والدين دو فرشته جهان آفرينش

[مهراوه* باران اشک *]

تعبير به جاهداك: مفهومش به كار گرفتن نهايت تلاش و كوشش و اصرار آنها است.
و تعبير به ما ليس لك به علم (چيزي كه به آن علم نداري) اشاره به منطقي نبودن شرك است: چون اگر واقعا شرك صحيح بود: دليلي بر آن وجود داشت: و به تعبير ديگر جائي كه انسان علم به چيزي نداشته باشد بايد از آن پيروي نكند: تا چه رسد به اينكه علم به بطلان آن داشته باشد.
پيروي از چنين چيزي پيروي از جهل است: اگر پدر و مادر تو را وادار به پيروي از جهل كنند اطاعت آنها مكن: اصولا تقليد كوركورانه غلط است حتي اگر در مورد ايمان باشد تا چه رسد به شرك و كفر.
همين توصيه در مورد پدر و مادر در سوره لقمان نيز آمده است: با اين اضافه كه درآنجا مي‌فرمايد: و صاحبهما في الدنيا معروفاً: در عين اينكه دعوت آنها را به شرك مپذير در امور دنيا نسبت به آنها ارفاق كن و در معاشرت با آنها به نيكي عمل نما مبادا كسي چنين تصور كند كه مخالفت با پدر و مادر در مورد دعوت به شرك: دليل بر بد رفتاري با آنها است: و اين نهايت تأكيد اسلام را در مورد احترام به پدر و مادر ثابت مي‌كند.
به اين ترتيب از اينجا يك اصل كلي استفاده مي‌شود كه هيچ چيز نمي‌تواند بر ارتباط انسان با خدا حاكم گردد كه آن مقدم بر همه چيز است: حتي بر پيوند با پدر و مادر كه نزديكترين پيوندهاي عاطفي است.
حديث معروف كه از امير مؤمنان علي عليه السلام نقل شده لا طاعة لمخلوق في معصية الخالق اطاعت از مخلوق در عصيان خالق روا نيست، معيار روشني را در اين مسائل به دست مي‌دهد. «1

[مهراوه* باران اشک *]

سختي‌هاي دوران بارداري مادر!

سختي‌هاي دوران بارداري مادر! وَ وَصّيْنَا الانسانَ بِوالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلي وَهْنٍ وَ فِصالُهُ في عَامَينِ أَنِ اشكرْ لي وَ لِوَلِدَيْك إِليَّ الْمَصِيرُ (14) وَ إِن جهَداكَ عَلي أَن تُشرِك بي مَا لَيْس لَك بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُمَا وَ صاحِبْهُمَا في الدُّنْيَا مَعْرُوفاً وَ اتَّبِعْ سبِيلَ مَنْ أَنَاب إِليَّ ثُمَّ إِليَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ (15) «2» و ما به انسان در باره پدر و مادرش سفارش كرديم: مادرش او را با زحمت روي زحمت حمل كرد: (و به هنگام بارداري هر روز رنج و ناراحتي تازه‌اي را متحمل مي‌شد) و دوران شيرخوارگي او در دو سال پايان مي‌يابد (آري به او توصيه كردم) كه شكر براي من و براي پدر و مادرت بجا آور كه بازگشت همه شما به سوي من است.
والدين دو فرشته جهان آفرينش، ص: 36
و هر گاه آنها تلاش كنند كه موجودي را شريك من قرار دهي كه از آن آگاهي نداري (بلكه مي‌داني باطل است) از آنها اطاعت مكن: ولي با آنها در دنيا به طرز شايسته‌اي رفتار كن: و پيروي از راه كساني بنما كه به سوي من آمده‌اند: سپس بازگشت همه شما به سوي من است و من شما را از آنچه عمل مي‌كرديد آگاه مي‌كنم. «1»
نخست مي‌فرمايد: ما به انسان در باره پدر و مادرش سفارش كرديم (و وصيناالإنسان بوالديه).
آنگاه به زحمات فوق العاده مادر اشاره كرده مي‌گويد: مادرش او را حمل كرد در حالي كه هر روز ضعف و سستي تازه‌اي بر ضعف او افزوده مي‌شد (حملته أمّه وهناً علي وهن).

