پندهای حکیمانه استاد علامه حسن زاده آملی( جلد 3)

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

77- فضیلت نماز جماعت

نماز استسقاء در شریعت محمدیه - علی صادعها الصلوه و السلام - با جمعیت و دستورات خاصی بیان شده است که در تاثیر نفوس اهمیت بسزا دارند. و بطور اصل کلی نفوس مجتمع متحد را اثر یک نفس کلی الهی قوی است. و یکی از فضیلت های نماز جماعت و حلقه ذکر و مجتمع دعا این است که هر انسانی یک صفت یا بیشتر از اوصاف خوبی و کمالات انسانی را دارد و به فرض اگر یک انسان کامل باشد تا چه اندازه واسطه نزول برکات خواهد بود، انسانهای گرد آمده در صلوه و ذکر و دعاء کان یک انسان کامل و یا ظل و مثال او را تشکیل می دهند که آن مجتمع نزول برکات خواهد بود. چنانکه به تعبیری تصور و صور علمی علل عالیه، مبادی صور موجودات مادون خود باذی الله تعالی می باشند. پس تاثیر دعا و نفرین و ظهور معجزات و خوارق عادات و منامات همه مستند به علل و اسباب چنانکه بین آثار دیگر و علل شان در تسلسل اسباب و مسببات(86).



78- قلب لیله القدر است

بدان، قلبی که گنجینه حقایق و بطون آیات قرآنی است لیله قدر است(87).



79- فضیلت علم و دانش

به درستی علم است که سزاوارترین فضیلت ها به بزرگ داشتن و پیشترین آنها در استحقاق مقدم داشتن است. زیرا علم است که مایه انتظام هر بلندی و بزرگی، و ملاک هر کرامت و بزرگواری، و اوج هر سیادت و آقایی و مایه صحت و قوام هر خوشبختی است. به واسطه علم است که آدمی در زندگی به بلندی منزلت و بعد از مرگ به پاداش بزرگ و یاد نیکو دست می یازد و هموست که با باری انسان به گاه خیانت هم دوستان، دوستی واقعی و به گاه بی اعتمادی به همه ناصحان مهربان، مهربانی صمیمی است و دانشمندان هستند که وارثان پیامبران و سروران مسلمانان و خوانندگان مردمان به روز جزایند.
از خدا خیر کثیر باد شاعر پارسی گوی را که چنین سرود:
مال مایل بود ای ابن یمین علم طلب - کز تو یکدم نشود در غم و شادی منفک
علم دادند به ادریس و به قارون زر و سیم - شد یکی فوق سماک و دگری تحت سمک(88)

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

80- شیرینی معرفت خدا

بنگر به سخن امام صادق (علیه السلام)، که ثقه الاسلام کلینی در کافی با اسنادش از جمیل بن دراج نقل کرده است، که آن حضرت فرمود:
اگر می دانستند که در معرفت خدا چه فضلی است، چشمان خود را به متاع و نعمت های دنیا، که دشمنانشان از آن بهره مند هستند نمی دوختند، و تمام دنیای آنان از آنچه پای بر آن می گذارند، برایشان پست تر می نمود و از نعمت معرفت خداوند بهره مند می گشتند و لذت را می چشیدند چون لذت آن کس که با اولیای خدا، در باغ های بهشت به سر می برد. معرفت خدا انیس هر وحشتی و رفیق هر تنهایی و نور هر تاریکی و توان هر ضعفی و شفای هر دردی است.
پیش از شما مردمی بودند که کشته می شدند و سوزانده می گشتند و با اره بریده می شدند. زمین با همه وسعتش بر آنان تنگ گشته بود ولی از عقیده خود بر نمی گشتند.
بدون اینکه مقابله ای کنند و در برابر آن، اذیتی به گروه مقابل برسانند؛ جز آن که از آنان می خواستند، که به خدا ایمان آورند. پس، از خدا درجات آنان را برای خود مسألت کنید و بر مصیبت های روزگار صبر نمایید.(89)


