شیعه در گذر تاریخ

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

رسول خدا (ص) در امر رسالت و تثبیت پایه‌های نهضت خویش، رنج بسیار کشید؛ هرچند گردباد سهمگین توطئه دشمنان، همواره بر نهضت و شریعت ایشان محیط بود، اما سنت الهی بر آن بود تا از افول نور خویش جلوگیری کند و آن را از شر مشرکان و منافقان حفظ نماید. از طرفی امت اسلام نیز پس از رحلت رسول خدا (ص) مانند همه امت‌ها مشمول سنت ابتلا و آزمایش شد تا نشان دهد که مردم، چگونه اراده و اختیار خود را به کار می‌گیرند و با تمسک به ابزار هدایت، خود را از فتنه‌ها می‌رهانند و کدام یک مدال افتخار امت ناجیه را به گردن می‌آویزند.
ص:2
ص:3
ص:4
ص:5
ص:6
ص:7
رسول خدا (ص) علی‌بن ابی‌طالب (ع) و راه او را ملاک حق معرفی کرد و پیوسته آن حضرت و پیروانش را به رستگاری بشارت داد و مسلمانان را بر حذر داشت که مبادا نااهلانی از قریش رهبری جامعه اسلامی را به دست گیرند و خود را امیر بر مؤمنان بدانند. از این رو ایشان براساس مأموریتی الهی رهبری نهضت خویش را به دست علی بن ابطالب (ع)
ص:8
سپرد تا امت او را به مقصد نهایی که عبودیت مطلقه بود، هدایت کند و پیروان خویش را به سر منزل مقصود برساند.
کتابی که پیش رو دارید، با ادله متقن و وافی شیعه را پیروان واقعی علی بن ابی‌طالب (ع) و فرقه ناجیه معرفی کرده و چنان‌که از نام کتاب پیداست، در گذر تاریخ به بررسی آن پرداخته است.
حضرت آیت‌الله سبحانی با تألیف کتاب ارزشمند «الشیعة فی موکب التاریخ دراسة موضوعیة فی نشأة الشیعة فی ضوء الکتاب والسنة و التاریخ» به بررسی تاریخ پیدایش مذهب امامیه پرداخته و آن را از دریچه قرآن کریم، روایات و تاریخ بررسی کرده است. نظر به اهمیت این موضوع و کتاب، پژوهشکده حج و زیارت ترجمه آن را در دستور کار خود قرار داد و از فرهیخته گرامی، جناب آقای «عبدالحسین بینش» در کار ترجمه، یاری گرفت و اثر حاضر نتیجه این تلاش‌هاست.
امید است این کتاب مورد توجه کسانی که می‌خواهند با مکتب اهل‌بیت (ع) آشنا شوند، قرار گیرد.
در پایان، پژوهشکده حج و زیارت برخود لازم می‌داند که از زحمات بی‌شائبه مؤلف گران‌قدر و مترجم محترم و تمامی کسانی که در به ثمر رسیدن این اثر تلاش کردند، سپاسگزاری نماید.
انه ولی التوفیق
پژوهشکده حج و زیارت
گروه تاریخ و سیره

