شیعه در گذر تاریخ

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

افرادی که نام آنها ذکر شد، از سرشناسان بنی‌هاشم هستند؛ نام شمار دیگری از شیعیان که از طایفۀ بنی‌هاشم نیستند، به این قرار است:
٢٢. سلمان محمدی
٢٣. مقداد بن اسود کندی
٢۴. ابوذر غفاری
٢۵. عمار بن یاسر
٢۶. حذیفۀ بن الیمان
٢٧. خزیمۀ بن ثابت
ص:50
۴٩. ابان بن سعید بن عاص
۵٠. زید بن صوحان عبدی
این پنجاه نفر، صحابه‌ای هستند که طبقۀ نخست شیعه را تشکیل می‌دهند. کسانی که می‌خواهند با زندگی و چگونگی شیعه شدن این اصحاب بیشتر آشنا شوند، می‌توانند به کتاب‌های رجالی مراجعه کنند، که البته باید در این زمینه بصیرت کافی داشته باشند.
در پایان، سخنی از «محمد کردعلی» نقل می‌کنیم که در کتاب «خطط الشام» چنین نوشته است:
شماری از صحابیان بزرگ در روزگار پیامبر (ص) به دوستی علی (ع) شهرت داشتند؛ مانند سلمان فارسی که می‌گفت: «ما با پیامبر (ص) بیعت کردیم که خیرخواه مسلمانان و دوستدار علی (ع) باشیم» . دیگری ابوسعید خدری است که می‌گوید: «مردم به انجام پنج کار فرمان یافتند که چهارتای آن را انجام دادند و یکی را وانهادند» . چون از آن چهارتا از وی پرسیدند، گفت: «نماز، زکات، روزۀ ماه رمضان و حج» . پرسیدند آنکه وانهاده شد چه بود؟ گفت: «ولایت علی بن ابی‌طالب» . گفتند: «آیا این هم در شمار آن چهار واجب بود؟» گفت: «بلی، این هم مثل آنها واجب بود» .
از دیگر شیعیان علی (ع) ، ابوذر غفاری، عمار بن یاسر، حذیفۀ بن الیمان، ذوالشهادتین خزیمۀ بن ثابت، ابوایوب انصاری، خالد بن سعید و قیس بن سعد بن عباده بودند.(1)
________________________________________
1- خطط الشام، ج۵، ص٢۵١.
ص:51

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

کتاب‌های تألیف شده دربارۀ پیش‌گامان تشیع

گروهی از عالمان و اندیشمندان امامیه، کتاب‌های ارزشمندی نوشته‌اند که در آنها به تفصیل، مسائل مربوط به نخستین پیش‌گامان تشیع و نقش آنان در تحکیم ارکان اندیشۀ نوپای اسلامی را ذکر کرده‌اند که به تعدادی از آنها اشاره می‌کنیم:
١. صدرالدین علی مدنی شیرازی، صاحب کتاب‌های «سلافۀ العصر فی محاسن الشعراء بکل مصر» ، «انوار الربیع فی علم البدیع» و «طراز اللغه» . او در سال ١١٢٠ه. ق وفات یافت. وی دربارۀ شیعه کتاب مستقلی به نام «الدرجات الرفیعۀ فی طبقات الشیعۀ الامامیۀ» نوشته است. وی در این کتاب، طبقۀ نخست را به بررسی صحابۀ شیعی پرداخته که باب اول را به صحابیان بنی‌هاشم و باب دوم را به دیگران اختصاص داده است. او در باب نخست، زندگی ٢٣ تن از بنی‌هاشم را که هرگز از علی (ع) جدا نشدند، شرح کرده و در باب دوم، زندگانی ۴۶ صحابی را آورده است.(1)
________________________________________
1- الدرجات الرفیعة، صص٧٩ - ۴۵٢.
ص:52
٢. شیخ محمد حسین آل کاشف الغطا، در کتاب «أصل الشیعۀ و أصولها» نام شماری از صحابه را نقل کرده است که در دوران زندگی و نیز پس از شهادت علی (ع) شیعۀ آن حضرت بودند. احمد امین (نویسندۀ مصری) می‌گوید: «در حقیقت تشیع پناهگاهی بود که همۀ کسانی که کمر به نابودی اسلام بسته بودند، به آنجا روی می‌آوردند» .
کاشف الغطا در پاسخ وی می‌گوید:
ما نمی‌خواهیم آب‌های زلال صفا و صمیمیت، کدر شده و آتش کینه شعله‌ور شود. ما نمی‌خواهیم مصداق این ضرب‌المثل باشیم که می‌گوید: «رطب خورده منع رطب کی کند» ؛ وگرنه می‌گفتیم که چه کسی می‌خواست با کلنگ الحاد و زندقه، پایه‌های اسلام را ویران کند. چه کسی می‌کوشد تا با اسباب تفرقه، وحدت مسلمان را از میان ببرد. ولی می‌خواهیم از این نویسنده بپرسیم: کدام طبقه از طبقات شیعه درصدد نابودی پایه‌های اسلام بود؟ طبقۀ نخست؟ یعنی بزرگان صحابۀ پیامبر (ص) و نیکانی چون سلمان محمدی (فارسی) ، ابوذر، مقداد، عمار، خزیمه ذوالشهادتین، ابن التیهان، حذیفۀ بن الیمان، زبیر، فضل بن عباس، و برادر دانشمندش عبدالله، هاشم مرقال، ابوایوب انصاری، ابان و برادرش سعید بن عاص، ابی بن کعب (بزرگ قاریان) و انس بن حرث بن نبیه که وقتی از پیامبر (ص) شنید که فرمود: «فرزندم حسین در سرزمینی به نام کربلا کشته می‌شود، هرکس از شما که روزگار او را درک کرد، باید یاری‌اش دهد» ، پس به کربلا رفت و همراه حسین کشته شد؟ ! به کتاب‌های «الإصابه» و «الاستیعاب» ، یعنی دو کتاب موثق اهل‌سنت در زندگی‌نامۀ صحابه مراجعه کنید

