قلمرو دل

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

مقدمه ناشر



پرسش حق دانشجو است و پرسمان، نخستین ماهنامه ای بود که برای مشاوره و پاسخ دهی به نیازهای فکری نسل جوان شکل گرفت و استقبال بسیار خوب دانشجویان، ما را به تداوم این راه تشویق کرد.
کتاب های پرسمان مجموعه ای است که تلاش دارد صفحات ثابت نویسندگان پرسمان را به صورت مستقل منتشر کند؛ قلمرو دل هفتمین دفتر از این مجموعه است که مخاطبان پرسمان، پیشتر آن را در صفحه گام به گام پی می گرفتند. ضمن سپاس از حجه الاسلام و المسلمین جواد محدثی، نویسنده محترم این دفتر، امید است که به لطف حضرت حق، دفترهای بعدی را نیز آماده و منتشر کنیم.
مدیر مسئول پرسمان
ص:6
سخن آغاز...
رفتار بیرونی انسان، آئینۀ «حالات درونی» اوست.
قلب، سلطان وجود آدم است و صلاح و فساد آن و تیرگی و روشنی دل، در کیفیت ادارۀ «مملکت وجود» مؤثر است.
عالمان اخلاف و اسوه های سلوک و تهذیب، پیراستن دل از تیرگی ها و آلودگی ها را از نخستین گام های «خودسازی» و رسیدن به کمال می دانند.
از این رو سیر و سیاحت در «قلمرو دل» و شناخت سایه روشن های آن و آشنایی با آسیب ها، دردها، درمان ها، حساسیت ها و اثرپذیری های قلب، از مسائل مهم به شمار می رود. آنچه پیش روی شماست، پیشتر به صورت سلسله مقالاتی در مجلۀ پرسمان چاپ شده است. خرسندیم که آن ها را یک جا و به صورت یک کتاب، تقدیم شما خوانندگان صاحبدل کنیم.
امید است توفیق آن را داشته باشیم که در مزرعۀ دل خویش، بذر صلاح و اصلاح بیفشانیم و از اینکه این ودیعۀ الهی و حریم قدسی، حیاط خلوت ابلیس و محل کِشت و برداشت رذایل گردد، جلوگیری کنیم.
جان، لوح سفیدی است، سیاهش نکنیم

قم - جوادمحدثی
بهار 1386

ص:7
ص:8
خدا به کدام دل نزدیک تر است؟

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

خدا به کدام دل نزدیک تر است ؟

بیا به زمزمه یاد یار، در دل شب ها
درون تیره خود را چو روز، روشن کن
بیا سحرگاهان
خزان خسته دلی را
به عطر «یاد» و شمیم «دعا» چو گلشن کن
تو را که مانده چنین بی پناه و دل گیری
به جز خدای جهان، هیچ تکیه گاهی نیست
به پیش پای تو،
ای اشتیاق سبز و جوان،
به جز نیایش و راز و نیاز، راهی نیست.(1)
***
چگونه انسان، این «بی نهایت کوچک» می تواند با آفریدگار هستی، آن
ص:10
________________________________________
1- (1) برگ و بار، ص 25
«بی نهایت بزرگ» رابطه برقرار کند و این پیوند، او را از خاک تا افلاک ببرد؟
چگونه این «هیچ» به آن «همه» متصل می شود؟
آیا جز «دعا و نیایش»، راهی برای این پیوند هست؟
دعا چیست؟ شرایط آن کدام است؟ استجابت دعا یعنی چه؟ پیدا کردن «حال» در دعا چگونه به دست می آید؟ به چه زبانی باید دعا کرد؟ نیایش چه تأثیر روحی و معنوی بر زندگی ما دارد؟ و... سؤالاتی از این دست بسیار است.
می دانیم که دعا، تنها خواندن جملاتی و باز خوانی متنی، بی حضور دل و بی کشش روح نیست. یعنی خواندن الفاظ نیست، بلکه خواستن از عمق جان است. اگر دعا از جان سوخته و عطشناک برآید، «اجابت» خدا، آب گوارایی بر عطش سوزان دل سوختگان است.
باید اجازه داد تا پای اشک، از جاده دل عبور کند. باید گذاشت وقتی آسمان دل می گیرد، باران اشک جاری شود.
باید گذاشت وقتی حالت اضطرار و نیاز و طلب و درماندگی دست می دهد، عنان سخن به دست دل داد، تا صمیمانه با خدا حرف بزند و مثل یک کودک، زار بزند، اشک بریزد، با اصرار بخواهد و یقین داشته باشد که این پای بر زمین کوبیدن و اشک و التماس داشتن، موجب بر آمدن حاجت می شود و گریه، سلاح نیایش گر است و امید، سرمایه اوست... «إرْحَمْ مَن رَأسُ مالِهِ الرَّجاءُ و سِلاحُهُ البُکاءُ...»(1) باید کاری کرد تا چشمه «ربّنا» از دل بجوشد و بر کویر سینه های سوزان جاری شود و
ص:11
________________________________________
1- (1) . دعای کمیل.
دشت عطش را سیراب کند.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

