عرفان سرخ : تاثیر فرهنگ شهادت طلبی در حفظ ارزشهای دینی

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

زندگی جاویدان در مرگ پیروزمندانه شما و مرگ در زندگی همراه با شکست شماست!
آری، به راستی مرگ با سلامت دین و اعتقاد، رسیدن به حیات طیبه ابدی است و زندگی با از دست دادن دین، در حقیقت هلاک و نابودی. به همین سبب خدای سبحان در بیان حال مؤمن آل فرعون می فرماید: «فَوَقاهُ اللّهُ سیئاتِ مامکروا...؛ پس خدا او را از عواقب سوء آنچه نیرنگ می کردند، حمایت فرمود.» (غافر: 45) این فرموده خدای سبحان، در حالی است که فرعونیان، او را کشته و بدنش را قطعه قطعه کردند.
بنابراین، معنای آیه شریفه، حفظ جان او و نجات او از کشته شدن نیست، بلکه بنابر فرموده امام صادق علیه السلام، خدای سبحان، ایمان و اعتقاد و دین او را از تزلزل و آسیب فرعونیان، حفظ کرد(1) و به او چنان صبری داد که تمام شکنجه ها و دشواری ها را برای حفظ دینش به جان پذیرا شد. این است ثمره شهادت طلبی و غیرت دینی.
سومین نمونه از سخنان معصومین علیهم السلام در تشویق مؤمنان به فرهنگ شهادت طلبی، آن دسته از فرمایش های ایشان است که در توصیف پیروان خود فرموده اند. در این سخنان، از روحیه شهادت طلبی یاران خود، تمجید کرده و آنان را به داشتن این خصیصه به نیکوترین شکل ستوده اند. ما به خاطر اهمیّت موضوع به چند نمونه از این گفته ها اشاره می کنیم:
پیروان علی کسانی هستند که کشتن دشمن و کشته شدن در نزدشان تفاوتی ندارد (یعنی از مرگ نمی هراسند و هدفشان انجام وظیفه است) و پیروان علی علیه السلامآنانند که براداران
ص:169
________________________________________
1- میزان الحکمه، ج 2، ص 948، ح 6248.
دینی خود را بر خود در امور ترجیح می دهند ولو خود نسبت به آن شایسته باشند.(1)

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

حضرت علی علیه السلام فرمود:
و خدای تعالی برای ما پیروانی برگزید که یاری مان می کنند... و جان و مالشان را در راه ما می بخشند پس آنان از ما هستند و به سوی ما (در حرکتند) و آنان در بهشت همراه مایند.(2)
امام علی در پاسخ تهدید نظامی معاویه می فرماید:
من در میان سپاهی بزرگ، از مهاجرین و انصار و تابعان به سرعت به سوی تو خواهم آمد؛ لشکریانی که جمعشان به هم فشرده و به هنگام حرکت، غبارشان آسمان را تیره و تار می کند؛ کسانی که لباس شهادت را بر تن نموده و دوست داشتنی ترین ملاقات در نزد آنان، ملاقات با پروردگارشان است...(3).
در این سخنان گهربار چند ویژگی نیکوی شیعه مورد تشویق و قدردانی اهل بیت علیهم السلام قرار گرفته که قدردانی آن بزرگواران از این ویژگی های نیکو، تأکید و توصیه آنان بر استمرار، تقویت وگسترش این ویژگی های پسندیده است. آنهاعبارتنداز:
الف) پیروان راستین اهل بیت علیهم السلام جان و مالشان را در راه آنان که در حقیقت راه خداست(4) تقدیم می کنند.
ص:170
________________________________________
1- همان، ج 2، ص 1538، ح 9930.
2- همان، ص 1539، ح 9943.
3- نهج البلاغه، نامه 28، ص 516.
4- «من اطاعکم فقد اطاع اللّه؛ کسی که از شما پیروی کند، از خدا پیروی کرده است». زیارت جامعه کبیره.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

