قلمرو دل

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

البته این روشن است که هیچ کس دو قلب ندارد، لیکن رهنمود قرآن، به آن دلی است که کانون عشق ها، گرایش ها، عواطف و احساسات، باورها، محبّت ها و گرایش هاست و باید تکلیف آن را روشن ساخت و هشیار ساخت و هشیار بود که آیا جایگاه خداست، یا پایگاه شیطان؟
بر سر چند راهه های محبوب گزینی و دل سپاری و مهر ورزی. باید «تعیین راه» و «تعیین جهت» کرد، تا دل، سرگردان نماند و طعمۀ غارت گران نشود.
مراقبت از دل
اگر بزرگان عرفان و اخلاق، «دربانی دل» را رمز و راز رسیدن به کمالات دانسته اند و در پاسخ به این سؤال که از کجا به این مقامات رسیده اید؟ گفته اند: دربان دلمان بودیم (کنتُ بوّاباًعلی قلبی)، این نکته،
ص:22
________________________________________
1- (1) احزاب (33) آیۀ 4
گویای ضرورت نظارت بر ورودی های دل است و این که با قلب خودمان چه می کنیم و چه کنترلی بر آن داریم و به که می سپاریم و به چه می فروشیم؟
گفته اند که: «القلب حرم الله...»، دل حریم الهی است و در این حرم مقدّس، جز خدا را راه نده.
این دل، سرای توست، نه بیگانه
در کلام حضرت رسول چنین آمده است:
«اِنَّ للّه تعالی فِی الأرضِ أوانِیَ، الا وَهِیَ القُلوبُ...»(1)
خداوند را در روی زمین ظرف هایی است، آگاه باشید که آن ظرف های الهی، قلب هاست، پس بهترین این ظرف ها نزد خدا، دلی است که نسبت به برادران نازک تر و از گناهان پاک تر و در راه خدا استوارتر باشد.
عرش رحمانی که می گویند، آن نام دل استبر در دل حلقه زن، کام دل از دل حاصل است
در ظرف دل چه باید ریخت و آن را از چه باید آکند؟
بالاخره این «جام دل»، تهی نمی ماند. اگر از عشق به خوبی ها و خوبان پر نکنی، از علاقه های بدلی و محبوب های عوضی و معشوق های بی ارزش پر می شود و آن گاه، خالی کردن این خانه که به اجاره یا مالکیّت یک «بیگانه» در آمده است، بسیار دشوار است! از اول باید مواظبت کرد که یک «نامطلوب» وارد آن نشود و آن جا خانه و بیتوته نکند.
ص:23
________________________________________
1- (2) میزان الحکمه، ج 5، ص 217
اگر بتوانیم «مرغ دل» را بر شاخۀ «حبّ خدا» بنشانیم و اگر گرفتارش می کنیم، گرفتار عشق خوبان و پاکانش کنیم، یقیناً ما را به بیراهه نمی کشد و پشیمانی به بار نمی آورد. صبری اصفهانی می گوید:
گر تپد دل به سر کوی تو، معذورش دارچه کند؟ قاعدۀ مرغ گرفتار این است(1)
اگر بتوانیم در دل، «چراغ معرفت» برافرازیم.
نه... اصلاً اگر بتوانیم دل را چراغ معرفت سازیم و با نورانیت دل، راه زندگی را طی کنیم، تا قیامت، مسیر ما را روشن می سازد. این کلام حضرت باقرالعلوم علیه السلام است، که در ترسیم دل ها و حالات آن، از جمله به «دل مؤمن» اشاره می کند که همیشه باز، روشن و روشن گر است تا روز قیامت: «وَ قَلبٌ مَفْتوحٌ فیهِ مِصباحٌ یَزْهَرُ وَ لا یُطْفَأ نُورُهُ الی یَومِ القِیامهِ وَ هُوَ قَلْبُ المؤمِنِ».(2)
در قلمرو دل، گام های دیگری خواهیم زد.
باشد که همراهی شما با این گام ها، به «مقصد» نزدیک ترمان کند.
ص:24
________________________________________
1- (1) گلزار ادب، ص 282
2- (2) معانی الأخبار، ص 395، ح 50