81- اعتقاد به زندگانی روح

ما می بینیم که همه فرقه های دنیا از هند و عرب و عجم و جمیع ارباب ملل و نحل و یهود و نصاری و محبوس و مسلمین و سایر فرق و طوائف آنان برای مردگانشان صدقه می دهند و در حق ایشان دعا می کنند و به زیارتشان می روند و اگر مردگان پس از موت بدن زنده نمی ماندند تصدیق در راه ایشان عبث بود، پس اجماع آن همه بر این صدقه و بر این زیارت دلیل است که فطرت اصلیه سلیمه شان شاهد است که انسان چیزی است جز این جسد و آن چیز نمی میرد بلکه این جسد می میرد.(90)



82- حجتی قاطع بر حیات پس از مرگ

بسیاری از مردم پدر یا پسر مرده اش را در خواب می بیند که در عالم خواب به او می گوید برو به فلان جا که من در آنجا برایت طلایی دفن کرده ام؛ و گاهی او را به ادای دینی وصیت می کند، سپس در زمان بیداری آنچه را که در جواب دیده است تفتیش می کند و همانطور می یابد که بدون هیچ گونه تغییری در خواب دیده است؛ و اگر انسان بعد از مرگ باقی نمی بود این چنین نمی شد؛ و چون دلیل ما را دلالت کرد که انسان بعد از مرگ باقی است و حس ما را دلالت کرد که جسد مرده است پس انسان جز این تن مرده است(91

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

83- سه مرتبه احسان

احسان دارای سه مرتبه است: اولین مرتبه آن نیکی به همه اشیاء است و این که به موجودات به نظر رحمت و شفقت بنگری، دومین مرتبه آن عبادت به حضور تمام است که کان عابد پروردگارش را مشاهده می کند، سومین مرتبه احسان با برداشتن کان است؛ یعنی شهود پروردگار با همه اشیاء و در همه حال - چنان که خدای تعالی فرمود: آنکه رویش را به خدا تسلیم کند در حالی که در مقام احسان است پس به ریسمان الهی چنگ زده است(92).


84- همه آثار علم است

بنابراین در علم است که حیات دل ها از جهالت و نور دیده ها از ظلمت و نیروی کالبدها از سستی است. به واسطه علم است که بندگان به منازل نیکان و مجالس نیکوکاران و درجات عالی بار می یابند. گفتگوی علم معادل روزه داری و درس گفتنش مساوی شب زنده داری است، به وسیله علم است که پروردگار عالم عبادت و اطاعت می شود و به علم است که ارتباط خویشاوندان به یکدیگر وصل و حلال و حرام خدا شناخته می گردد و علم است که پیشوای عمل و عمل پیرو اوست. خداوند آن را به نیک بختان می آموزد و بدبختان را از آن محروم می کند. پس خنک آنکو که خداوند او را از علم بی بهره نسازد.(93)


85- کلام حکمت و علم

امیر المومنین علی (علیه السلام) فرمود: الحکمه روضه العقلاء(94) کلام حکمت و علم معرفت الله باغ و بوستان خردمندان عالم است.

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

86- آنچه جوان در آینه بیند

گر کسی گوید: پیران همیشه ضعیف الفکر می شوند از این جهت تعلیم آنها دشوار است بر خلاف کودکان و جوانان؛ گوییم آموزش متوقف بر قوه متخیله و متفکر است که البته این قوه جسمانی است و در پیران ضعیف است، اما علوم انباشته در اذهان آنان و حکم و تصدیق و التفات به دقائق امور در پیران ضعیف نمی شود و گفته اند:
آنچه در آینه جوان بیند - پیر در خشت خام آن بیند(95)


87- مراتب وحی

وحی را مراتب است چنان که خدای سبحان فرموده است: ما بر تو نیکوترین قصه ها را به آنچه که به سویت این قرآن را وحی کرده ایم، حکایت می کنیم.
یاد آر ای رسول آنگاه که پروردگار تو به فرشتگان وحی کرد که من با شمایم، مومنان را ثابت قدم بدارید و به مادر موسی وحی کردیم که طفلت را شیر ده و چون از آسیب فرعونیان به او ترسان شوی او را به دریا افکن و پرودگارت به زنبور عسل وحی کرده که از کوهها، خانه بگیرید(96)



88- در بهشت من داخل شو!