[مهراوه* باران اشک *]

اين مسأله از نظر علمي ثابت شده: و تجربه نيز نشان داده كه مادران در دوران بارداري گرفتار وهن و سستي مي‌شوند: چرا كه شيره جان و مغز استخوانشان را به پرورش جنين خود اختصاص مي‌دهند: و از تمام مواد حياتي وجود خود بهترينش را تقديم او مي‌دارند.
به همين دليل: مادران در دوران بارداري گرفتار كمبود انواع ويتامينها مي‌شوند كه اگر جبران نگردد ناراحتيهائي براي آنها به وجود مي‌آورد: حتي اين مطلب در دوران رضاع و شير دادن نيز ادامه مي‌يابد: چرا كه شير: شيره جان مادر است.
لذا به دنبال آن مي‌افزايد: پايان دوران شيرخوارگي او دو سال است (و فصاله في عامين).
همانگونه كه در جاي ديگر قرآن نيز اشاره شده است و الوالدات يرضعن اولادهن حولين كاملين: مادران فرزندانشان را دو سال تمام شير مي‌دهند (بقره- 233).
البته منظور دوران كامل شيرخوارگي است هر چند ممكن است گاهي كمتر از آن انجام شود.
به هر حال مادر در اين 33 ماه (دوران حمل و دوران شيرخوارگي) بزرگترين
والدين دو فرشته جهان آفرينش، ص: 37
فداكاري را هم از نظر روحي و عاطفي: و هم از نظر جسمي: و هم از جهت خدمات در مورد فرزندش انجام مي‌دهد.
جالب اينكه در آغاز توصيه در باره هر دو مي‌كند ولي به هنگام بيان زحمات و خدمات تكيه روي زحمات مادر مي‌نمايد تا انسان را متوجه ايثارگريها و حق عظيم او مي‌سازد.
سپس مي‌گويد: توصيه كردم كه هم شكر مرا بجاي آور و هم شكر پدر و مادرت را (ان اشكر لي و لوالديك).
شكر مرا بجا آور كه خالق و منعم اصلي توأم و چنين پدر و مادر مهرباني به تو داده‌ام و هم شكر پدر و مادرت را كه واسطه اين فيض و عهده دار انتقال نعمتهاي من به تو مي‌باشند.
و چقدر جالب و پر معني است كه شكر پدر و مادر درست در كنار شكر خدا قرار گرفته.
و در پايان آيه با لحني كه خالي از تهديد و عتاب نيست مي‌فرمايد: بازگشت همه شما به سوي من است (اليّ المصير).
آري اگر در اينجا كوتاهي كنيد در آنجا تمام اين حقوق و زحمات و خدمات مورد بررسي قرار مي‌گيرد و مو به مو حساب مي‌شود: بايد از عهده حساب الهي در مورد شكر نعمتهايش: و همچنين در مورد شكر نعمت وجود پدر و مادر و عواطف پاك و بي آلايش آنها بر آئيد.

[مهراوه* باران اشک *]

به مطلبي توجه نمائيد
بعضي از مفسران در اينجا به نكته‌اي توجه كرده‌اند كه در قرآن مجيد تأكيد بر رعايت حقوق پدر و مادر كرارا آمده است: اما سفارش نسبت به فرزندان كمتر ديده مي‌شود (جز در مورد نهي از كشتن فرزندان كه يك عادت شوم و زشت استثنائي در عصر جاهليت بوده است).
اين به خاطر آن است كه پدر و مادر به حكم عواطف نيرومندشان كمتر ممكن است فرزندان را به دست فراموشي بسپارند: در حالي كه زياد ديده شده است كه فرزندان
والدين دو فرشته جهان آفرينش، ص: 38
پدر و مادر را مخصوصا به هنگام پيري و از كار افتادگي فراموش مي‌كنند: و اين دردناكترين حالت براي آنها و بدترين ناشكري براي فرزندان محسوب مي‌شود.
و از آنجا كه توصيه به نيكي در مورد پدر و مادر: ممكن است اين توهم را براي بعضي ايجاد كند كه حتي در مسأله عقائد و كفر و ايمان: بايد با آنها مماشات كرد در آيه بعد مي‌افزايد: هر گاه آن دو: تلاش و كوشش كنند كه چيزي را شريك من قرار دهي كه از آن (حداقل) آگاهي نداري: از آنها پاطاعت مكن (و ان جاهداك علي ان تشرك بي ما ليس لك به علم فلا تطعهما).
هرگز نبايد رابطه انسان و پدر و مادرش: مقدم بر رابطه او با خدا باشد: و هرگز نبايد عواطف خويشاوندي حاكم بر اعتقاد مكتبي او گردد.
تعبير به جاهداك اشاره به اين است كه پدر و مادر گاه به گمان اينكه سعادت فرزند را مي‌خواهند: تلاش و كوشش مي‌كنند كه او را به عقيده انحرافي خود بكشانند: و اين در مورد همه پدران و مادران ديده مي‌شود.
وظيفه فرزندان اين است كه هرگز در برابر اين فشارها تسليم نشوند: و استقلال فكري خود را حفظ كرده: عقيده توحيد را با هيچ چيز معاوضه نكنند.
ضمنا جمله ما ليس لك به علم (چيزي كه به آن علم و آگاهي نداري) اشاره به اين است كه اگر فرضاً دلائل بطلان شرك را ناديده بگيريم: حد اقل دليلي بر اثبات آن نيست: و هيچ شخص بهانه جوئي نيز نمي‌تواند دليلي بر اثبات شرك اقامه كند.