ص:9

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

فصل اول: ریشه تشیع و تاریخ پیدایش آن
اشاره
درآمد
برخی از نویسندگان گذشته و حال، می‌پندارند که تشیع نیز همانند دیگر فرقه‌های اسلامی، محصول درگیری‌های سیاسی است. درحالی‌که گروهی دیگر بر این باورند که این مذهب، حاصل درگیری‌های فکری است. ازاین‌رو در جست‌وجوی تاریخ پیدایش و ظهور آن در عرصۀ جامعۀ اسلامی هستند. اینان تشیع را پدیده‌ای نوظهور در میان جوامع اسلامی معرفی می‌کنند و معتقدند که تشیع، گرچه بخشی از پیکرۀ امت اسلامی است، ولی نتیجۀ رویدادهای سیاسی، اجتماعی و فکری است که با گذر زمان به تشکیل این مذهب، منتهی شده و به تدریج رو به گسترش نهاده است.
شاید همین تصور نادرست از مفهوم تشیع است که صاحبان چنین دیدگاه‌هایی را در فهم حقیقت پیدایش این مذهب، به خطا و لغزش افکنده و اجازه نداده است تفسیر درستی از این پدیده ارائه کنند. اگر این پژوهشگران کار خود را از مبانی فکری و اعتقادی تشیع آغاز می‌کردند،
ص:12
به روشنی درمی‌یافتند که گوهر تکوین و اصول و ارکان این مذهب، چیزی جز امتداد حقیقی اندیشۀ اعتقادی اسلام نیست.
برخی سرچشمۀ پیدایش تشیع را به آنجا بازمی‌گردانند که پیامبر اسلام (ص) پس از خود، علی (ع) را با فرمان خداوند به خلافت و جانشینی گماشت تا امام و راهنمای مردم باشد؛ همان‌طور که خود آن حضرت، امام و راهنمای مردم بود. چنین اعتقادی روشن‌ترین مصداق برای حقیقت پیدایش تشیع است. تشیع با تبلور اندیشۀ بزرگ اسلامی پدید آمد؛ زیرا ناگزیر پس از رحلت صاحب رسالت باید کسی می‌بود که راه او را به‌طور حقیقی تداوم و استمرار بخشد و بار سنگین این رسالت آسمانی را به دوش کشد.
اگر بپذیریم که اساس تشیع بر استمرار رهبری به وسیلۀ جانشین پیامبر (ص) است، پس شیعه چیزی جز تاریخ اسلام و نصوص روایت شده از رسول خدا (ص) در این‌باره ندارد.
نویسندگان کتاب‌های صحیح و سنن، روایت‌های بسیاری را دربارۀ جانشینی امیرمؤمنان علی (ع) نقل کرده‌اند. این نصوص، حجیت خدشه‌ناپذیری دارند و بی‌تردید، همان پایگاه اعتقاداتی است که رسول‌خدا (ص) به دنبال پایه‌گذاری آن بوده است. این روایت‌ها به‌طور قطع دلالت بر این دارد که اقبال‌های صورت پذیرفته در دوره‌های بازپسین، استمرار آن چیزی بود که در دوران رسول خدا (ص) وجود داشت. بنابراین همه کسانی که دعوت پیامبر (ص) را اجابت کردند و از روی صدق و حقیقت، به فرمان ایشان سرنهادند، بدون شک پیش‌روان
ص:13
تشیع و حاملان بذرهای نخستین آن به شمار می‌آیند.
شیعیان همان مسلمانان مهاجر و انصار و کسانی‌اند که در نسل‌های بعد، راه آنان را در پیش گرفتند. آنها در همان مسیری که پیش‌تر پیامبر (ص) در موضوع رهبری داشت، باقی ماندند؛ نه آن را تغییر دادند و نه به دیگری سپردند. آنها مصالح خیالی را برابر نصوص قرار ندادند و مصداق بارز سخن خداوند گردیدند که می‌فرماید:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللهِ وَ رَسُولِهِ وَ اتَّقُوا اللهَ إِنَّ اللهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (حجرات: ١)
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از خدا و رسول او پیشی مگیرید و از خداوند پروا داشته باشید. همانا خداوند شنوا و داناست.
شیعیان در اصول و فروع، به علی (ع) و خاندان او روی آوردند و از گروهی که نصوص خلافت، ولایت و رهبری عترت پیامبر (ص) را نپذیرفتند و جانب مصلحت را گرفتند، دوری جستند.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