علم، نوری است که خدا آنکه را بخواهد در قالبش می نهد. اتحاد علم و عالم و معلوم، علم عین نفس و چشم وی می شود؛ یعنی علم عینیت با ذات نفس پیدا می کند و چشم نفس می گردد و انسان به واسطه علم از مهالک محفوظ می ماند، و به سوی خدای ذی المعارج عروج می کند و به بهشت ذات که هیچ بهشتی با آن برابری نمی کند منتهی می شود، خدای که گوینده ای با عزت است می فرماید: و در بهشت من داخل شو(97)

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

89- جهل، دشمن علم

امیر المومنین علی (علیه السلام) فرمود: من جهل علما عاداه؛(98)
هر که علمی را نداند دشمن آن علم است.
مانند مکتب معاویه و تهافت الفلاسفه نویسان که به علی (علیه السلام) و شیعیانش حکمای الهی، جاهل و دشمن اند.(99)


90- هو الاول و الاخر

چنگ زدن به عالم طبیعت و فرو رفتن در آن، که عالم کثرت و اختلاف است، مبدل به حایل و حجاب می گردد، اگر انسانها خود را از آن پاک کنند و به آنچه که حق و اصیل است روی آورند، معنای توحید و فنا را می فهمند و موحد می گردند، و توحیدشان بنابر نهجی می شود که خداوند متعال بدون تنزیه محض و تشبیه باطل در قرآن فرموده است: هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن(100) خلاف و نزاع از میان بر داشته می شود و با اهل معرفت مشاجره نمی کنند که چرا می گویید: ما خدایی را که نمی بینیم عبادت نمی کنیم(101).


91- هدف از درس و بحث

در محضر مبارک حضرت علامه طباطبائی (صلی الله علیه و آله) که بنده با جمعی از آقایان، دیگر، دوستان دانشمند فاضل ما، آقایانی بودند که ما چندین جلد کتاب بحار را در محضر شریف ایشان از بدو تا ختم، خواندیم، بنده همه را در دفتر خاطرات یادداشت کرده دارم، که مثلا معاد بحار را کی شروع کردیم، کی تمام شد، و توحید بحار را در محضر مبارکشان کی شروع کردیم، کی تمام شد.
اصل قرآن و سنت است، و تمام این علوم، آن فلسفه که عقل و استدلال و برهان و منطق است، برای این است که آن خطبه های توحیدی حضرت وصی (صلی الله علیه و آله) و دیگر فرموده های ائمه اطهار (علیهم السلام) ما را و آیات قرآنی را ادراک کنیم.
اگر برهان و استدلال نبوده باشد، اگر علم عرفان، عرفان نظری نباشد، اگر فلسفه الهی نباشد، چه کسی باید به این حرف برسد؟ و چگونه می توان اینها را حل بکند؟ تمام این علوم و فنون، برای این است که به آن مقام برسیم، یعنی به منطق وحی آشنا بشویم، باز به عرض می رسانم که: للاعتلاء الی فهم الخطاب المحمدی (صلی الله علیه و آله).
بالاخره، عمده خود طلبه است. طلبه که عاشق باشد، تشنه باشد، خواهان باشد، مثل تشنه ای است که خداوند، آب را برای او آفریده است؛ همان طوری که تشنه آب می خواهد، آب هم تشنه تشنه است.

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

92-اعتقاد به وحدت وجود

مرحوم میرزا جواد آقای ملکی تبریزی در تالیف ارزشمند خود در لقاء الله حکایت نموده است: حکیمی در اصفهان زندگی می کرد که بر طبق عادت، هر روز خدمتکار خویش را برای تهیه طعام خویش و کسانی که احیانا در آن روز میهمان او بودند، به بازار می فرستاد.
بعد از تهیه غذا، حکیم و کسی که در آن روز به نزد او بود، با هم به صرف غذا می پرداختند. روزی یک از طلاب شهر، وقت غذا برای کاری نزد او آمده بود، لذا حکیم به خدمتکار خویش می گوید: برو و مقداری طعام برای ما تهیه کن! خادم می رود و طبق دستور حکیم طعام خریده برای آنان می آورد. حکیم به خدمتکار می گوید: بسم الله! بفرماید جلو، با هم غذایی بخوریم!
طلبه می گوید: نمی خورم.
حکیم می پرسد: آیا غذا خورده اید؟
طلبه می گوید: نه!
حکیم می گوید: پس چرا غذا نمی خورید؟!
طلبه پاسخ می دهد: بنابر احتیاط، از غذای شما نمی خورم!
حکیم می پرسد: از چه احتیاط می کنی؟
طلبه می گوید: شنیده ام که شما به وحدت وجود معتقد هستید، در حالی که این اعتقاد، کفر است. لذا غذا خوردن با شما جایز نیست؛ زیرا غذا در اثر تماس با شما نجس می گردد.
بار دیگر حکیم می پرسد: به نظر شما معنای وحدت وجود چیست، که اعتقاد بدان را کفر می دانید؟
طلبه جواب می دهد: قائل به وحدت وجود، معتقد است که تمام اشیا و جمیع مخلوقات، خدایند.
حکیم می گوید: شما در اشتباه هستید، بهتر است غذایتان را میل نمایید؛ من به وحدت معتقدم، ولی تمام اشیا را خدا نمی دانم. زیرا جناب عالی نیز از جمله آنها هستید و من شک ندارم که شما مانند خر و یا پایین تر از آن هستید؛ حال، چگونه می توانم شما را خدا بدانم؟ پس بهتر است احتیاط را کنار بگذارید و غذایتان را میل نمایید.(102)