[مهراوه* باران اشک *]

از اين گذشته اگر شرك حقيقتي داشت: بايد دليلي بر اثبات آن وجود داشته باشد و چون دليلي بر اثبات آن نيست خود دليلي بر بطلان آن مي‌باشد.
باز از آنجا كه ممكن است: اين فرمان: اين توهم را به وجود آورد كه در برابر پدر و مادر مشرك: بايد شدت عمل و بي حرمتي به خرج داد: بلا فاصله
اضافه مي‌كند كه عدم اطاعت آنها در مسأله كفر و شرك: دليل بر قطع رابطه مطلق با آنها نيست بلكه در عين حال با آنها در دنيا به طرز شايسته‌اي رفتار كن
(و صاحبهما في الدنيا معروفا).
از نظر دنيا و زندگي مادي با آنها مهر و محبت و ملاطفت كن: و از نظر اعتقاد و
والدين دو فرشته جهان آفرينش، ص: 39
برنامه‌هاي مذهبي: تسليم افكار و پيشنهادهاي آنها نباش: اين درست نقطه اصلي اعتدال است كه حقوق خدا و پدر و مادر: در آن جمع است.
لذا بعدا مي‌افزايد: راه كساني را پيروي كن كه به سوي من باز گشته‌اند راه پيامبر و مؤمنان راستين (و اتبع سبيل من اناب الي).
چرا كه بعد از آن بازگشت همه شما به سوي من است و من شما را از آنچه در دنيا عمل مي‌كرديد آگاه مي‌سازم و بر طبق آن پاداش و كيفر مي‌دهم (ثم الي مرجعكم فانبئكم بما كنتم تعملون).
نفي و اثباتهاي پي در پي: و امر و نهي‌ها در آيات فوق: براي اين است كه مسلمانان در اين گونه مسائل كه در بدو نظر تضادي در ميان انجام دو وظيفه لازم تصور مي‌شود خط اصلي را پيدا كنند: و بدون كمترين افراط و تفريط: در مسير صحيح قرار گيرند: و اين دقت و ظرافت قرآن در اين ريزه‌كاريها: از چهره‌هاي فصاحت و بلاغت عميق آن است.
به هر حال آيه فوق كاملا شبيه چيزي است كه در آيه 8 سوره عنكبوت آمده است كه مي‌گويد: و وصّينا الّانسان بوالديه حسناً و ان جاهداك لتشرك بي ما ليس لك به علم فلا تطعهما اليّ مرجعكم فأنبّئكم بما كنتم تعملون). «1»

[مهراوه* باران اشک *]

