زنانه ترین بنای ایران در میانه ی بازاری کهن!

[مصطفی*شیعه ال طاها*]

قزوین را شهر آب انبارها می‌دانند. در میان آب انبارهای تاریخی این شهر، آب انبار زنانه بازار که سمت غربی مسجد النبی قزوین قرار دارد، در زمان خود بزرگترین آب انبار بازار این شهر محسوب می‌شده است.


آب انبار، شاخص معماری مناطق کویری
پیش از بررسی و معرفی آب انبار زنانه بازار قزوین کمی در مورد آب انبار و معماری بدانیم. آب انبارها برای ذخیره آب و معمولا در زیر زمین ساخته می‌شدند، زیرا در این صورت آب در تابستان خنک می‌ماند.

این سازه جالب در مناطق کم آب و کویری دیده می‌شد و معماری آن متناسب با شرایط جغرافیایی منطقه بنا می‌شده است. آب این مخزن از آب باران یا جویبارهای فصلی تهیه می‌شود. آب انبار اغلب در فصل‌های پر آب مانند پاییز و زمستان، پر می‌گردید و در فصول کم آب مانند بهار و تابستان از آب مخزن استفاده می‌کرد.

به صورت کلی آب انبار یکی از شاخص‌های غالب در سکونت‌گاه‌های کویری است. با توجه به اینکه بخش زیادی از ایران (به جز مناطق نزدیک دریای خزر و رشته کوه‌های زاگرس) بیابانی و نیمه بیابانی می‌باشد، برای همین در اغلب نقاط ایران بقایایی از این سازه عجیب و جالب دیده می‌شود.

انواع آب انبارها و نقش آن در زندگی مردم

آب انبار سید باقر- خراسان رضوی

آب را باید منشا اصلی و هسته اولیه تشکیل تجمع‌های انسانی بدانیم. در ایران به علت کمبود آب در کنار سکونت‌گاه مخزن‌های نگه‌داری آب ساخته می‌شد که به آب انبار یا منبع مشهور بودند. همانطور که بیان شد، آب در آب انبار از آب باران، جویبارهای فصلی، چشمه‌ها، قنات‌ها و چاه‌ها تهیه می‌شد. آب انبارها در ایران در شهرها، روستاها، دژها، مسیرهای کاروان‌رو و داخل کاروانسراها ساخته می‌شدند.

به طور کلی مردم در ایران از آب انبار برای ذخیره آب برای فصل کم آب مانند تابستان و خنک نگاه داشتن آب در تابستان استفاده می‌کردند. به همین منظور برای ساخت آب انبار بسیار دقت می‌کردند که تصفیه و عایق‌بندی سازه با اصول مهندسی و علمی مطابقت داشته باشد.

انواع آب انبارها، قاجار

آب انبار مامونیه

آب انبارهای در تمامی دوره‌های تاریخی ایران در دو نوع خانگی و عمومی ساخته می‌شدند. آب انبارهای خانگی در خانه و به منظور استفاده ساکنین ساخته می‌شد و تنها در خانه اعیان و اشراف آب انبار ساخته می‌شد.

اما آب انبارهای عمومی یا شخصی بودند یا وقفی. آب انبارهای عمومی که شخصی بودند در مکان‌هایی مانند کاروانسراها و سراهای بازار توسط مالکین آن‌ها برای استفاده مسافرین و تجار بنا می‌شد. آب انبارهای وقفی اما به صورت تک بنایی یا همراه با مسجد، مدرسه، تکیه و... توسط رجال و درباریان یا افراد عادی در مراکز شهر و برای استفاده عموم ساخته و وقف می‌شدند.

آب انباری در میبد

در دوره‌های پیش از قاجار، آب انبارها دارای تزییناتی در گنبد یا راه شیر بودند، اما نقطه قوت آب انبارهای زمان قاجار سردرهای آن‌ها بود که این آب انبارها را از آب انبارهای پیشینه خود متمایز می‌کردند. همچنین در زمان قاجار آب انبارها تنها محل ذخیره آب شرب نبودند، بلکه این تاسیسات آبی در فرهنگ آن زمان کارکردهای دیگری نیز داشتند. برای مثال در شهر قزوین آب انبارهای محلی جهت گفتگوی مراجعان و حتی فراهم آمدن مقدمات ازدواج بود.