سخنان رسول خدا (ص) دربارۀ شیعه

اخبار رسیده از زبان پیامبر (ص) دربارۀ شیعیان علی (ع) که در اصل شیعۀ خود پیامبر (ص) بودند، نقاب از چهرۀ حقیقت برمی‌دارد و نشان می‌دهد شماری از مهاجران، گرد علی (ع) حلقه زدند که حتی در همان دوران رسالت نیز به شیعیان علی (ع) ، معروف بودند. رسول خدا (ص) نیز بارها آنان را از رستگاران خواند. اگر کسی دراین‌باره گرفتار شک و تردید باشد، شماری از نصوص وارده دراین‌باره را نقل می‌کنیم:
١. ابن مردویه به نقل از عایشه می‌نویسد:
گفتم ای رسول خدا (ص) ! گرامی‌ترین آفریدگان نزد خدا چه کسانی هستند؟ فرمود: ای عایشه! مگر این آیه را نخوانده‌ای که می‌فرماید: «کسانی که ایمان آورده و عمل صالح کرده‌اند، اینان بهترین آفریدگانند»(1).(2)
________________________________________
1- بینه:٢ .
2- الدر المنثور، سیوطی، ج ۶، ص۵٨٩.
ص:16
٢. ابن عساکر از جابر بن عبدالله نقل می‌کند:
ما نزد پیامبر (ص) بودیم که علی (ع) از راه رسید. آن‌گاه پیامبر (ص) فرمود: «به آن‌که جانم به دست اوست، سوگند، او و شیعیانش در روز رستخیز رستگارانند» . و این آیه نازل گردید: «کسانی که ایمان آورده و عمل صالح کردند، اینان بهترین مردم هستند» . از آن پس، هرگاه یاران پیامبر (ص) ، علی (ع) را می‌دیدند، می‌گفتند: «بهترین مردم آمد» .(1)
٣. ابن‌عدی و ابن عساکر نیز از ابوسعید - به طور مرفوع- چنین نقل کردند: «علی بهترین مردم است» .(2)
۴. ابن‌عدی از ابن عباس نقل می‌کند:
هنگامی که آیۀ «کسانی که ایمان آورده و عمل صالح کرده‌اند، اینان بهترین مردم هستند» فرود آمد، رسول خدا (ص) به علی فرمود: «بهترین مردم، تو و شیعیان تو هستید و در روز رستخیز هم شما خشنودید و هم خداوند از شما خشنود است» .(3)
۵. ابن مردویه از علی (ع) نقل کرده است:
رسول خدا (ص) به من فرمود: «آیا قول خدای را نشنیده‌ای که می‌گوید: «کسانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده‌اند بهترین مردم هستند» . اینان تو و شیعیان تو هستید و وعده‌گاه من و شما
________________________________________
1- الدر المنثور، سیوطی، ج۶، ص ۵٨٩.
2- همان.
3- همان.
ص:17
بر سر حوض است. وقتی که امت‌ها برای پس دادن حساب بیایند، شما رو سفیدید» (1)
۶. ابن‌حجر در کتاب «صواعق» به نقل از ام سلمه می‌نویسد:
شبی نوبت من بود و رسول خدا (ص) نزد من حضور داشت. آن‌گاه فاطمه و پس از او علی (ع) به خانۀ من آمدند. رسول خدا (ص) فرمود: «ای علی! تو و یارانت در بهشتید. تو و شیعیانت در بهشتید» . (2)
٧. ابن اثیر نیز در کتاب «نهایه» چنین نوشته است:
رسول خدا (ص) به علی فرمود: «ای علی! تو و شیعیانت در حالی به حضور پروردگار می‌رسید که شما از خداوند و خداوند از شما خشنود است و دشمنان تو در حالی حاضر می‌شوند که خشمناکند و در زنجیر» . آن‌گاه دست بر گردنش افکند تا چگونگی در زنجیر بودن گردن را نشان بدهد.
٨. زمخشری در کتاب «ربیع» آورده است:
رسول خدا (ص) فرمود: «ای علی! چون روز رستخیز فرا رسد، من دامن خدای تعالی را می‌گیرم و تو دامن مرا می‌گیری و فرزندانت دامن تو را می‌گیرند و شیعیان فرزندانت دامن آنان را می‌گیرند و پس می‌بینی به رفتن ما به کجا فرمان داده می‌شود» .(3)
٩. احمد در «المناقب» آورده است:
________________________________________
1- الدر المنثور، ج۶، ص۵٨٩.
2- الصواعق المحرقۀ، ص ١۶١.
3- ربیع الأبرار، ج١، ص١٢٩.
ص:18
پیامبر (ص) به علی (ع) گفت: «آیا دوست نمی‌داری که در بهشت همراه من باشی و حسن و حسین و فرزندانمان پشت سر ما و زنان ما پشت سر فرزندانمان باشند و شیعیان ما در سمت چپ و راست ما قرار داشته باشند؟ !»(1)
١٠. طبرانی نقل کرده است که پیامبر (ص) به علی (ع) گفت:
نخستین چهار کسی که به بهشت وارد می‌شوند، من، تو، حسن و حسین هستیم و فرزندان ما پشت سر ما و زنان ما پشت سر فرزندان ما و شیعیان ما در سمت چپ و راست ما هستند.(2)
١١. دیلمی نیز چنین آورده است:
ای علی! خداوند تو و نسل تو و فرزندان و خویشاوندانت و شیعیانت را بخشیده است. پس تو را بشارت باد. تو کسی هستی که از شرک و کفر جدا شده و از علم و ایمان پُر گشته‌ای. (3)
١٢. دیلمی به نقل از پیامبر (ص) می‌گوید:
تو و شیعیان تو بر حوض وارد می‌شوید، درحالی‌که سیرابید و سیراب می‌کنید. روهایتان سپید است و دشمنانت در حالی بر حوض وارد می‌شوند که تشنه‌اند و غل و زنجیر بر گردن دارند.(4)
١٣. مغازلی به سند خویش از انس بن مالک روایت کرده است:
رسول خدا (ص) فرمود: «از امت من هفتاد هزار تن بدون حساب به
________________________________________
1- الصواعق، ص١۶١.
2- همان.
3- همان.
4- همان.
ص:19
بهشت وارد می‌شوند» . آن‌گاه رو به علی کرد و گفت: «آنان شیعیان تو هستند و تو امام آنان هستی» .(1)
١۴. مغازلی از کثیر بن زید نیز چنین روایت کرده است:
اعمش بر منصور وارد شد. چون چشمش به او افتاد، گفت: «ای سلیمان! در صدر بنشین» . گفت: «من هر جا بنشینم صدر مجلس همان‌جاست» ، تا آنکه ضمن سخنانش گفت: «حدیث کرد مرا رسول‌خدا (ص) و فرمود: جبرئیل اینک نزد من آمد و گفت: انگشتر عقیق به دست کنید که نخستین سنگی که به یگانگی خداوند و رسالت من و جانشینی علی و امامت فرزندانش و به بهشت رفتن شیعیانش گواهی داده، همین سنگ است» .(2)
١۵. او همچنین با سند خویش، از سلمان فارسی، از رسول خدا (ص) نقل کرده است که گفت:
ای علی! انگشتری به دست راست کن تا از مقربان باشی. گفت: «ای رسول خدا (ص) ! مقربان چه کسانی هستند» . فرمود: «جبرئیل و میکائیل» . گفت: «ای رسول خدا (ص) ! چه انگشتری به دست کنم» ؟ گفت: «عقیق سرخ؛ زیرا آن کوهی است که به یگانگی خداوند و نبوت من و جانشینی تو و امامت فرزندان تو و به بهشت رفتن
________________________________________
1- مناقب، مغازلی، ص٢٩٣.
2- همان، ص٢٨١؛ سید بحرانی، غایۀ المرام به نقل از مغازلی. تدبر در برخی آیه‌های شریفه که نشان می‌دهد عموم موجودات از علم و شعور برخوردارند، مثل آیه: «برخی از آنها از ترس خدا فرو می‌غلتند» . بقره: ٧۴ ، تصدیق آنچه در حدیث شریف آمده، مبنی بر شهادت عقیق بر وحدانیت خداوند را آسان می‌کند.
ص:20
دوستانت و به فردوس رفتن شیعیان تو و فرزندانت، گواهی داده است» . (1)
١۶. ابن حجر نیز چنین نقل کرده است:
علی بر گروهی گذشت و آنان فوراً از جا برخاستند. فرمود: «اینان چه کسانی هستند» ؟ گفتند: «ای امیرمؤمنان! از شیعیان تو هستند» . فرمود: «نیکوست» . آن‌گاه فرمود: «ای گروه! چرا من نشان شیعیانم و زیور دوستانم را در شما نمی‌بینم» ؟ آنان از شرم سر به زیر افکندند. در این هنگام یکی از میانشان گفت: «به حق آن کس که شما اهل‌بیت را گرامی داشت و شما را ویژگی بخشید و محبوب گردانید، از تو می‌خواهیم که ویژگی شیعیانت را برای ما بازگویی» . فرمود: «شیعیان ما عارفان به خدا و عاملان به فرمان خدا هستند» .(2)
١٧. صدوق (٣٠۶-٣٨١ه. ق) از ابن عباس نقل کرده است:
از رسول خدا (ص) شنیدم که می‌فرماید: «چون روز قیامت بشود و کافر آنچه را که خداوند تبارک و تعالی برای شیعیان علی از ثواب و کرامت آماده ساخته ببیند. . .» . (3)
این نصوص که همدیگر را تأیید می‌کنند و بی‌نیاز از ملاحظۀ اسنادند، نشان می‌دهند که میان اصحاب پیامبر (ص) ، تنها علی (ع) متمایز بود به اینکه شیعه و پیروانی دارد. آن شیعیان اوصاف و نشانه‌هایی داشتند که در
________________________________________
1- علل الشرائع، ص ١۵٨.
2- الصواعق، ص١۶١.
3- علل الشرائع، ص ١۵۶. چاپ نجف اشرف.
ص:21
دوران زندگی پیامبر (ص) و پس از ایشان نیز به آن ویژگی‌ها معروف بودند. ازاین‌رو پیامبر (ص) آنان را می‌ستود و رستگاری آنان را مژده می‌داد. به‌طور قطع، آن شیعیان راستین از خطی که رسول مکرم اسلام (ص) برای اندیشۀ بزرگ اسلامی ترسیم کرده بود، ذره‌ای منحرف نشده بودند. این خط بر حقیقت تشیع و منشأ آن، که از پیدایش و استقرار دین جدا نبود، تأکید می‌ورزید. بنابراین با وجود این نصوص معتبر، درست نیست که یک پژوهشگر برای دانستن چگونگی شکل‌گیری شیعه و ظهور آن، به فرض‌های گمانی و وهمی روی آورد.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