ب) به خاطر اینکه قصدشان بندگی خدا و انجام وظیفه است، کشتن یا کشته شدن نزدشان یکسان بوده و نتیجه هرچه باشد برایشان گواراست.
ج) برادران مؤمن خود را در تمام خوبی ها و منافع، حتی در حفظ جان نیز بر خود مقدم می کنند و با به خطر انداختن جان خویش به حفظ جان آنان همت می گمارند. هر چند که خود نسبت به آن امور از آنان شایسته تر باشند. بدین معنا که حفظ جان آنان برای خود و جامعه اسلامی مفیدتر باشد.
د) از آنجا که شدیدترین عشق را به معبود خود دارند، پس محبوب ترین دیدار نزدشان، دیدار معبود است. بنابراین، شهادت طلبند؛ زیرا شهادت، زیارت پروردگارشان را روزی شان می کند.
بنابراین، امثال این بیانات اهل بیت علیهم السلام، مؤمنان را به داشتن روحیه شهادت طلبی و ایثار و تقدیم جان و مال خویش به خدای سبحان، تشویق می کند. نتیجه آخر اینکه با این ادله و شواهد، ثابت می شود که اهل بیت علیهم السلام هم به جهت بُعد تربیتی فرهنگ شهادت طلبی و هم به خاطر بعد دفاعی و قدرت حفظ کنندگی آن، مؤمنان را به داشتن این روحیه نیکو و ترویج فرهنگ آن در جامعه اسلامی، سوق داده اند.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

3. رابطه فرهنگ شهادت طلبی و خشونت
(1)
بحثی پیرامون روایت «مَنْ هانَتْ عَلَیْهِ نَفْسُهُ فَلا تَأْمَنْ شَرَّهُ»
برخی از روشن فکران غرب زده در رد فرهنگ شهادت طلبی گفته اند:
«فرهنگ شهادت، خشونت آفرین است؛ اگر کشته شدن آسان شد، کشتن
ص:171
________________________________________
1- بحارالانوار، ج 75، باب 28، ص355، روایت، 3655.
هم آسان می شود، روایت هم داریم که: «مَنْ هانَتْ عَلیْهِ نَفْسُهُ، فَلا تَأْمَنْ شَرَّهُ».(1)
این روایت شریف که از امام هادی علیه السلام نقل شده است، دربردارنده معنای عمیقی بر خلاف تصور نویسنده مطلب یاد شده است. ازاین رو، لازم است که ابتدا معنا و مفهوم صحیح این روایت بیان شود و مغالطه سخن صاحبان این تفکر بی اساس و گمراه کننده برملا گردد. سپس اصل ادعایشان پاسخ داده شود. بنابراین در پاسخ، نکات زیر را یادآور می شویم:
الف) «هان» از ریشه «هون» به معنی ذلیل شدن و خوار گشتن است(2) و بر این اساس، عبارت «هانت علیه نفسه» به معنی ذلت نفس و خواری و خفت آن است که در فرهنگ ما، از آن به بی شخصیتی، بی هویتی و بی مقداری نفس تعبیر می شود. بر این مبنا، روایت یاد شده چنین معنا می دهد: «کسی که جانش در نزد او خوار و بی مقدار و بی ارزش است و انسان بی شخصیت و پستی است، از شر او ایمن مباش (و خود را از او دور کن)» و این از غرر فرمایشات معصومین علیهم السلاماست.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