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

بالاخره این «جام دل»، تهی نمی ماند. اگر از عشق به خوبی ها و خوبان پر نکنی، از علاقه های بدلی و محبوب های عوضی و معشوق های بی ارزش پر می شود و آن گاه، خالی کردن این خانه که به اجاره یا مالکیّت یک «بیگانه» در آمده است، بسیار دشوار است! از اول باید مواظبت کرد که یک «نامطلوب» وارد آن نشود و آن جا خانه و بیتوته نکند.
ص:23
________________________________________
1- (2) میزان الحکمه، ج 5، ص 217
اگر بتوانیم «مرغ دل» را بر شاخۀ «حبّ خدا» بنشانیم و اگر گرفتارش می کنیم، گرفتار عشق خوبان و پاکانش کنیم، یقیناً ما را به بیراهه نمی کشد و پشیمانی به بار نمی آورد. صبری اصفهانی می گوید:
گر تپد دل به سر کوی تو، معذورش دارچه کند؟ قاعدۀ مرغ گرفتار این است(1)
اگر بتوانیم در دل، «چراغ معرفت» برافرازیم.
نه... اصلاً اگر بتوانیم دل را چراغ معرفت سازیم و با نورانیت دل، راه زندگی را طی کنیم، تا قیامت، مسیر ما را روشن می سازد. این کلام حضرت باقرالعلوم علیه السلام است، که در ترسیم دل ها و حالات آن، از جمله به «دل مؤمن» اشاره می کند که همیشه باز، روشن و روشن گر است تا روز قیامت: «وَ قَلبٌ مَفْتوحٌ فیهِ مِصباحٌ یَزْهَرُ وَ لا یُطْفَأ نُورُهُ الی یَومِ القِیامهِ وَ هُوَ قَلْبُ المؤمِنِ».(2)
در قلمرو دل، گام های دیگری خواهیم زد.
باشد که همراهی شما با این گام ها، به «مقصد» نزدیک ترمان کند.
ص:24
________________________________________
1- (1) گلزار ادب، ص 282
2- (2) معانی الأخبار، ص 395، ح 50

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

غذای دل

به نام خدایی که دل را آفرید و آن را جایگاه «ایمان» قرار داد، و محلّی برای تجلّی محبت الهی در انسان ها.
از نقش هدایت گری «قلب» در انسان گفتیم
و ضرورت نظارت بر حالاتش و ورودی ها و خروجی هایش.
اینک بدانیم که دل، گرسنه و تشنۀ چیست و آب و غذایش چگونه تأمین می شود و «حیات برتر» قلب به چیست؟
عطر دل انگیز «حکمت»
در سخنان حضرت امیر علیه السلام، دل به ظرفی تشبیه شده است که هرچه با ظرفیت تر باشد بهتر است «فَخَیرُها اوْعاها»، نیز محتوای دل ها را نیز در میزان ارزشمندی آنها دارای نقش می داند و می فرماید: بدانید! خدای سبحان از قلب ها آن را ستایش کرده است که ظرفیتش بیش از هر چیز از
ص:26
حکمت پرشده باشد: «اِعْلَمُوا انَّ اللّهَ لَمْ یَمْدَحْ مِنَ القلوبِ الاّ اوْعاها لِلْحِکمَهِ».(1)
و حکمت چیست؟ جز معرفت های ناب و بینش های درست و هستی شناسانه و عرفانی؟!
در کلمات حضرت رسالت نیز نکات جالبی وجود دارد. آن حضرت در تقسیم بندی دل ها و ویژگی های آنها، از قلبی یاد می کند که چون عطردان و ظرف مشک است. که چون گشوده شود، از آن بوی خوش به فضا پخش می شود «کَجِرابِالمِسْکِ، طیّبٌ انْ فُتِحَ».(2)
کینه و حسد، محتوای آلوده و متعفّنی است که برخی از دل ها را به عفونت می کشد. شک و تردید، مظروف شومی است که برخی قلب ها را واژگونه می سازد و «قلب منکوس» پدید می آورد.
بدبینی، سوءظن و بدخواهی نیز، بعضی دل ها را به جهنمی سوزان ، یا بیغوله ای وحشت زا، یا مزبله ای عفن مبدل می کند.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