۶. ابن‌حجر در کتاب «صواعق» به نقل از ام سلمه می‌نویسد:
شبی نوبت من بود و رسول خدا (ص) نزد من حضور داشت. آن‌گاه فاطمه و پس از او علی (ع) به خانۀ من آمدند. رسول خدا (ص) فرمود: «ای علی! تو و یارانت در بهشتید. تو و شیعیانت در بهشتید» . (2)
٧. ابن اثیر نیز در کتاب «نهایه» چنین نوشته است:
رسول خدا (ص) به علی فرمود: «ای علی! تو و شیعیانت در حالی به حضور پروردگار می‌رسید که شما از خداوند و خداوند از شما خشنود است و دشمنان تو در حالی حاضر می‌شوند که خشمناکند و در زنجیر» . آن‌گاه دست بر گردنش افکند تا چگونگی در زنجیر بودن گردن را نشان بدهد.
٨. زمخشری در کتاب «ربیع» آورده است:
رسول خدا (ص) فرمود: «ای علی! چون روز رستخیز فرا رسد، من دامن خدای تعالی را می‌گیرم و تو دامن مرا می‌گیری و فرزندانت دامن تو را می‌گیرند و شیعیان فرزندانت دامن آنان را می‌گیرند و پس می‌بینی به رفتن ما به کجا فرمان داده می‌شود» .(3)
٩. احمد در «المناقب» آورده است:
________________________________________
1- الدر المنثور، ج۶، ص۵٨٩.
2- الصواعق المحرقۀ، ص ١۶١.
3- ربیع الأبرار، ج١، ص١٢٩.
ص:18