چگونه می توان «حس دعا» پیدا کرد؟

اگر «احساس نیاز» از سویی و «قدرت رفع نیاز» ازسوی دیگر باشد، اگر «ابراز حاجت» از طرف بنده و «درخواست دعا» از سوی خدا باشد، آن چه این دو سو را به هم وصل می کند، «نیایش» است. هر چه انسان فقر و نیاز خویش را بیشتر بشناسد، و هر چه به قدرت و رحمت الهی آگاه تر باشد، حسّ دعا بهتر به دست می آید.
یک ذرّه ز فقر خویش، ابراز کنیمچندان که خدا غنی است، ما محتاجیم
احساس بی نیازی، طغیان و روی گردانی می آورد. قرآن کریم می فرماید: انسان همین که خود را غنی و بی نیاز حس کند، سر به طغیان و گردن کشی می گذارد؛ «اِنَّ الإنسانَ لَیَطْغی، انْ رَاهُ اسْتَغْنی».(1) و هر چه فقر و نیاز خود را بیشتر حس کند و سررشته کارها را به دست معبود ببیند، کشش به سوی خدا بیشتر خواهد بود. باز قرآن کریم می فرماید: ای مردم! شما همه نیازمند خداوندید و او بی نیاز و ستوده است: «یا ایُّها النّاسُ انْتُمُ الفُقراء الَی اللَّهِ وَ اللّهُ هُوَ الغَنیُّ الحَمید».(2)
تنها نیازمندی و وابستگی انسان به خدا کافی نیست، درک این که بنده، نیازمند و وابسته است، برانگیزاننده آن «حس دعا» است.
باید حجاب بین بنده و خالق کنار برود، امّا چگونه؟
غرور، خودخواهی، تکبّر، بی اعتنایی، طلب کاری، قساوت دل، یأس
ص:12
________________________________________
1- (1) . علق (96) آیه 6
2- (2) فاطر (35) آیه 15
و نومیدی همه به نوعی «حجاب» به شمار می رود. بر عکس، حالاتی همچون شکسته دلی، تضرّع، زاری، اصرار، گریه، خشوع، امید، اضطرار، التجا، پناه آوردن، یقین به اجابت، خسته نشدن از طلب، رقّت قلب و...
پرده ها و حجاب ها را کنار می زند. سفارش حضرت رسالت چنین است:
آن گاه که رقّت دل حاصل شد، دعا را غنیمت شمارید، که رحمت خداست: «اِغْتَنِمُوا الدُّعاءَ عِنْدَ الرِّقَّهِ، فَاِنَّها رَحْمَهٌ».(1)