حیات دل

چرا دل را با پند و حکمت زنده نسازیم و با معارف والا، بالا نبریم و غذای معنوی و عرفانی در اختیارش نگذاریم؟ خستگی دل را با چه می توان بر طرف ساخت و به آن نشاط بخشید؟ دل مردگی، صاحب آن دل را هم دچار «مرگ تدریجی» و خستگی از زندگی می سازد. امام علی علیه السلام می فرماید: آن گونه که بدن ها خسته و ملول می شود، دل ها هم دچار خستگی و ملالت می گردد، درمان آن، تغذیۀ دل با حکمت های ناب و بدیع است:
ص:27
________________________________________
1- (1) . غررالحکم، حدیث 11005
2- (2) میزان الحکمه، ج 8، حدیث 16919
«اِنّ هذِهِ القلوبُ تَمَلُّ کَما تَملُّ الأبدانُ فَابْتَغوُا لَها طَرائِفَ الحِکَمِ».(1)
این حکمت های ظریف و طریف و تازه، کجا یافت می شود و در کدام بازار عرضه می گردد؟ آیا سراغ قرآن و حدیث رفته اید؟ عرضۀ حکمت های حیات بخش فراوان است. اما اگر چشم و گوش دل بسته باشد، آن را نه خواهد دید و نه آوای آن را خواهد شنید. کسی که نامحرم باشد. به حریم حکمت و معرفت راهی ندارد.
موج ندای دعوت به خیر، همیشه در فضا موجود است. اگر گیرنده های ما اشکالی نداشته باشد، آن امواج را می گیرد اما اگر نقص فنی گوش دل - که اغلب با گناه پدید می آید - سبب شود که دریافت کنندۀ دل آن امواج را نتواند بگیرد، اشکال از گیرنده است نه ازفرستنده.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

اگر مشتری کالای عرشی و حکمت های برین باشیم، بازار و فروشنده و محل عرضۀ آن را هم خواهیم شناخت. اما اگر مشتری نباشیم، حتی اگر بیخ گوشمان هم جار بزنند و مقابل چشممان هم به نمایش بگذارند، از شنیدن و دیدن محروم خواهیم بود.
به این کلام حضرت صادق علیه السلام عنایت کنید:
هرگاه خداوند بخواهد به بنده ای خیر برساند و خوبی او را بخواهد، گوش های قلبش را باز و شنوا می کند. اما اگر بخواهد محرومش کند (آن هم به خاطر عملکرد بد یا رویگردانی خودش از بینایی)، برگوش دلش مهر می زند و دیگر هرگز روی صلاح را نمی بیند. و این است معنای کلام حق که (اَمْ عَلی قُلوبٍ اقفالُها».(2)
این نتیجۀ همان «اعراض» است که دل نامحرم می شود و به روی
ص:28
________________________________________
1- (1) نهج البلاغه (صبحی صالح) حکمت 91
2- (2) میزان الحکمه، حدیث 16955
عوالم نور بسته می گردد.
ای مرغ دل، به گوشۀ دام و قفس بسازپرواز باغ، قسمت بال و پرتو نیست
کلام نبوی را از یاد نبریم که فرمود:
«لَوْلا انَّ الشَیاطینَ یَحوُموُنَ عَلی قلُوبِ بَنی آدَمَ لَنَظَروُا الیَ المَلَکوُتِ».(1)
اگر نه آن بود که شیطان ها دور و بر دل های آدمی زادگان می چرخند (و بر آن نفوذ می کنند)، انسان ها به ملکوت می نگریستند!