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

اگر می‌خواستم صحابیان شیعی را برایت برشمرم و شیعی بودن آنان را از همان کتاب‌های اهل‌سنت اثبات کنم، نیاز به یک تألیف بزرگ بود.(1)
٣. امام عبدالحسین شرف‌الدین (١٢(ص)٠-١٣٧٧ه. ق) نیز نام تعدادی از شیعیان را به ترتیب حروف الفبا آورده و گفته است:
برای تکمیل بحث، نام شماری از شیعیانی را که از صحابیان پیامبر (ص) بودند برای شما نقل می‌کنم تا بدانی که ما به آنها اقتدا کرده‌ایم و اگر خداوند توفیق دهد کتابی را ویژۀ آنان خواهم نوشت تا تشیع آنها برای مردم روشن گردد و جزئیات زندگی آنان را در برداشته باشد. شاید هم دانشمندی پیدا شود و این کار را پیش از من انجام دهد. باز هم من این افتخار را دارم که نام شماری از آن صحابه را در این باب به ترتیب حروف الفبا آورده‌ام.
وی آن‌گاه از ابورافع قبطی (مولای رسول خدا (ص)) آغاز می‌کند و با یزید بن حوثرۀ انصاری، به پایان می‌برد. ولی به زندگی آنان اشاره‌ای ندارد. او تنها آرزو می‌کند که روزی خود او یا دیگری پیش از او، این کار را انجام دهد. با این حال او نام بیش از دویست تن از صحابه را نقل کرده است.(2)
۴. خطیب نامدار دکتر شیخ احمد وائلی (حفظه الله) ، نام ٢٣٠ تن از پیش‌گامان تشیع و صحابیان امام علی (ع) در دوران پیامبر (ص) را در کتاب
________________________________________
1- أصل الشیعة و اصولها، صص۵٣ و۵۴.
2- الفصول المهمة فی تألیف الأمة، صص١٧٩- ١٩٠.
ص:54
«هویۀ التشیع» نقل کرده است. وی پس از یادآوری این نکته که پیامبر (ص) در مراحل گوناگون به جانشینی علی (ع) اشاره کرده، گفته است:

