی اللّه، سقوط و دوری از خدا، پی می گیریم.
روایت های اسلامی نشان دهنده این معناست که انسان مؤمن با انجام کارهای صالح، از درجه های وجود به سوی خدای سبحان صعود می کند که روایت های زیر، این معنا را به اثبات می رسانند:

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

آنچه گفته شد، چند نمونه از آیه های بسیاری(1) بود که اثبات کننده مدعاست. روایت هایی نیز در این زمینه از معصومین علیهم السلامرسیده است. برای نمونه، روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره نماز آمده است، بدین مضمون که در اوقات نماز، فرشته ای در زمین صدا می زند و می گوید:
اَیُّها النّاسُ قُومُوا إلی نِیرانِکُم الَّتی اَوْقَدْتُموها عَلی ظُهُورِکم فَاطْفَئُوها بِصَلاتِکم.(2)
ای مردم برخیزید و آن آتش هایی را که (با گناهان خود) بر پشت خود افروخته اید، با نمازتان خاموش سازید.
ص:46
________________________________________
1- آیاتی مانند 7 سوره روم نیز بر این معنا دلالتی روشن دارند: «یَعْلَمُونَ ظاهِرًا مِنَ الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ هُمْ عَنِ اْلآخِرَهِ هُمْ غافِلُونَ؛ از زندگی دنیا، ظاهری را می شناسند، و حال آنکه از آخرت غافلند».
2- من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 208، ح 624 ؛ و نیز میزان الحکمه آن را در ج 2، ص 1629 ح 10561 به نقل از بحارالانوار، ج 82 ، ص 224، با اندک اختلاف لفظی ذکر کرده است.
از این روایت استفاده می شود که انسان به محض گناه برای خودش آتش به وجود می آورد، ولی از آن غافل است و آن را درک نکرده و نمی بیند. نکته مهم دیگر، اثر خاموش کنندگی اعمال عبادی است؛ یعنی طاعات و عبادت ها، آتش فروزانی را که گنه کاران بر خود می افروزند، خاموش می کنند.
در این زمینه، به همین مقدار بسنده می کنیم و بحث را درباره اثر اعمال بر صعود انسان، قرب الی اللّه، سقوط و دوری از خدا، پی می گیریم.
روایت های اسلامی نشان دهنده این معناست که انسان مؤمن با انجام کارهای صالح، از درجه های وجود به سوی خدای سبحان صعود می کند که روایت های زیر، این معنا را به اثبات می رسانند:

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

1. رسول اللّه صلی الله علیه و آله فرمود:

إذا زَالَتْ الشَّمسُ فُتِحَتْ أبوابُ السَّماءِ وَ أبْوابُ الْجَنانِ وَ اسْتُجیبَ الدُّعاء فَطُوبی لِمَنْ رُفِع لَه فِی ذلک عَملٌ صَالحٌ.(1)
هنگام زوال خورشید، درهای آسمانی و درهای بهشت باز می شود و دعاها هم مستجاب می شود. پس خوشا به حال کسی که هنگام زوال، عمل صالحی از او به آسمان بالا رود.
این روایت نشان می دهد که اعمال صالح به سوی خدای سبحان بالا برده می شوند و این در حالی است که عمل نمی تواند از عامل آن جدا باشد؛ زیرا جان و حقیقت عمل که نیت است، از انسان جداشدنی نیست. پس عمل از آدمی جدا نمی شود؛ زیرا عمل _ خواه خوب باشد یا بد _ همراه و محیط به انسان است و جز با اعمالی متضاد با آن از سوی صاحب عمل، جداشدنی
ص:47
________________________________________
1- من لا یحضره الفقیه، تهران، مکتبه الصدوق، بی تا، ج 1، ص 209، ح 633 .
نیست. بنابراین، اگر عمل به سوی خدا بالا رود، عامل هم بالا می رود.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

2. این حقیقت را حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام چنین بیان می کند:

فاعِلُ الْخَیرِ خَیرٌ مِنْهُ و فاعِلٌ الشَّرِّ شَرٌّ مِنهُ.(1)
بهتر از عمل خیر، کسی است که آن را انجام داده است و بدتر از عمل بد، انجام دهنده آن عمل بد است.
بنابراین، از آنجا که همیشه مؤثر، تأثیرگذارتر از اثر خویش است، اگر اعمال خیر به سوی خدای سبحان بالا رود، بی شک آن روح نیز که عامل این اعمال خیر است، بالا خواهد رفت.
افزون بر این، روایت های معروفی همچون «الصلوه معراج المؤمن»(2) و «الصلوه قربان کل تقیٍ»(3) این حقیقت را به خوبی به اثبات می رسانند؛ زیرا معراج، اسم آلت است و به معنی وسیله عروج و صعود. قربان نیز چیزی است که به وسیله آن، انسان به خدا نزدیک شود.(4)
آیه 10 سوره فاطر نیز می تواند مورد استشهاد قرار گیرد:
... إلیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِبُ وَ الْعَمَلُ الصّالِحُ یَرْفَعَهُ.
کلمه پاک به سوی او صعود می کند و عمل نیکو آن را بالا می برد.
البته در صورتی که «کلمه پاک» را به روح مؤمن معنا کنیم و این بعید نیست؛ زیرا در قرآن در چندین مورد، از جمله آیه 171 نساء، بر حضرت
ص:48
________________________________________
1- نهج البلاغه، حکمت 32.
2- بحارالانوار، چ 2، ج 2، ص 303، روایت 2.
3- نهج البلاغه، حکمت 136؛ میزان الحکمه، ج 2، ح 10537 به نقل از خصال.
4- مفردات راغب، ص 664.
عیسی علیه السلامکه از پیامبران بزرگ الهی است، کلمه الهی اطلاق شده است.(1)
نتیجه اینکه اعمال انسان، او را به اوج تعالی، عزت، کمال، معرفت، قرب الی اللّه و سعادت و رستگاری ابدی می رساند یا او را از هر جنبنده ای پست تر می کند و به خسران و عذاب ابدی دچار می سازد.

ص:49
________________________________________
1- «... انما المسیحُ عیسی بن مریمَ رسولُ اللّه و کلمتُهُ القاها الی مریم و روح منه... مسیح، عیسی بن مریم، فقط پیامبر خدا و کلمه اوست که آن را به سوی مریم افکنده و روحی از جانب اوست» نساء / 17 و نیز در آیات 45 و 39 آل عمران این تعبیر ذکر شده است.