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

خدا به کدام دل نزدیک تر است؟
نجوای کدام نیایش گر از بام خانه تا ملکوت خدا بالا می رود؟
در کوی ما شکسته دلی می خرند و بسبازار خودفروشی از آن سوی دیگر است
این حدیث قدسی که: «اَنَا عِنْدَ المُنْکَسِرَهِ قُلُوبُهم» (من نزد شکسته دلانم)، اشاره به این حقیقت است که:
افتادگی آموز اگر طالب فیضیهرگز نخورد آب، زمینی که بلند است
به روایت فرزانگان از سیره خاتم پیامبران، آن حضرت هرگاه که دعا و نیایش می کرد، مانند بینوایی که دست نیاز و طلب گشوده و غذا می خواهد، دست خود را به آستان خدا بلند می کرد.(2) و همین حالت نیاز و درماندگی است که رحمت را نازل می کند و نگاه عنایت خدا را به سوی نیایش گر بر می گرداند و «رفعت»، در همین «فروتنی» است و
ص:13
________________________________________
1- (1) علامه مجلسی، بحار الانوار، ج 93 ص 313
2- (2) . ابن فهد حلّی، عده الداعی، ص 139
«عزّت» در سایه همین «تواضع»!
«الهی! ماندگان را چراغ راهی،
راندگان را ملجأ و پناهی.
اگر راه دهی و راه به بارگاه دهی،
از دیدگان، اشک شوق ریزد و شوقت شور دعا برانگیزد.
دست نیازمان به آستانت فراز آید، و دل رمیده به سویت باز آید.
الهی، چنان کن که بسته گردیم و خسته نگردیم، خسته گردیم و از تو بر نگردیم...».(1)
***
دعا، اقبال بنده به درگاه خداوند است و اجابت، اقبال خداوند به بنده است. اگر مفهوم دعا و اجابت در دل جای گیرد، حالت دعا و نیایش پدید می آید. چه سعادتی بالاتر از این که یک «بنده» مورد عنایت «مولی» قرار گیرد و خدا صدایش را بشنود و خوشش آید و جواب بدهد و گاهی جواب دادن را طول دهد تا بیشتر صدای نجوا و نیایش بنده را بشنود.
پس، از تأخیر استجابت نباید چندان نگران و ناامید شد. گاهی صلاح بنده را مولی بهتر می داند. گاهی هم تأخیر از آن جهت است که در حدیث آمده است: «گاهی خداوند، اجابت دعای مؤمن را به تأخیر می اندازد، چون مشتاق دعای اوست و می فرماید: صدایی است که دوست دارم آن را بشنوم».(2)
چه می دانیم؟ شاید هم، دعا از صمیم دل و از روی خلوص نیّت نیست و شرایط استجابت در آن فراهم نیست. مگر دعا از دل غافل و
ص:14
________________________________________
1- (1) جواد محدثی، الهی نامه، ص 26
2- (2) علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 97 ص 296
زبان یاوه گو و نیّت آلوده و نیایش گر ریاکار را آن اندازه اثر است که به آسمان رود و به آستان خدا رسد؟!
به هر حال، حال را هم باید از خدا خواست، که «محوّل الاحوال» است.

ا

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

«هم دعا از تو، اجابت هم ز تو».

در حدیث امام علی علیه السلام است: خشکیدن اشک از چشم ها، نتیجه قساوت دل است و قساوت دل ها نتیجه زیاد شدن گناهان: «ما جَفَّتِ الدَّموُعُ الاّ لِقَسْوَهِ القُلوبِ، وَ ما قَسَتِ الْقُلوبِ الاّ لِکَثْرَهِ الذّنوُبِ». (1)
عصیان و گناه، پرتگاه دل ماست
***
پس چگونه باید دعا کرد؟ آداب دعا چیست؟
رهنمودهای اولیای دین در این زمینه بسیار است. برخی از «آداب دعا» از این قرار است:
1. مداومت و پیوستگی در دعا، یعنی همیشه، همه جا، در هر حال، درغم و شادی، در راحت و رنج، در فقر و دارایی، در پیری و جوانی، در بیماری و تندرستی، در شدّت و و رخا.
2. پرهیز از گناه، چرا که گاهی گناهان مانع اجابت دعا می شود: «اَللّهُمَّ اغفِرْلِیَ الذُّنوبَ التَّی تَحْبِسُ الدُّعاءَ».(2)
3. دعای دسته جمعی و آمین گفتن گروهی از مؤمنان، چهل نفر یا کمتر. روایت است که هرگاه برای امام باقر علیه السلام مشکلی پیش می آمد،
ص:15
________________________________________
1- (1) همان، ج 70 ص 354
2- (3) دعای کمیل
زنان و کودکان خانواده را جمع می کرد و دعا می کرد و آنان آمین می گفتند.(1)
4. دعا به نام های نیک خدا و ستایش و حمد و ثنا پیش از دعا، چرا که هر نامی کلید دری از رحمت های الهی است و هر اسمی خاصیّتی دارد.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