ب) همان گونه که برخی آیه های قرآن کریم، برخی دیگر را تفسیر می کنند، در بیان معصومین علیهم السلامنیز وضع این گونه است، یعنی برای درک عمق کلام آن بزرگواران، باید کلام آنها را در صورت نفهمیدن به سخنان محکمشان ارجاع داد. پس اگر کسی واقعا خواهان فهم معنای این روایت
ص:172
________________________________________
1- عبدالکریم سروش، روزنامه نشاط، خرداد 78.
2- ابراهیم مصطفی و دیگران، المعجم الوسیط، استانبول، دارالدّعوه، 1989 م / 1410 ق، ماده هون، ص 1000.
باشد، نه اینکه با بیماردلی، عالما و عامدا بخواهد روایت یاد شده را بر اندیشه باطل خود تحمیل کند، سخنان دیگر اهل بیت علیهم السلام در این زمینه برای او کافی است. به این بیان که در کلمات آن بزرگواران، مصادیقی از کرامت نفس و خواری و ذلت آن بیان شده که به برخی اشاره می کنیم:
هانَتْ عَلَیْهِ نَفْسُه مَنْ اَمَّر عَلَیْها لِسانُهُ.(1)
کسی که زبانش بر او حکومت کند، نفسش در نزد او ذلیل و بی مقدار است.
مَنْ کَرُمَتْ عَلَیهِ نَفْسُه، لَمْ یُهِنْها بِالْمَعصِیَهِ.(2)
کسی که از عزت و کرامت نفس برخوردار است، آن را با معصیت، به ذلت نمی افکند.
مَنْ کَرُمَتْ عَلَیْهِ نَفْسُهُ، هانَتْ عَلَیهِ شَهَواتُه.(3)
کسی که از عزت و کرامت نفس برخوردار است، شهوات و هواهای نفسانی در نزدش پست و بی مقدارند.
مَنْ کَرُمَتْ نَفْسُه صَغُرَتِ الدُّنْیا فی عَیْنَه.(4)
کسی که به کرامت و عزت نفس بار یابد، دنیا (و متاع آن) در چشمش ناچیز و پست می نماید.
اَلنَّفْسُ الْکَریمَهٌ لاتؤثِّرُ فیهَا النَّکِباتُ.(5)
روح با کرامت و عزت، پلیدی ها بر آن قادر به تأثیرگذاری نیستند.
در روایت های یادشده به روشنی مفهوم ذلت نفس بیان شده است و آن
ص:173
________________________________________
1- نهج البلاغه، حکمت شماره 2.
2- میزان الحکمه، ج 4، ص 3335، ح 20540.
3- نهج البلاغه، حکمت 449.
4- میزان الحکمه، ج 4، ص 3335، ح 20542 و 20544.
5- همان.
عبارت است از عادت دادن آن به انجام گناهان و غلبه هواها و شهوت ها بر آن و در یک کلمه، پرستش هوای نفس؛ زیرا در این صورت، صاحب آن، جانش را به لذّات و متاع ناچیز دنیوی فروخته است(1) و کرامت نفس، به ناچیز شمردن دنیا و خواری و پستی شهوات و هواهای نفسانی در جان و تأثیر نپذیرفتن از پلیدی های دنیوی تفسیر شده است.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

بنابراین، شهادت طلبی که دل کندن از تمام مظاهر زندگی دنیوی و شهوت های آن و دل بستن به معبود است و مبارزه با کسانی است که مانع رشد، هدایت و کمال انسان ها می شوند نه تنها مصداق ذلت نفس نیست، بلکه مصداق کامل عزت، کرامت، شرافت و علونفس است. پس این شخص، کلام معصوم را به ضد مقصود ایشان، تفسیر کرده است و این از تحریف های معنوی سخنان آن بزرگواران است که ظلمی بزرگ در حق آنان است.
ج) در مباحث پیش ثابت شد که انسان با شهادت به کرامت والای خود دست می یابد. همچنین گفته شد که مؤمن در شهادت و شهادت طلبی خود، گران بهاترین و شریف ترین دارایی خویش را که جان اوست، تقدیم معبود می کند. کلامی از علی علیه السلام در این باره بیان شد که فرموده است:
خداوندا! جانم را از نخستین نعمت های گران بهایت قرار ده که بازپس می ستانی و نخستین سپرده از امانت هایت به من قرار ده که آنان را بازپس می گیری!(2)
ص:174
________________________________________
1- نهج البلاغه، حکمت 456: «انه لیس لانفسکم ثمنٌ الاّ الجنّه فلا تبیعوها الاّ بها؛ همانا برای جان هاتان بهایی جز بهشت نیست. پس آن را جز به بهشت نفروشید».
2- نهج البلاغه، خطبه 215، ص 440.
بنابراین، روحیه شهادت طلبی بیانگر اوج علو طبع، عظمت روح و جلالت و عزت نفس مؤمن است.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

د) اصل ادعای ایشان و هم فکرانش، ادعایی باطل و بدون دلیل است. تنها دلیل آنان این است که اگر کشته شدن آسان شد، کشتن نیز آسان می شود. این سخن آنان در حقیقت رد سخن قرآن و معصومین است؛ زیرا:
یک _ این دلیل آنها نشانگر آن است که اینان از این نکته مهم غافلند که نه کشته شدن برای مؤمنان اصالت دارد و نه کشتن و اگر به شهادت و جهاد فی سبیل اللّه عشق می ورزند به سبب آن است که به معبودشان عشق می ورزند و قصدشان به دست آوردن رضایت و عمل به فرمان های اوست. خداوند در جایی می فرماید:
کسانی که زندگی دنیا را به آخرت فروخته اند، باید در راه خدا پیکار کنند و آن کس که در راه خدا پیکار کند و کشته شود یا پیروز گردد، پاداش بزرگی به او خواهیم داد. (نساء: 74)
امام حسن عسکری علیه السلام نیز در توصیف این چنین مؤمنانی می فرماید:
(شیعیان واقعی) کسانی هستند که در راه خدا باکی ندارند از اینکه کشته شوند یا بکشند.(1)
بنابراین، برای مؤمنان شهادت طلب، نه کشته شدن هدف است و نه کشتن، بلکه تنها انجام وظیفه و تعالی «کلمه اللّه» برایشان اصیل است. به همین سبب، نتیجه هر چه باشد برایشان گواراست و این را از مکتب وحی آموخته اند.(2)
ص:175
________________________________________
1- میزان الحکمه، ج 2، ص 1538، ح 9930.
2- «قل هل تربّصون بنا الا احدی الحسنیین؛ بگو: آیا برای ما جز یکی از این دو نیکی را انتظار می برید؟» توبه: 52.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