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

پیامبر (ص) به علی (ع) گفت: «آیا دوست نمی‌داری که در بهشت همراه من باشی و حسن و حسین و فرزندانمان پشت سر ما و زنان ما پشت سر فرزندانمان باشند و شیعیان ما در سمت چپ و راست ما قرار داشته باشند؟ !»(1)
١٠. طبرانی نقل کرده است که پیامبر (ص) به علی (ع) گفت:
نخستین چهار کسی که به بهشت وارد می‌شوند، من، تو، حسن و حسین هستیم و فرزندان ما پشت سر ما و زنان ما پشت سر فرزندان ما و شیعیان ما در سمت چپ و راست ما هستند.(2)
١١. دیلمی نیز چنین آورده است:
ای علی! خداوند تو و نسل تو و فرزندان و خویشاوندانت و شیعیانت را بخشیده است. پس تو را بشارت باد. تو کسی هستی که از شرک و کفر جدا شده و از علم و ایمان پُر گشته‌ای. (3)
١٢. دیلمی به نقل از پیامبر (ص) می‌گوید:
تو و شیعیان تو بر حوض وارد می‌شوید، درحالی‌که سیرابید و سیراب می‌کنید. روهایتان سپید است و دشمنانت در حالی بر حوض وارد می‌شوند که تشنه‌اند و غل و زنجیر بر گردن دارند.(4)
١٣. مغازلی به سند خویش از انس بن مالک روایت کرده است:
رسول خدا (ص) فرمود: «از امت من هفتاد هزار تن بدون حساب به
________________________________________
1- الصواعق، ص١۶١.
2- همان.
3- همان.
4- همان.
ص:19
بهشت وارد می‌شوند» . آن‌گاه رو به علی کرد و گفت: «آنان شیعیان تو هستند و تو امام آنان هستی» .(1)
١۴. مغازلی از کثیر بن زید نیز چنین روایت کرده است:
اعمش بر منصور وارد شد. چون چشمش به او افتاد، گفت: «ای سلیمان! در صدر بنشین» . گفت: «من هر جا بنشینم صدر مجلس همان‌جاست» ، تا آنکه ضمن سخنانش گفت: «حدیث کرد مرا رسول‌خدا (ص) و فرمود: جبرئیل اینک نزد من آمد و گفت: انگشتر عقیق به دست کنید که نخستین سنگی که به یگانگی خداوند و رسالت من و جانشینی علی و امامت فرزندانش و به بهشت رفتن شیعیانش گواهی داده، همین سنگ است» .(2)
١۵. او همچنین با سند خویش، از سلمان فارسی، از رسول خدا (ص) نقل کرده است که گفت:
ای علی! انگشتری به دست راست کن تا از مقربان باشی. گفت: «ای رسول خدا (ص) ! مقربان چه کسانی هستند» . فرمود: «جبرئیل و میکائیل» . گفت: «ای رسول خدا (ص) ! چه انگشتری به دست کنم» ؟ گفت: «عقیق سرخ؛ زیرا آن کوهی است که به یگانگی خداوند و نبوت من و جانشینی تو و امامت فرزندان تو و به بهشت رفتن
________________________________________
1- مناقب، مغازلی، ص٢٩٣.
2- همان، ص٢٨١؛ سید بحرانی، غایۀ المرام به نقل از مغازلی. تدبر در برخی آیه‌های شریفه که نشان می‌دهد عموم موجودات از علم و شعور برخوردارند، مثل آیه: «برخی از آنها از ترس خدا فرو می‌غلتند» . بقره: ٧۴ ، تصدیق آنچه در حدیث شریف آمده، مبنی بر شهادت عقیق بر وحدانیت خداوند را آسان می‌کند.
ص:20
دوستانت و به فردوس رفتن شیعیان تو و فرزندانت، گواهی داده است» . (1)
١۶. ابن حجر نیز چنین نقل کرده است:
علی بر گروهی گذشت و آنان فوراً از جا برخاستند. فرمود: «اینان چه کسانی هستند» ؟ گفتند: «ای امیرمؤمنان! از شیعیان تو هستند» . فرمود: «نیکوست» . آن‌گاه فرمود: «ای گروه! چرا من نشان شیعیانم و زیور دوستانم را در شما نمی‌بینم» ؟ آنان از شرم سر به زیر افکندند. در این هنگام یکی از میانشان گفت: «به حق آن کس که شما اهل‌بیت را گرامی داشت و شما را ویژگی بخشید و محبوب گردانید، از تو می‌خواهیم که ویژگی شیعیانت را برای ما بازگویی» . فرمود: «شیعیان ما عارفان به خدا و عاملان به فرمان خدا هستند» .(2)
١٧. صدوق (٣٠۶-٣٨١ه. ق)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