ستایش الهی شرط ادب پیش از عرض حاجت است.
5. بازگو کردن حاجت ها و بر شمردن نیازها، هر چند که خداوند دانای همه چیز است و هم نامه نانوشته می خواند و هم اسرار نهفته می داند، امّا خود این مطرح کردن، گامی به اجابت نزدیک تر است. امام صادق علیه السلام می فرماید: «خداوند می داند آن چه را که بنده اش هنگام دعا می خواهد، ولی دوست دارد که نیازها را به درگاه الهی عرضه کند. پس هرگاه دعا می کنی، حاجت هایت را یک به یک نام ببر».(2)
6. اصرار و الحاح و خسته نشدن و پیوسته خواستن، چرا که وقتی دری را بسیار بکوبید کسی پیدا می شود که در را باز کند. اصرار در دعا، مایه گشوده شدن در رحمت و اجابت الهی است.
7. همت بلند داشتن و حاجت های مهم خواستن، ادب دیگری در دعاست. خواسته ها هر چه متعالی تر، با ارزش تر، فراگیرتر باشد، بهتر است. حال که دعا می کنی، تنها برای خودت مخواه، برای دیگران هم بطلب. خواسته هایت تنها مادی و رفع مشکلات معیشتی نباشد، خواسته های معنوی هم داشته باش. تنها برای دنیا مخواه و قلمرو آخرت را هم در دعایت بگنجان.
وقتی می توان از خدا آخرت را هم خواست، چرا دنیا بخواهیم؟ قرآن
ص:16
________________________________________
1- (1) کلینی، کافی، ج 2 ص 525
2- (2) وسائل الشیعه، ج 4، ص 191
کریم می فرماید: آنان که از خدا فقط دنیا می خواهند، در آخرت نصیبی ندارند، اما بعضی هم نیکی دنیا و هم نیکی آخرت و نجات از دوزخ می خواهند: «رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَهً وَ فِی الآخِرَهِ حَسَنَهً وَ قِنا عَذابَ النّارِ».(1)

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

در دعا هم خوب است از پیشوایان مکتب بهره جوییم و ادب دعا کردن و خواسته های متعالی داشتن را از آنان بیاموزیم. دنیای وسیع و غنی «خواسته های متعالی» در دعاهای معصومین، دنیای زیبا و بی پایان است. تنها کافی است به دعای امام سجاد علیه السلام با عنوان دعای «مکارم الاخلاق»(2) نظر بیفکنیم، تا با گوشه ای از نیازهای والا و خواسته های متعالی از زبان آن امام، که «زیباترین روح پرستاره» است، آشنا شویم.
«الهی... در هندسه وجود، توحید را نقطه پرگارمان ساز، دایره تلاشمان را بر محور نقطه ایمان قرار بده، خط زندگی را امتدادی از نقطه های نیاز بساز، زاویه دیدمان را باز کن تا چشم بگشاییم، امّا به چهره حقیقت؛ و گوش سپاریم، اما به آهنگ معنویت».(3)
«آمین».
ص:17
________________________________________
1- (1) بقره (2) آیات 200 و 201
2- (2) . صحیفه سجّادیه، دعای 20، نیز در اواخر مفاتیح الجنان، دعای مکارم الاخلاق
3- (3) الهی نامه، ص 70