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

متاع شیطان

همه از دست شیطان می نالیم و از این که ابلیس بر دل های ما چنگ بیندازد و ما را به آن جا که «خاطرخواه اوست» ببرد، بیمناک و نگرانیم.
ولی... چارۀ آن کمی هم دست خود ماست.
وقتی کالاهای شیطان پسند و اجناس ابلیس پرور در دل باشد، طبیعی است که این گونه دل ها برای شیطان هم وسوسه انگیز باشد. کلام زیبایی را مرحوم فیض کاشانی نقل می کند که خالی از لطف نیست. جریربن عبیده می گوید: به علاءبن زیاد از وسوسه ای که در دلم است شکایت کردم، گفت:
مثل آن، مثل خانه ای است که دزدان بر آن می گذرند. اگر در خانۀ دزد زده چیزی باشد مشغول آن می شوند، ولی اگر خانه خالی باشد، رهایش می کنند. یعنی قلب خالی از هوی و هوس، گذرگاه و اقامت گاه شیطان نمی شود، این همان مفهوم کلام الهی است که: شیطان را بربندگان من
ص:29
________________________________________
1- (1) بحارالانوار، ج 67، ص 59
سلطه ای نیست.(1) کشمکش میان قوای شیطانی و جنود رحمانی برای راهیابی و تسلّط بر دل، همیشه بوده و خواهد بود، تا ما به کدام یک چراغ سبز نشان بدهیم و زمینۀ ورود سپاهش را در قلب خودمان فراهم سازیم! از یاد نبریم که شیطان در کمین ما نشسته و منتظر است تا ما را شکار کند. وقتی شکار او می شویم که غافل شویم. حضرت رسول اکرم به این دام و کمین و طعمه و شکار چنین اشاره فرموده است:
«اَنَّ الشَیطانَ قَعَدَ لاِبْنِ آدَمَ بِطُرُقٍ....(2) شیطان از راه هایی چند در کمین بنی آدم نشسته است... و سپس توضیح فرموده که با چه نیرنگی او را از مسلمان شدن، هجرت کردن، جهاد و مبارزه کردن باز می دارد و جهنّمی می سازد و هر که هشیارانه عمل کند و از دام شیطان بجهد و به تله های ابلیس نیفتد، بهشتی می شود.
خدا کند که باغ دلمان به یاد خدا بروید و موعظۀ حق بر دل نشیند، دل ما از دام و دانه جدا شود و پر از جاذبۀ جاودانۀ خدا گردد.
خلاصۀ سخن آن که در طهارت دل و تغذیۀ قلب و بالندگی جان و رشد روح، خود ما نیز سهمی داریم که اندک و ناچیز نیست. آشنا ساختن دل با قلمرو معنویات و شنیدن پیام های آن چنانی نیز با گوش جان میسّر است به شرط آن که چشم و گوش باطنی و قلبی را با گناه و هوس از کار نینداخته باشیم.
آن که نشناسد به عالم محرم و بیگانه کیستدر درون دل چه می داند که صاحب خانه کیست؟
و... هرگز مبادا که خانۀ دل را به شیطان بسپاریم.
ص:30
________________________________________
1- (1) . محجه البیضاء، ج 5، ص 50
2- (2) . همان، ص 52.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

دل های سنگی، دل های نرم

به نام خدایی که نام او مایۀ خشیت و خشوع دل های با ایمان است و قلب مؤمن با آیات او روشن و زنده می شود. اگر دل، سنگ گردد، زندگی هم پر از ننگ گردد و اگر قلب، نرم و رام و فروتن شود، چشمۀ حکمت ها می شود و بستر رحمت ها.

خشوع دل
از موهبت های الهی، داشتن دلی «خاشع» است، یعنی قلبی پرسوز و گداز، پراشتیاق و با حال، اثرپذیر و نرم و متواضع. در چنین دلی هم «بذر حکمت» می روید، هم «خوف الهی» آشیانه می کند.
از موعظه های حضرت عیسی علیه السلام این بود که:
«گیاه در زمین هموار و نرم می روید، نه در سنگلاخ! حکمت هم در قلب متواضع، آباد می گردد نه در قلب متکبر. آیا نمی بینید که هر کس سر برافرازد تا سقف، سرش می شکند. اما آن که گردن را پایین بگیرد، در پناه
ص:32
و سایۀ سقف قرار می گیرد؟»(1)
سینۀ سنگی ما،
از چه از شور و شررها خالی است؟
دیده و این همه خشک؟
نفس و این همه سرد؟
تو و این سنگدلی؟... من و این بی دردی؟!
چگونه می توان به این خشوع قلبی و نرم دلی دست یافت؟
یکی از کلیدهای گشایش دل، «ذکر» است، آن هم همراه با صدق و خلوص و در خلوت الهی.
حضرت باقر علیه السلام فرمود:
«تَعَرَّضْ لِرِقَّهِ القَلبِ بِکَثْرَهِ الذِّکْرِ فِی الْخَلَواتِ؛(2)
در خلوت ها خدا را بسیار یاد کن، تا رقت قلب برایت پدید آید».
بسیاری از بزرگان به تعبیر علامۀ طباطبایی برنامه ای به نام «کشیک دل» یا همان «مراقبت» داشته اند و لحظات انس با محبوب و خلوت با معبود و ذکر زبانی و قلبی او را وسیله ای برای پالایش دل از کدورت ها قرار داده اند و از معاشرت های بی ثمر و دوستان ناباب و مجالس لهو، پرهیز کرده اند، که مایۀ مرگ دل ها است.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