از ابن عباس نقل کرده است:
از رسول خدا (ص) شنیدم که می‌فرماید: «چون روز قیامت بشود و کافر آنچه را که خداوند تبارک و تعالی برای شیعیان علی از ثواب و کرامت آماده ساخته ببیند. . .» . (3)
این نصوص که همدیگر را تأیید می‌کنند و بی‌نیاز از ملاحظۀ اسنادند، نشان می‌دهند که میان اصحاب پیامبر (ص) ، تنها علی (ع) متمایز بود به اینکه شیعه و پیروانی دارد. آن شیعیان اوصاف و نشانه‌هایی داشتند که در
________________________________________
1- علل الشرائع، ص ١۵٨.
2- الصواعق، ص١۶١.
3- علل الشرائع، ص ١۵۶. چاپ نجف اشرف.
ص:21
دوران زندگی پیامبر (ص) و پس از ایشان نیز به آن ویژگی‌ها معروف بودند. ازاین‌رو پیامبر (ص) آنان را می‌ستود و رستگاری آنان را مژده می‌داد. به‌طور قطع، آن شیعیان راستین از خطی که رسول مکرم اسلام (ص) برای اندیشۀ بزرگ اسلامی ترسیم کرده بود، ذره‌ای منحرف نشده بودند. این خط بر حقیقت تشیع و منشأ آن، که از پیدایش و استقرار دین جدا نبود، تأکید می‌ورزید. بنابراین با وجود این نصوص معتبر، درست نیست که یک پژوهشگر برای دانستن چگونگی شکل‌گیری شیعه و ظهور آن، به فرض‌های گمانی و وهمی روی آورد.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

وصیت‌های پیامبر (ص) دربارۀ اهل‌بیت (ع)