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

چگونه مواظب دل خود باشیم ؟

به نام خدایی که «مقلّب القلوب» است. دل ها را زیر و رو و دگرگون می سازد، با این گونه تحولّات درونی، زندگی بیرونی هم دگرگون می شود، خدایی که در دل عارفان صاحب دل جای دارد و از رهگذر چنین دل های پاک، می توان «سلوک معنوی» داشت و راهی به سوی خدا یافت و «خدایی» گشت و «الهی» زیست.
«قلب»، رهبر وجود
آن چه با عنوان قلب و دل، در قلمرو معارف دینی و آموزه های عرفانی و اخلاقی مطرح است، با آن «دل» که خاستگاه هوس های شیطانی و تمایلات نفسانی است، متفاوت است.
این، راه به ملکوت می گشاید، آن به بیراهۀ نفسانیّات می کشاند.
این، مدبّر و مدیر وجود است، آن مدار وسوسه های دون.
در روایات، برای «قلب»، نقشی هدایت گر و کنترل کننده و پیشوا معرفی شده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است: «اَلقلبُ مَلِکٌ وَ لَهُ جنودٌ،
ص:20
فَاِذا صَلَحَ المَلِکُ صَلَحَتْ جُنودُهُ وَ اذا فَسَدَ المَلِکُ فَسَدَتْ جُنودُه»(1).
قلب، همچون پادشاهی است که لشکریانی دارد. اگر پادشاه صالح باشد، سربازانش هم صالح می شوند و هرگاه فرمانروا خراب باشد، سپاهیان او نیز فاسد و خراب می شوند.
این، یعنی همان نقش رهبری، هدایت گری، خطدهی، سامان بخشی و مدیریت در حالات و رفتار و خصلت های انسان، که در اختیار دل است.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

به همان نحو که «رهبری» در بین جامعه و انسان ها از حساسیت و اثرگذاری برخوردار است، قلب انسان نیز (نه آن عضو صنوبری شکل درون قفسۀ سینه) حسّاس و کارساز و نقش پرداز است. پس می سزد که در مراقبت از آن و کنترل حالاتش و ورودی ها و خروجی هایش و اثرگذاری و اثرپذیری هایش دقت شود.
گاهی کسی از «قلب سلیم» برخوردار است و دیگری از «قلب مریض».
آیا بیمار دلان با صاحبان دل های صاف و زلال و مهذّب یکسانند؟
گاهی قلبی مهر و موم شده و بسته و ختم شده است «خَتَمَ اللّهُ عَلی قُلُوبِهِم...»(2) و گاهی دل، باز و گشوده است و شرح صدر وجود دارد. آیا این دو گونه قلب، دو گونه رفتار و زندگی پدید نمی آورند؟
«قلب»، چهار راه گرایش ها
آن چه در دل می گذرد، بر زبان هم جاری می شود، در عمل هم انگیزه می آفریند، هدف ساز هم هست و جهت را نیز تعیین می کند.
پس باید دید که دل، کجایی است، چگونه است و به کدام پایگاه
ص:21
________________________________________
1- (1) میزان الحکمه، حدیث 16911
2- (2) . بقره (2) آیۀ 7
وابسته است؟
درست است که با یک «دل» نمی توان دو «دلبر» داشت و درست گفته اند که: «ای یک دلۀ صد دله، دل یک دله کن...».
امّا مهم آن است که آن دل دار و دلبر، ارزنده و قیمتی و لایق «دل دادگی» باشد، وگرنه دل هر جایی هر روز بر شاخه ای می نشیند و صاحب دل را آواره و هرجایی می کند.
از قرآن کریم الهام بگیریم که فرموده است:
«ما جَعَلَ اللّه لِرَجُلٍ مِنْ قلبینِ فی جَوفِه».(1)
خداوند در درون هیچ کس، دو قلب قرار نداده است.