دو _ به نظر می رسد برای صاحبان این اندیشه روشن نشده است که حکم جهاد، قتال و روحیه شهادت طلبی نسبت به دشمن مطرح است. دشمنی که به شیوه های مختلف، دشمنی خود را ثابت می کند و این روحیه در رویارویی با خودی ها مطرح نمی شود. باید گفت لزوم خشونت با دشمن در جنگ را هیچ عاقلی انکار نمی کند.
سه _ همان گونه که قبلاً بحث شد، روحیه شهادت طلبی و عشق به جانبازی در راه خدا از ایمان قوی و تقوای الهی سرچشمه می گیرد که این ایمان مستحکم و ارتباط قوی با معبود و تقوای الهی، مؤمنان را از تمام رفتارهای خارج از محدوده شرع و افراطی باز می دارد. ایمان و تقوایی که سبب می شود مؤمنان نسبت به هم کیشان خود، مهربان و با عطوفت باشند و گناهان آنان را نادیده بگیرند و تندی را تنها نسبت به دشمنان دین و انسانیت، بروز دهند:
مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ وَ الَّذینَ مَعَهُ أَشِدّاءُ عَلَی الْکُفّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ. (فتح: 29)
محمد صلی الله علیه و آله فرستاده خداست و کسانی که با او هستند در برابر کفار سرسخت و شدید و در میان خود مهربانند.
مضاف بر این، روحی که با شهادت مأنوس است، رفتارهای تند و خشونت آمیز جاهلان هم کیش خود را نیز کریمانه و با عطوفت و رحمت پاسخ می گوید:
وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلامًا. (فرقان: 63)
و هنگامی که جاهلان آنان را مخاطب سازند (و سخنان و رفتار نابخردانه با آنان داشته باشند به آنها سلام می کنند (برخورد مسالمت آمیز می کنند و با بزرگواری می گذرند).
نمونه های این رفتار کریمانه را از معصومین علیهم السلام و اصحاب خاصشان
ص:176
مانند مالک اشتر، نسبت به بی ادبی های جاهلان، در تاریخ، زیاد می توان یافت.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

چهار _ به نظر می رسد صاحبان این اندیشه، تصورشان از روحیه شهادت طلبی، تصوری است که از بیماری یک شخص روانی در ذهن انسان نقش می بندد که خودکشی یا قتل نفس نزد او یکسان بوده و برای اینکه کشته شود، خود را با هر کسی و به هر بهانه ای درگیر می کند تا به مقصود برسد.
روشن است که چنین اندیشه ای یا از ناآشنایی اینان به فرهنگ ناب شهادت طلبی است و یا اینکه از دشمنی اینان با دین، نشئت می گیرد. تا حدی که به عمد این فرهنگ سازنده را تخریب می کنند. گویا هرگز از شهادت طلبی اهل بیت علیهم السلام که تاریخ و سخنان خود آن بزرگواران، سرشار از آن و از ترویج این فرهنگ نیکو به وسیله آنان است، چیزی ندیده و نشنیده اند. البته خدای سبحان بر قلب های منافقان و بیماردلان قفل می زند و آنها را مُهر می کند، به گونه ای که حقیقت را نمی فهمند.(1)
افزون بر این، تاریخ گواهی می دهد که اهل بیت علیهم السلام، در عین شهادت طلبی و عشق و اشتیاقشان به جهاد و شهادت، در برخورد با بدترین و سرسخت ترین دشمنانشان، اوج رحمت و عطوفت خود را به اثبات رسانده اند و دشمن را سرافکنده ساخته اند. برای نمونه به برخورد پیامبراکرم صلی الله علیه و آله در فتح مکه و ارشاد و هدایت گری امیرالمؤمنین علی علیه السلامدر جنگ با اصحاب جمل و صفین و نهروان و امام حسین علیه السلام در بحبوحه جنگ، برای نجات فریب خوردگان حتی پس از شهادت بسیاری از یاران خود به دست آنان،
ص:177
________________________________________
1- «... فطبع علی قلوبهم فهم لایفقهون...؛ و در نتیجه بر دل هایشان مهر زده شده و دیگر نمی فهمند». منافقون: 3
می توان اشاره کرد.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