تكرار توصيه‌ها در باره مادر

تكرار توصيه‌ها در باره مادر وَ وَصّيْنَا الإنسانَ بِوالِدَيْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَ وَضعَتْهُ كُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصلُهُ ثَلَثُونَ شهْراً حَتي إِذَا بَلَغَ أَشدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِينَ سنَةً قَالَ رَب أَوْزِعْني أَنْ أَشكُرَ نِعْمَتَك الَّتي أَنْعَمْت عَليَّ وَ عَلي وَلِدَي وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَصلِحْ لي في ذُرِّيَّتي إِني تُبْت إِلَيْك وَ إِني مِنَ الْمُسلِمِينَ (15) أُولَئك الَّذِينَ نَتَقَبَّلُ عَنهُمْ أَحْسنَ مَا عَمِلُوا وَ نَتَجَاوَزُ عَن سيِّئَاتهِمْ في أَصحَبِ الجَنَّةِ وَعْدَ الصدْقِ الَّذِي كانُوا يُوعَدُونَ (16) ترجمه: «1»
ما به انسان توصيه كرديم كه به پدر و مادرش نيكي كند: مادرش او را با ناراحتي حمل مي‌كند: و با ناراحتي بر زمين مي‌گذارد: و دوران حمل و از شير باز گرفتنش سي ماه است: تا زماني كه به كمال قدرت و رشد برسد: و به چهل‌سالگي وارد گردد مي‌گويد: پروردگارا! مرا توفيق ده تا شكر نعمتي را كه به من و پدر و مادرم دادي بجا آورم: و عمل صالحي انجام دهم كه از آن خشنود باشي:
و فرزندان مرا صالح كن: من به سوي تو بازمي‌گردم و توبه مي‌كنم: و من از مسلمينم آنها كساني هستند كه ما بهترين اعمالشان را قبول مي‌كنيم: و از گناهانشان مي‌گذريم و در ميان بهشتيان جاي دارند: اين وعده صدقي است كه وعده داده مي‌شدند.
اين آيات از مسأله نيكي به پدر و مادر و شكر زحمات آنها كه مقدمه‌اي است براي شكر پروردگار شروع مي‌كند: مي‌فرمايد: ما انسان را توصيه كرديم كه در باره پدر و مادرش نيكي كند (و وصّينا الإنسان بوالديه احساناً).
وصيت و توصيه به معني مطلق سفارش است: و مفهوم آن منحصر به سفارشهاي مربوط به ما بعد از مرگ نيست: لذا جمعي در اينجا آن را به معني امر و دستور و فرمان تفسير كرده‌اند.
سپس به دليل لزوم حق‌شناسي در برابر مادر پرداخته مي‌گويد: مادر: او را با اكراه و ناراحتي حمل مي‌كند: و با ناراحتي بر زمين مي‌گذارد: و دوران حمل و از شير باز گرفتنش سي ماه است (حملته امه كرها و وضعته كرها و حمله و فصاله ثلاثون شهرا) مادر در طول اين سي ماه بزرگترين ايثار و فداكاري را در مورد فرزندش انجام مي‌دهد.
از نخستين روزهاي انعقاد نطفه حالت مادر دگرگون مي‌شود: و ناراحتيها پشت سر يكديگر مي‌آيد: حالتي كه به حالت ويار ناميده مي‌شود و يكي از سختترين حالات مادر است روي مي‌دهد و پزشكان مي‌گويند: بر اثر كمبودهائي است كه در جسم مادر به خاطر ايثار به فرزند رخ مي‌دهد.
هر قدر جنين رشد و نمو بيشتر مي‌كند مواد بيشتري از شيره جان مادر مي‌گيرد: و حتي روي استخوانهاي او و اعصابش اثر مي‌گذارد: گاه خواب و خوراك و استراحت و آرامش را از او مي‌گيرد: و در آخر دوران حمل راه رفتن و حتي نشست و برخاست براي او مشكل مي‌شود اما با صبر و حوصله تمام و به عشق فرزندي كه به زودي چشم به دنيا مي‌گشايد و بر روي مادر لبخند مي‌زند تمام اين ناملائمات را تحمل مي‌كند.
دوران وضع حمل كه يكي از سختترين لحظات زندگي مادر است فرا مي‌رسد تا آنجا كه گاه مادر جان خود را بر سر فرزند مي‌نهد.
به هر حال بار سنگينش را بر زمين گذارده دوران سخت ديگري شروع مي‌شود:
دوران مراقبت دائم و شبانه‌روزي از فرزند: دوراني كه بايد به تمام نيازهاي كودكي پاسخ گويد كه، هيچگونه قدرت بر بيان نيازهاي خود ندارد: اگر دردي دارد نمي‌تواند محل درد را تعيين كند: و اگر ناراحتي از گرسنگي و تشنگي و گرما و سرما دارد قادر به بيان آن نيست: جز اينكه ناله سر دهد و اشك ريزد: و مادر بايد با كنجكاوي و صبر و حوصله تمام يك يك اين نيازها را تشخيص دهد و برآورده كند.
نظافت فرزند در اين دوران مشكلي است طاقت فرسا: و تأمين غذاي او كه از شيره جان مادر گرفته مي‌شود ايثاري است بزرگ.
بيماريهاي مختلفي كه در اين دوران دامان نوزاد را مي‌گيرد و مادر بايد با شكيبائي فوق العاده به مقابله با آنها برخيزد، مشكل ديگري است!!.
اينكه قرآن در اينجا تنها از ناراحتيهاي مادر سخن به ميان آورده و سخني از پدر در ميان نيست نه بخاطر عدم اهميت آن است: چرا كه پدر نيز در بسياري از اين مشكلات شريك مادر است: ولي چون مادر سهم بيشتري دارد بيشتر روي او تكيه شده است.