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

این امکان ندارد که این اتفاق‌ها دربارۀ جانشینی علی بارها و بارها بیفتد و موجب نشود که مردم متوجه علی شده و درصدد شناسایی جانشین پیامبر (ص) برآیند. مسلمانان ناگزیر باید از فرمان‌های وارده در این نصوص پیروی می‌کردند و بر گرد کسی که درباره‌اش [این نصوص] رسیده بود، جمع می‌شدند. این است معنای تشیعی که می‌گوییم پیامبر (ص) بذر آن را به دست خویش کاشت و در روزگار ایشان به بار نشست و گروهی از مردم به تشیع شهرت یافتند و بر علی (ع) گرد آمدند. برای روشن شدن هرچه بیشتر موضوع، نام گروه نخست صحابه‌ای را که به پیروی از علی (ع) شهرت داشتند، در اینجا نقل می‌کنیم.(1)
۵. آخرین کسی که در این موضوع اقدام به تألیف کرده، نویسندۀ این سطور است که در پاسخ به تقاضای سید شرف‌الدین، کتابی را در چند جزء نوشته و دو جزء آن را منتشر کرده است. جزء دوم با زندگی صحابی بزرگ ابوذر (جندب بن جناده) پایان می‌یابد. اصل کتاب به زبان فارسی است و استاد شیخ جعفر الهادی آن را به عربی ترجمه کرده و منتشر ساخته است.
سخن پایانی اینکه هرکس بخواهد به طور روشن درباره وضعیت پیش‌گامان تشیع در کتاب‌های رجال اهل‌سنت آگاهی یابد، این کار
________________________________________
1- هویة التشیع، ص٣۴.
ص:55
دشوار و ناممکن نیست و ما می‌توانیم نام شماری از این کتاب‌ها را برای نمونه در اینجا نقل کنیم:
١. الاستیعاب، ابن عبدالبر (متوفای ۴۵۶ه. ق) .
٢. أسد الغابة، جزری ( متوفای ۶٠۶ه. ق) .
٣. الإصابة، ابن حجر (متوفای ٨۵٢ه. ق) .
و دیگر کتاب‌های اصلی و مشهور رجالی.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

در آمد

اشاره

در مباحث گذشته دربارۀ آنچه می‌توان آن را پیدایش تشیع نامید، سخن گفتیم و روشن شد که نمی‌توان میان پیدایش اسلام و تشیع فرق نهاد. این دو پدیده، دو روی یک تلاش‌اند. اما برخی از مورخان توهم‌زده و کج‌فهم که گمان کرده‌اند تشیع در جامعۀ اسلامی امری عارضی است، به جست‌وجو دربارۀ اصل و سرمنشأ آن پرداخته‌اند.
یکی از توهماتی که گذشتگان و نیز متأخران، پیوسته آن را تکرار می‌کنند این است که تشیع از ساخته‌های «ابن سبأ» یهودی است که به پندار آنان شرق و غرب را گشت و کار خلفا و مسلمانان را تباه ساخت. او صحابه و تابعان را وادار کرد تا عثمان را داخل خانه‌اش بکشند. وی سپس مدعی امامت و جانشینی علی (ع) و رجعت پیامبر (ص) شد و مذهبی به نام شیعه تشکیل داد.
در نتیجه تشیع، آن طوری که اینان می‌پندارند، ساختۀ این مرد یهودی اسلام‌نماست و از آنجا که این موضوع اهمیتی ویژه دارد و ذهن بسیاری
ص:60
از انسان‌های ساده‌لوح و سطحی‌نگر را به خود مشغول کرده است، ما نیز تنها به یادآوری یک توهم بسنده نمی‌کنیم. بلکه همۀ ادعاهای موجود در این موضوع را، به ترتیب تاریخ آنها، بررسی می‌کنیم.
ص:61

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

فرضیه اول: شیعه و روز سقیفه

تحولات بزرگی که پس از پایان اجتماع سقیفۀ بنی‌ساعده در تاریخ اسلام روی داد و نیز نتایج و تصمیم‌های بزرگی که به همراه داشت، بر هیچ‌کس پوشیده نیست.
امّا حقیقت این است، این اجتماع که میان گروه‌های بسیاری از سران صحابه (مهاجر و انصار) پیوند ایجاد کرد، در هنگام تشکیل، از وظیفۀ بزرگی که در تکریم رسول خدا (ص) داشت، غفلت ورزید؛ دربارۀ پیامبری که پس از رحلت، جنازه‌اش برای تجهیز و به خاک‌سپاری در برابر دیدگان اهل‌بیتش نهاده شده بود. کمال بی‌انصافی است که بگویند، او امت خویش را پس از مرگ سرگردان گذاشت. این قصوری است که هیچ عذری درباره‌اش پذیرفته نیست.
مشغول شدن مردم به مسائل سقیفه، سبب محروم شدن آنان از انجام واجب بزرگ، یعنی تکریم پیامبر (ص) گردید؛ زیرا امور تجهیز و دفن بدن مطهر پیامبر (ص) با اهل‌بیت آن حضرت بود که به‌طور کامل آن را انجام
ص:62
دادند و از هیچ تلاشی فروگذار نکردند.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