اشاره



جمع‌شدن شماری از صحابۀ بزرگوار، گِرد امام علی (ع) ، در روزگار حیات پیامبر اکرم (ص) و پس از رحلت آن حضرت، نتیجۀ سفارش‌های نبوی دربارۀ امام (ع) و اهل‌بیت ایشان بود. این سفارش‌ها قلب هر مسلمان آگاهی را به لرزه در می‌آورد. رسول خدا (ص) در جایگاه‌های سرنوشت‌ساز و در مراحل گوناگون دعوتشان، این حقیقت را مطرح کردند که همۀ آنها بازگوکنندۀ حقایقی روشن است؛ حقایقی که از اصحاب و عامۀ مسلمانان می‌خواست که در پی حق باشند و از امام علی (ع) و فرزندانش پیروی کنند. این سفارش‌ها به روشنی تأکید می‌کند که بزرگ‌ترین مرجع امور دینی و دنیوی مردم، امامان معصوم (ع) هستند.
سفارش‌های اکید رسول خدا (ص) دراین‌باره، انگیزه‌ای قوی بود تا شمار بسیاری از صحابه و کسانی که به نیکی از آنها پیروی می‌کردند، گرد امام علی (ع) جمع شوند و او را در امر رهبری دینی -در همۀ ابعاد و شئونش- بر دیگران مقدم بدارند. این امر موجب گردید تا بذرهای
ص:24
پاشیده شده به دست رسول خدا (ص) ، پس از رحلت آن حضرت رشد کند و ثمر دهد. بنابراین اگر برای هر پدیده‌ای علتی قائل شویم، پدیدۀ تشیع، نتیجه سفارش‌های نبوی و اشارت‌های الهی بود که از احادیث برداشت می‌شد.
در اینجا به برخی از این احادیث اشاره می‌کنیم:
الف) حدیث ثقلین
پیامبر اکرم (ص) بعد از خود، امت را تنها نگذاشت و برایشان مرجع و پناهگاهی قرار داد. ایشان دراین‌باره فرمود: «ای مردم! من چیزی را میان شما نهادم که اگر به آن چنگ زنید، هرگز گمراه نمی‌شوید. آن چیز کتاب خدا و عترت و اهل‌بیت من هستند»(1)
در جای دیگری فرمود:
من چیزی را میان شما به یادگار گذاشتم که تا به آن چنگ زده باشید، پس از من گمراه نخواهید گشت: کتاب خداوند که چون ریسمانی از آسمان به زمین کشیده است؛ دیگری عترت و اهل‌بیت من. این دو هیچ‌گاه از یکدیگر جدا نمی‌شوند تا بر حوض نزد من آیند. پس بنگرید که پس از من چگونه با آنها رفتار می‌کنید.(2)
همچنین فرمود:
من میان شما دو جانشین می‌گذارم: کتاب خدا که همچون

---

1- کنز العمال، ج١، ص۴۴؛ ترمذی و نسائی نیز آن را از جابر نقل کرده‌اند.
2- همان، ترمذی آن را از زید بن ارقم نقل کرده است.
ص:25
ریسمان میان آسمان و زمین کشیده شده است، و دیگر عترت و اهل‌بیتم. این دو هیچ‌گاه از یکدیگر جدا نمی‌شوند تا بر حوض نزد من آیند(1)
در بیان دیگر نیز فرمود: «من در میان شما دو چیز گرانبها می‌گذارم: کتاب خدا و اهل‌بیتم. این دو هیچ‌گاه از یکدیگر جدا نمی‌شوند تا آنکه بر حوض نزد من آیند» (2)
ایشان همچنین فرمود:
من در آستانۀ اجابت دعوت پروردگارم و میان شما دو چیز گرانبها می‌گذارم: کتاب خدای عزوجل و خاندانم. کتاب خداوند که چونان ریسمانی از آسمان به زمین کشیده است و دیگری اهل‌بیت من است. خداوند لطیف و خبیر مرا آگاه ساخته است که این دو از یکدیگر جدا نمی‌شوند تا آنکه بر حوض نزد من آیند. پس بنگرید که پس از من با آنها چگونه رفتار می‌کنید.(3)
همچنین آن حضرت در واقعه بازگشت از حجۀ الوداع و فرود آمدن در غدیر خم فرمود:
گویی که فرا خوانده شده‌ام و باید دعوت پروردگار را اجابت کنم. من میان شما دو چیز گرانبها می‌گذارم، یکی از آنها از دیگری بزرگ‌تر است و آن کتاب خداست؛ دیگری عترت من است. بنگرید

---

1- مسند أحمد، ج۵، صص١٨٢- ١٨٩.
2- المستدرک، حاکم، ج٣، ص ١۴٨.
3- مسند أحمد، ج٣، صص١٧- ٢۶، وی آن را از حدیث ابوسعید خدری نقل کرده است.