دل های سنگی

این درست است که دل، گاهی سفت و سخت می شود، سخت تر از سنگ، و هیچ ردپایی از احساس، عاطفه، محبت، شوق، حرارت، ایمان،
ص:33
________________________________________
1- (1) محجه البیضاء، ج 6، ص 231
2- (2) تحف العقول، ص 285
غم و حزن در آن یافت نمی شود، که البته عواملی دارد و باید آن ها را شناخت و درمان کرد.
قرآن کریم، از این گونه «دل های سنگی» یاد می کند و می فرماید:
«فَهِیَ کَالحِجارَهِ اوْ اشَدُّ قَسْوَهً وَ انَّ مِنَ الحِجارَهِ لَما یَتَفَجَّرُ مِنه الأنهارُ وَ انَّ مِنها لَما یَشَّقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنهُ الماءُ»؛(1)
برخی از دل ها همچون سنگ یا سخت ترند، از بعضی سنگ ها که شکافته می شود، نهرها می جوشد و از برخی سنگ ها که می شکافد آب بیرون می آید، گاهی برخی از سنگ ها و کوه ها از خشیت الهی فرو می ریزد....
آیا این یک مصیبت و بلا نیست؟ این واژگون شدن قلب نیست؟
در احادیث، قساوت قلب به عنوان یک تنبیه خدایی به شمار آمده است، کیفری نه در جسم و بدن بلکه در دل و جان و البته ریشه اش در تبهکاری خود انسان است. چه می شود که این پایگاه، سقوط می کند و از دست «جنود الرحمان» بیرون آمده، «پایگاه ابلیس» می شود و دیگر هیچ آیه و حدیثی، موعظه و حکمتی، هشدار و انذاری در آن اثر نمی کند؟
از امیرمؤمنان علیه السلام اگر بپرسیم، پاسخ او چنین است:
«ما جَفّتِ الدُّموعُ الاّ لِقَسْوَهِ القُلُوبِ وَ ما قَسَتِ القلوبُ الاّ لِکَثْرَه الذُّنوبِ؛(2)
اشک ها جز به خاطر قساوت دل ها خشک نمی شود و دل ها را جز گناهان زیاد، به قساوت نمی کشد».

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

عصیان و گناه، پرتگاه دل ماست

کشف معادله های دل، بسیار مهم است و در عین حال ضروری.
گاهی خود انسان نمی داند که چرا چنین است و این «حال»، ریشه در کدام «عمل» دارد، اما خوشبختانه حکیمان روان شناس، چون امامان معصوم علیهم السلام که از هزار توی دل و پیچ و خم روح آگاهند، گوشه ای از ابعاد پنهان دل را رازگشایی کرده اند و کتاب قلب را برای ما و به روی ما گشوده اند.
این که آرزوهای دور و دراز، قساوت قلب می آورد، یکی از آنهاست.
این کلام پیامبرانه که: اگر مَرکب دل را با یاد مرگ، رام نسازی چموش و سرکش می شود، یکی دیگر است.
و این که گوش دادن به ساز و آواز، شکار رفتن، رفت و آمد به دربارها، دل را سنگی می کند و ترک عبادت، جان را می میراند و ثروت زیاد و هم نشینی با پولداران قساوت دل می آورد و ترک رفت و آمد با بستگان دل را سخت می کند و... نمونه های دیگر.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

نرم سازی دل

حال که خدا در قلب های خاشع جا دارد و سنگ دلی، انسان را از خدا دور می سازد، چه کنیم که این گوهر را به دست آوریم؟
آن چه عاطفه را تحریک می کند، مایۀ نرمش دل است. نباید گذاشت این دل که خانۀ مهر و عطوفت است، از سرشت اصلی خود دور شد.
مردی خدمت حضرت رسول صلی الله علیه و آله از سنگ دلی خود شکایت کرد.
روش درمانی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله چنین بود که فرمود:
هر گاه خواستی قلبت نرم شود، به بینوا طعام بده و دست محبت و
ص:34
________________________________________
1- (1) بقره (2)، آیۀ 74
2- (2) علل الشرایع، صدوق، ص 81