پس از آنکه طالبان امارت در سقیفه، با تصمیمی که ثمره‌اش بسیار تلخ و ناگوار بود، به میان مردم رفتند، و مردم را از این تصمیم آگاه کردند، علاوه بر پراکندگی و اختلاف آرا، چنان شرایط دشواری پدید آوردند که ممکن بود به نابودی تلاش عظیمی که رسول خدا (ص) و مؤمنان همراهش در تحکیم پایه‌های این دین و تثبیت ارکانش کشیده بودند، بینجامد.
وجود اختلاف آرا و انظار در سقیفه، این نکته را روشن ساخت که غیر منطقی است پیامبر (ص) از دنیا رحلت کند - با اینکه مرگ او ناگهانی نبود - و این حقیقت را در نیابد که امتش پس از او گرفتار اختلاف شدید می‌شوند؛ حقیقتی که نمی‌توان از آن چشم پوشید. پیامبر (ص) کسی است که هرگاه چند روزی برای کاری مدینه را ترک می‌کرد، جهت ادارۀ امور مسلمانان، کسی را تعیین می‌کرد. اکنون آیا معقول است که در مسافرت به جهان ابدی، امّت را بدون جانشین رها کند؟
آری این موضوع را باید هر انسان خردمند و روشن‌فکری دریابد.
بررسی دقیق رویدادهای سقیفه نشانگر این است که در اثنای اجتماع و پس از آن، گروهی قوی از بزرگان صحابه، بر موضوع جانشینی علی (ع) اصرار داشتند و آن را آشکارا اعلام می‌کردند و حتی باکی نداشتند که چنانچه خلافت علی (ع) مستقر نشود، اقدام به جنگ کنند. این در حالی بود که شرکت‌کنندگان در سقیفه، علی (ع) را از صحنه دور نگاه داشته بودند.
شاید پافشاری همین گروه از صحابه بر موضعشان، مبنی بر بیعت
ص:63

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

خلافت با امام (ع) ، شماری از مورخان را بر آن داشته تا چنین بپندارند که تشیع، مولود همین گردهمایی است. هر چند که گروه دیگری این نظریه را بعید شمرده‌اند. این موضوع باعث شده است که عرصۀ پهناوری از مبانی غیرواقعی در گستره‌ای وسیع از اوهام و خیالات شکل بگیرد و نظریه‌هایی غیر واقعی ابراز گردد.
شاید مبنای فهم این گروه در مبدأ پیدایش، مطالبی است که طبری و دیگران دربارۀ رویدادهای این اجتماع و نتایج آن نوشته‌اند. اما چشم برداشتن از آن نقطۀ روشن، چشم آنان را کور کرده و باعث شده تا دربارۀ ابعاد این حادثه بزرگ هیچ تأملی نکنند. طبری می‌نویسد:
انصار در سقیفۀ بنی‌ساعده گرد آمدند تا با سعد بن عباده بیعت کنند. چون این خبر به ابوبکر رسید همراه عمر و ابوعبیدۀ جراح نزد آنان آمد و گفت: «چه خبر است؟» گفتند: «امیری از ما و امیری از شما» . ابوبکر گفت: «امیر از ما و وزیر از شما. . .» . پس عمر با او بیعت کرد و پس از آن، مردم با او بیعت کردند. پس انصار - یا برخی از انصار - گفتند: «ما جز با علی بیعت نمی‌کنیم» .
سپس طبری می‌گوید:
عمر بن خطاب به خانۀ علی آمد که طلحه و زبیر و چند تن دیگر از مهاجران در آنجا حضور داشتند. پس گفت: «به خدا سوگند یا این خانه را بر سر شما آتش می‌زنم و یا اینکه همراه من می‌آیید و بیعت می‌کنید» . آن‌گاه زبیر با شمشیر کشیده، همراه وی بیرون رفت. پس لغزید و شمشیر از دستش افتاد. پس به او حمله و دستگیرش کردند.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