ص:26
که پس از من چگونه با آنها رفتار می‌کنید. آن دو از هم جدا نمی‌شوند تا آنکه بر حوض نزد من آیند.(1)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

ب) حدیث سفینه

رسول خدا (ص) ، اهل‌بیتشان را به کشتی نوح تشبیه کرده و فرموده است: «آگاه باشید که اهل‌بیت من میان شما به کشتی نوح می‌مانند. هرکس بر آن سوار شود، نجات می‌یابد و هرکس از آن سر باز زند، غرق می‌شود»(2)
همچنین ایشان می‌فرماید: «همانا مَثَل اهل‌بیت من مثل کشتی نوح است. هرکس بر آن سوار شود، نجات می‌یابد و هرکس از آن سر باز زند، غرق می‌گردد» .
در بیان دیگر نیز می‌فرماید: «مَثَل اهل‌بیت من همچون دروازۀ حطه میان بنی‌اسرائیل است که هرکس از آن درآید، بخشوده می‌شود» (3)
در حدیث دیگر آمده است:
ستارگان امان اهل زمین از غرق شدن هستند و اهل‌بیت من امان امت من از اختلاف‌اند. هرگاه قبیله‌ای از عرب با آن به مخالفت برخیزد، دچار اختلاف و از حزب شیطان می‌گردد.(4)
________________________________________
1- مستدرک، حاکم، ج٣، ص١٠٩، وی آن را از حدیث زید بن ارقم نقل کرده است.
2- همان، ص١۵١، وی آن را با سند خود از ابوذر نقل کرده است.
3- الأربعون حدیثا، نبهانی، ص ٢١۶، به نقل از طبرانی در الاوسط.
4- مستدرک، حاکم، ج٣، ص١۴٩، وی آن را به سند خود از ابن عباس نقل کرده است.
ص:27
روشن است که مقصود از اهل‌بیت (ع) در اینجا همۀ آنان نیستند؛ زیرا این منزلت تنها ویژۀ حجت‌های خداوند است. آنان گروهی منتخب و برگزیده از اهل‌بیت (ع) هستند. ابن‌حجر این مطلب را به نیکی دریافته و گفته است:

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

احتمال دارد که مقصود از اهل‌بیتی که امان هستند، عالمانشان باشند؛ زیرا اینان کسانی هستند که به وسیلۀ آنان، همچون ستارگان، راه می‌جویند و آن‌گاه که ناپدید شوند، نشانه‌هایی که به ساکنان زمین وعده داده شده، در خواهند رسید.
وی در جایی دیگر گفته است: «از رسول خدا (ص) پرسیدند که مردم پس از آنها چه قدر باقی می‌مانند؟» فرمود: «به اندازۀ خری که کمرش بشکند» .(1)
مقصود از تشبیه اهل‌بیت پیامبر (ع) به کشتی نوح این است که هرکس در دین به آنان پناه برد و اصول و فروعش را از آنان بیاموزد، از عذاب خداوند رهایی می‌یابد و هرکس از آنها سر باز زند، مانند کسی است که در روز طوفان به کوهی پناه ببرد تا او را از فرمان خداوند حفظ کند. پیداست که این کار سودی ندارد و او غرق و هلاک خواهد شد.
وجه تشبیه آنان به «باب حطه» نیز این است که خداوند این باب را مظهری از تواضع نسبت به جلال و شکوه و پیروی از فرمان خویش قرار
________________________________________
1- الصواعق، ابن‌حجر باب یازدهم ، صص٩١ و ١۴٢.
ص:28
داد. ازاین‌رو سبب مغفرت و آمرزش گناهان بود. پیروی این امت از اهل‌بیت پیامبر (علیهم السلام) نیز یکی از مظاهر تواضع و فروتنی نسبت به جلال و و شکوه و فرمان الهی است و در نتیجه سبب مغفرت الهی می‌گردد.
ابن‌حجر دربارۀ حقیقت تشبیه در این حدیث شریف چنین می‌گوید:
وجه تشبیه آنان به کشتی نوح این است که هرکس آنان را دوست بدارد و به خاطر نعمتی که نصیبش گشته آنان را بزرگ بدارد و از عالمانشان پیروی کند، از تاریکی مخالفت‌ها خواهد رهید و هرکس از آنان سر باز زند، در دریای کفران نعمت غرق خواهد شد و در صحراهای طغیان هلاک خواهد گشت.
تا آنجا که می‌گوید:
باب حطه، یعنی وجه تشبیه آنان به باب حطه، این است که خداوند ورود فروتنانه و پوزش‌خواهانه به این باب (باب اریحا یا بیت المقدس) را سبب مغفرت بنی‌اسرائیل قرار داد، و مودّت اهل‌بیت را نیز سبب مغفرت این امت قرار داد.(1)