93- کتاب علیین

قرآن کریم حکیم است، خدای تعالی فرمود: پس قسم به قرآن حکیم پس قرآن ناطق که انسان کامل است حکیم و بهشت است. و انسان قرآنی کتاب علیینی است: کتاب نیکان در علیین است و شما چه می فهمید که علیین چیست؟ کتابی نوشته است که مقربان شاهد آنند(103)


94- ارمغان مراقبت

یکی از فرمایشاتی که اساتید و بزرگان باید در اولین مرحله، با توحید قرآنی آشنا شود. تصورش از خدای سبحان این نباشد که پادشاهی روی تخت سلطنت نشسته و ملائکه اطرافش را گرفته اند و او مشغول اداره زمین و آسمان است.
توجه به آیات و تعابیری مانند: و هو الذی فی السماء اله و فی الارض اله(104) احاط بکل شی ء علما(105)، مع کل شی ء لا بمقارنه و غیر کل شی ء لا بمزایله(106) در قرآن و فرمایشات ائمه معصومین (علیه السلام) مراقبت به ارمغان می آورد.(107).

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

95- ویژگی عاقل

امیر المومنین علی (علیه السلام) فرمود: ینبغی للعاقل أن یحترس من سکر المال القدره و سکر القدره سکر العلم و سکر المدح و سکر الشباب فان لکل ذالک ریحا خبیثه تسلب العقل و تستخف الوقار؛(108) سزاوار است عاقل احتراز کند از مستی ثروت و مال و مستی قدرت و جاه و مستی علم و دانش و مستی مدح و ثنای مردم و مستی و غرور جوانی که تمام این ها را بوی ناخوش و عفنی است که عقل انسان را زائل می کند و ادب و وقار انسانیت را سبک و خفیف می سازد.
یعنی مال و جاه و علم و مدح مردم و دوران جوانی، همه مانند شراب انسان را مست می کند و عقل را فاسد می گرداند و ادب را زائل می کند، باید انسان عاقل از سکر و مستی این امور دینی خود را حفظ کند و مست دنیا و مغرور علم و جاه و جلال دنیا نشود، والا از درگاه خدا به خطاب: لا تقربوا الصلوه و أنتم سکاری(109) دور می شود و اگر مست نشد و عقل و دین را با وجود مال و جلال و علم و غیره حفظ کرد، از این امور در زندگانی دنیا و آخرت بهره مند خواهد گشت.(110)


96- نزول بلاهای آسمانی

امام صادق (علیه السلام) فرمود در خانه ای که خوانندگی (غناء) می شود از نزول بلاهای در ناک ایمن نیست و دعا مستجاب نمی شود و فرشتگان نازل نمی شود و خدای متعال از اهل خانه اعراض نموده و روی رحمت بر گردانیده است.(111)


97- دو سخن گوهر بار

خدای سبحان فرمود: هر کس بر شاکله خود کار می کند.
و سخن دیگر خدای این است: و لشکریان پروردگارت را کسی جز او نمی داند(112)

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

98- خود را بشناس

روایت شده است که: یکی از زنان پیامبر (صلی الله علیه وآله)، از ایشان پرسید: چه زمانی انسان خدایش را می شناسد؟
حضرت فرمود: وقتی که خود را بشناسد.(113)