همچنین گفته است:
علی و زبیر از بیعت خودداری ورزیدند و زبیر شمشیر کشید و گفت: «هرگز آن را در نیام نخواهم کرد تا آنکه با علی بیعت شود» . چون این خبر به ابوبکر و عمر رسید، گفتند: «شمشیر زبیر را بگیرید»(1)
یعقوبی در تاریخ خویش نوشته است:
گروهی به علی بن ابی‌طالب روی آوردند که از جمله اینها بودند: «عباس بن عبدالمطلب، فضل بن عباس، زبیر بن عوام بن عاص، خالدبن سعید، مقداد بن عمرو، سلمان فارسی، ابوذر غفاری، عماریاسر، براء بن عازب و ابی بن کعب»(2)
زبیر بن بکار در «الموفقیات» چنین آورده است: «عامۀ مهاجران و همۀ انصار شکی نداشتند که خلیفه علی [(ع)] است» .
جوهری در کتاب «السقیفه» نوشته است: «سلمان و زبیر و شماری از انصار به بیعت با علی [(ع)] تمایل داشتند» .
جوهری در جای دیگر آورده است:
چون با ابوبکر بیعت شد و کارش پاگرفت، شمار بسیاری از انصار از بیعت با او پشیمان گشتند و یکدیگر را سرزنش می‌کردند و فریاد یا علی سر می‌دادند. ولی او با ایشان موافقت نکرد.(3)
ابن قتیبه در «الامامۀ و السیاسۀ» نوشته است:
________________________________________
1- تاریخ طبری، ج٢، صص۴۴٣ و ۴۴۴.
2- تاریخ یعقوبی، ج٢، ص١٠٣.
3- ر. ک: شرح نهج البلاغه، ابن أبی الحدید، ج۶، صص۴٣ و ۴۴.
ص:65
ابوذر در هنگام گرفتن بیعت (از این رویدادها) غایب بود. وقتی که آمد، گفت: «از سر قناعت درست رفتار کردید، ولی خویشاوندی را وانهادید. اگر کار را در اهل‌بیت پیامبرتان قرار می‌دادید، دو نفر هم با شما اختلاف نمی‌کردند» .

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

سلمان گفت:
در انتخاب یک سالمند درست عمل کردید و دربارۀ اصل به خطا رفتید. چنانچه خلافت را میان آنها می‌نهادید، دو تن هم با شما اختلاف پیدا نمی‌کردند و آن را در آسایش می‌خوردید.
از میان نصوص یاد شده و امثال آن، برخی معتقد شدند که اصل و سرچشمۀ تشیع، آن لحظه‌های دشوار در تاریخ اسلام بود. ولی فراموش کردند که آنچه آنها برای تصوراتشان انتخاب کرده‌اند، پایه‌های استدلالشان را فرو می‌ریزد و بطلانش را ثابت می‌کند. کسی که دربارۀ این نصوص تأمل کند، به روشنی درمی‌یابد که اندیشۀ تشیع، مولود این شرایط پیچیده نیست. برخلاف تصور آنها، موضوع خلافت علی (ع) برای همگان روشن بود که وقتی متوجه شدند جهتی بیرون از محاسبات و تصورات آنان پیدا کرده و از آن مسیر شناخته شده منحرف گشته است، در خانۀ علی (ع) گرد آمدند و موضع و اعتقادشان را آشکارا اعلام کردند.
آری، این نوع تجمّع بزرگان و پیشگامان صحابه در آن شرایط آشفته و پر حادثه، در یک مکان و اتّخاذ موضعی یکپارچه و ثابت، چندان سابقه نداشت و بیانگر آن است که تشیع علی (ع) از آثار و پیامدهای سقیفه نبوده است.
ص:66
مؤید این حقیقت روایت‌هایی است که منابع گوناگون حدیثی دربارۀ تأکیدهای فراوان پیامبر (ص) درباره علی (ع) و خاندان و شیعیانش ذکر کرده‌اند. آن حضرت بارها به فضیلت و منزلت شیعیان علی (ع) اشاره کرده بود و از مردم خواسته بود که ملازم آنان باشند. فراوانی این موارد نشان می‌دهد که شیعه، مولود سقیفه یا بازخورد رویدادهای آن روزگار نبوده است. بلکه تاریخ پیدایش آن به پیدایش اسلام باز می‌گردد و رسول خدا (ص) نیز در حیات مبارکشان بارها بر آن تأکید کرده بودند.