آیا این گونه نویسندگان هرگز ندیده و نشنیده اند که امام عشق و عرفان و اصلاح طلبی، حضرت سیدالشهداء علیه السلام که مصداق کامل شهادت طلبی است، در قیام جاودانه اش فرمود:
من از روی هوس و سرکشی و تبه کاری و ستمگری قیام نکردم، تنها به انگیزه اصلاح در امت جدم قیام کردم.(1)
بنابراین، آن بزرگوار، با توجه به علم او به شهادت خود و یارانش، شهادت طلبی خود را حرکتی اصلاحگرایانه، سازنده و تربیت کننده امت جدش، معرفی می نماید. پس شهادت طلبی مؤمنان در واقع، ابراز رحمت و عطوفت و مهربانی نسبت به تمامی انسان هاست؛ زیرا مؤمن با خون خود می خواهد مردم را از گمراهی و جهالت نجات بخشد. چنان که در زیارت اربعین می خوانیم:
وَ بَذَلَ مُهْجَتَهَ فیکَ لِیَسْتَنْقِذَ عِبادَکَ مِنَ الْجَهالَهِ وَ حَیْرَه الضَّلالَهِ.(2)
(امام حسین علیه السلام) خون قلبش را در راه تو بخشید تا بندگانت را از غرق شدن در ظلمت جهالت و تحیر گمراهی نجات بخشد.
پس فرهنگ شهادت طلبی نه تنها سبب فساد و گسترش خشونت نمی شود، بلکه بر عکس موجب رشد و تعالی و پیشرفت جامعه به سوی هدف خلقت، می گردد.
گروهی با بی شرمی و وقاحت تمام به امام عشق حمله کردند و گستاخانه
ص:178
________________________________________
1- فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه السلام، ص 330.
2- مفاتیح الجنان، زیارت اربعین، ص 771.
او را خشونت طلب نامیدند و ثابت کردند که هیچ اعتقادی به دین و حاملان معصوم آن نداشته و ندارند، بلکه در صف دشمنان آنانند و نوشتند: «تأسی به امام حسین علیه السلام در شهادت طلبی نوعی نگرش خشونت گرایانه است.»(1) و در جای دیگر، گروهی دیگر از هم فکران آنان، عزاداران حسینی و بسیجیان پیرو سیدالشهدا علیه السلام را منشأ خشونت نامیدند: «هیأت های مذهبی منشأ خشونت و بسیجی ها اعضای تشکیل دهنده این هسته ها می باشند.»(2) و در جای دیگر نوشتند: «ترویج روحیه شهادت طلبی، ترویج خشونت و خون ریزی است».(3)
با سیری در این سخنان ناسنجیده، دو نکته در آنها جلب توجه می کند: نکته اول، هماهنگی و تشابه این مطالب در نشریات طیف موسوم به اصلاح طلبی است که آبشخور آنها را از یک مشرب، نشان می دهد و روشن می کند که این نشریات، مجری طرح و نقشه حساب شده دشمن، برای ضربه زدن به نقاط قوت نظام اسلامی و مسلمانان هستند. ازاین رو، رهبر فرزانه و چشم بینای انقلاب و ملت، حضرت آیت اللّه العظمی خامنه ای _ دام ظله _ در تاریخ 1/2/79، در جمع جوانان در مصلای تهران فرمودند:
بعضی از این مطبوعاتی که امروز هستند، پایگاه های دشمنند؛ همان کاری را می کنند که رادیو و تلویزیون های بی بی سی و امریکا و رژیم صهیونیستی می خواهند بکنند!(4)
ص:179
________________________________________
1- روزنامه صبح امروز، 5/2/78.
2- محمد قوچانی، روزنامه عصر آزادگان، 20/1/79.
3- روزنامه نشاط، 30/1/78.
4- روزنامه کیهان، 2/2/79.