99- گنجینه قرآنی

زهری گوید: از علی بن الحسین (علیه السلام) شنیدم که فرمود: آیات قرآن، گنجینه هستند و سزاوار است هر گنجینه ای که گشوده می شود، در آن بنگری(114)(115)


100- احترام به عالم

امیر المومنین علی (علیه السلام) فرمود: یکرم العالم لعلمه، و الکبیر لسنه، و ذو المعروف لمعروفه، و السلطان السلطانه؛(116) عالم را باید برای علمش اکرام کنند، و پیران تجربه آموخته را برای کثرت سن (و تجارب او)، و نیکوکاران و خیر خواهان بشر را برای خیر و احسان، و سلاطین را برای سلطنت.
یعنی هر کس را به جهت حسن و خوبی که داراست باید گرامی و محترم داشت. علماء را برای علم و دانش که علمشان چراغ هدایت خلق است، پیران را برای استفاده از تجارب به واسطه طول عمرشان، و خیر خواهان و اهل احسان را برای احسانشان، سلاطین را برای سلطنت؛ یعنی برای انتظام و عدالت و رفع ظلم و آزار از مظلومان که لازمه وجود سلطان است باید محترم و بزرگ دانست.
خلاصه یعنی در هر کس جهت کمالی وجود دارد باید بر آن جهت کمال او را گرامی داشت.(117)

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

101- تعداد اسماء الله

سید علی خان مدنی در ریاض السالکین در شرح صحیفه سجادیه می گوید: از پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) روایت است که: خداوند متعال را چهار هزار نام است، از هزار نام، جز او خبر ندارد، و هزار دیگر را خدا و فرشتگان می دانند، هزار نام را خدا و ملایکه و پیامبران می دانند، و هزار دیگر را مومنان، که سی صد نام از آن در تورات است و سیصد نام در انجیل و سی صد نام دیگر در زبور، و صد نام در قرآن، که نود و نه نام از آن ظاهر است و یکی مکتوم؛ هر کس آنها را بتواند بشمارد وارد بهشت می شود(118)(119)



102- تجلی خداوند در قرآن

امیر المومنین به این سخن اشاره کرد که: لقد تجلی لعباده فی کلامه و لکن لا یبصرون؛ خدا برای بندگانش در کلامش جلوه گر شد، لیکن ایشان وی را نمی بینند(120)



103- داناترین مردم

در روایت دیگری از پیامبر نقل کرده است که فرمودن داناترین شما، به خود، داناترین شما به پروردگار خود است(121)

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

104- با خدا باش و پادشاهی کن

از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) روایت است که خدای تعالی می فرماید: قسم به عزت و جلال و عظمت و کبریا و نور و علو و رفعت مکانم! چون بنده ای هوای خود را بر خواست من ترجیح دهد، امرش را متشتت کنم. لباس دنیا بر تنش کنم و قلبش را بدان مشغول سازم و جز، به قدری که برایش مقدور نموده ام، به او ندهم. ولی آن کس که، خواست مرا بر هوای خود ترجیح دهد، با ملایکه ام حفظش کنم. و زمین و آسمان، روزی او را کفالت کنند و خود، برایش تجارت نمایم و دنیا به سویش آید در حالی که او، از آن روی گردان است(122)


105- شایسته دانشمند نیست

امیر المومنین علی (علیه السلام) فرمود: لا یکون العالم عالما حتی لا یحسد من فوقه، و لا یحتقر من دونه، من لا یأخذ عن علمه شیئا من حطام الدنیا(123) عالم را نباید عالم حقیقی دانست، الا آن کس که بر مافوق خود در علم حسد نبرد، و به مادون خود از تکبیر و نخوت اهانت نکند، و از علم خود اخذ مال دنیا نکند و علم و دین را به حطام دنیا نفروشد.(124)(125)



106- چرا سوره برائت بسم الله ندارد

ابن عباس می گوید:
از علی (علیه السلام) که خدا از او خشنود گردد پرسیدم، چرا در سر آغاز سوره برائت بسم الله الرحمن الرحیم نوشته نشده است؟
در پاسخ فرمود: بسم الله... پناه و زنهار است و در برائت زنهار نیست! با فرمان دست بر قبضه شمشیر زدن و بر فرق مشرکین کوبیدن نازل شده است(126).