قزوین، شهر آب انبارها
قزوین به علت شرایط جغرافیایی که داشته، در زمان قاجار و پیش از آن با مسئله کمبود آب مواجه بوده است. همین امر باعث شده تا آب انبارهایی در قسمت‌های مختلف شهر به منظور تامین آب مردم ساخته شود.

تصویر آب انبار سردار بزرگ-قزوین

ساخت و وقف بیش از 100 بنای باشکوه به منظور انباشت و ذخیره آب در شهری که به کم آبی شهرت داشته، باعث شده امروزه قزوین به شهر آب انبارها معروف گردد. معماری هر آب انبار در قزوین طرح و نقشه متفاوت و جداگانه داشته و هر آب انبار از تزیینات منحصربه فردی برخوردار بوده است. یکی از معروف‌ترین آب انبارهای شهر قزوین که در بازار قرار دارد، آب انبار زنانه بازار می‌باشد.

آب انبار زنانه بازار قزوین

آب انبار سردار بزرگ- قزوین

قزوین آب انبارهای بسیاری دارد. در این میان در اطراف بازار قزوین به دلیل رفت و آمد مردم و تجار آب انبارهای بسیاری ساخته شده بود که امروزه بقایای برخی از این آب انبارها دیده می‌شوند. یکی از این آب انبارها، آب انبار زنانه بازار است.

آب انبار حکیم- قزوین

آب انبار زنانه بازار قزوین در زمان حکومت ناصرالدین شاه ساخته شده است. این آب انبار همانطور که از نامش مشخص می‌باشد، برای استفاده زنان شهر بود. آب انبار مذکور در زمان حیات خود، بزرگترین آب انبار بازار شهر قزوین بوده که توسط نامی‌ترین عالم مذهبی آن زمان حاج ملا عبدالوهاب قزوینی در شهر قزوین ساخته شد.

معماری آب انبار زنانه قزوین

در برخی منابع این تصویر را به آب انبار حاج کریم در سبزوار نسبت می‌دهند و در برخی منابع به آب انبار زنانه بازار قزوین

به طور کلی آب انبارها دارای بخش‌های متعدد هستند که عبارت است از خزینه، گنبد، پاشیر، بادگیر، سردر، ورودی و خروجی آب. آب انبار زنانه بازار قزوین نیز دارای این بخش‌ها می‌باشد اما سردر آب انبار طی سال‌ها از بین رفته و براساس شواهد سردری کوچک و ساده برای آن بازسازی شده است.

آب انبار زنانه -قزوین - متاسفانه تصویر باکیفیت‌تری در دست نبود.

برای رسیدن به پاشیر آب انبار باید 43 پله را به سمت پایین رفت (علت قرار گیری مخزن در زیرزمین، خنک نگاه داشتن آب در تابستان می‌باشد). مخزن آب انبار 2350 متر مکعب گنجایش دارد و به شکل مستطیل ساخته شده است. در وسط مخزن چهار ستون عظیم کار شده که سقف بنا را نگاه می‌داشته‌اند. سقف بنا از ده گنبد کوتاه تشکیل شده و آب انبار دارای 5 بادگیر مرتفع می‌باشد که پشت دیوارهای بازار و مسجد پنهان بودند.

آب انبار زنانه- قزوین -متاسفانه تصویر باکیفیت‌تری در دست نبود.

برای لایروبی مخزن آب نیز پلکانی باریک از مخزن به شبستان شمال غربی مسجد راه داشته که از این پله‌ها تنها میرآب استفاده می‌کرده است. برای ساخت بنا از مصالح بومی استفاده و جرز‌های آب انبار از شفته آهک با روکش ساروج ساخته شده است. به طور کلی آب انبار فاقد تزیینات خاصی می‌باشد و زیبایی غالب بنا در سردر آن بوده است.

آب انبار زنانه-قزوین - متاسفانه تصویر باکیفیت‌تری در دست نبود.

سخن پایانی
آب انبار زنانه بازار در کنار مسجد النبی قرار دارد. این آب انبار توسط عالم مشهور زمان قاجار مرحوم حاج ملا عبدالوهاب برای استفاده زنان بنا شده است. اگر از این بنا بازدید داشته‌اید تجربه‌های خود را با ما در میان بگذارید.

توجه: بخشی از متن از مقاله «آب انبارهای وقفی یزد در دورههای قاجار و پهلوی» نوشته شده است و با توجه به اینکه عکس با کیفیتی از آب انبار زنانه بازار در دسترس نبوده، در قسمت ابتدای از آب انبارهای دیگر شهرهای ایران استفاده شده است.