[مهراوه* باران اشک *]

يك سؤال و جواب

در اينجا اين سؤال مطرح مي‌شود كه در آيه 233 سوره بقره دوران شيرخوارگي دو
والدين دو فرشته جهان آفرينش، ص: 42
سال كامل (24 ماه) ذكر شده: و الوالدات يرضعن اولادهن حولين كاملين لمن اراد ان يتم الرضاعة: مادران فرزندان خود را دو سال كامل شير مي‌دهند: آنها كه بخواهند دوران شير دادن را تكميل كنند.
در حالي كه مجموع دوران حمل و شيرخوارگي در آيه مورد بحث فقط سي ماه ذكر شده: مگر ممكن است دوران حمل شش ماه باشد؟ فقهاء و مفسران با الهام از روايات اسلامي در پاسخ گفته‌اند: آري حداقل دوران حمل 6 ماه و حداكثر دوران مفيد رضاع 24 ماه است: حتي از جمعي از پزشكان پيشين همچون جالينوس و ابن سينا نقل شده كه گفته‌اند: خود با چشم شاهد چنين امري بوده‌اند كه فرزندي بعد از شش ماه به دنيا آمده (و ادامه زندگي داده) است.
ضمنا از اين تعبير قرآني مي‌توان استفاده كرد كه هر قدر از مقدار حمل كاسته شود بايد بر مقدار دوران شيرخواري افزود: به گونه‌اي كه مجموعا 30 ماه تمام را شامل گردد: از ابن عباس نيز نقل شده كه هر گاه دوران بارداري زن 9 ماه باشد بايد 21 ماه فرزند را شير دهد: و اگر حمل 6 ماه باشد بايد 24 ماه شير دهد.
قانون طبيعي نيز همين را ايجاب مي‌كند: چرا كه كمبودهاي دوران حمل در دوران شيرخوارگي بايد جبران گردد.
سپس مي‌افزايد: حيات انسان همچنان ادامه مي‌يابد تا زماني كه به كمال قدرت و نيروي جسماني رسد: و به مرز چهل‌سالگي وارد مي‌گردد (حتي اذا بلغ أشُدّه و بلغ اربعين سنة).
بعضي از مفسران «بلوغ اشُدّ» (رسيدن به مرحله توانائي) را با رسيدن به چهل‌سالگي هماهنگ: و براي تأكيد مي‌دانند: ولي ظاهر اين است كه بلوغ اشد اشاره به بلوغ جسماني و رسيدن به اربعين سنة (چهل‌سالگي) اشاره به بلوغ فكري و عقلاني است: چرا كه معروف است: انسان غالبا در چهل سالگي به مرحله كمال عقل مي‌رسد و گفته‌اند كه غالب انبيا در چهل‌سالگي مبعوث به نبوت شدند.
ضمنا در اينكه سن بلوغ قدرت جسماني چه سني است؟ در آن نيز گفتگو است بعضي همان سن معروف بلوغ را مي‌دانند كه در آيه 34 اسراء در مورد يتيمان نيز به
والدين دو فرشته جهان آفرينش، ص: 43
آن اشاره شده: در حالي كه در بعضي از روايات تصريح شده كه سن هيجده سالگي است.
البته مانعي ندارد كه اين تعبير در موارد مختلف معاني متفاوتي دهد كه با قرائن روشن مي‌شود.

[مهراوه* باران اشک *]

تكرار توصيه‌ها در باره مادر
تكرار توصيه‌ها در باره مادر وَ وَصّيْنَا الإنسانَ بِوالِدَيْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَ وَضعَتْهُ كُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصلُهُ ثَلَثُونَ شهْراً حَتي إِذَا بَلَغَ أَشدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِينَ سنَةً قَالَ رَب أَوْزِعْني أَنْ أَشكُرَ نِعْمَتَك الَّتي أَنْعَمْت عَليَّ وَ عَلي وَلِدَي وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَصلِحْ لي في ذُرِّيَّتي إِني تُبْت إِلَيْك وَ إِني مِنَ الْمُسلِمِينَ (15) أُولَئك الَّذِينَ نَتَقَبَّلُ عَنهُمْ أَحْسنَ مَا عَمِلُوا وَ نَتَجَاوَزُ عَن سيِّئَاتهِمْ في
والدين دو فرشته جهان آفرينش، ص: 40
أَصحَبِ الجَنَّةِ وَعْدَ الصدْقِ الَّذِي كانُوا يُوعَدُونَ (16) ترجمه: «1»
ما به انسان توصيه كرديم كه به پدر و مادرش نيكي كند: مادرش او را با ناراحتي حمل مي‌كند: و با ناراحتي بر زمين مي‌گذارد: و دوران حمل و از شير باز گرفتنش سي ماه است: تا زماني كه به كمال قدرت و رشد برسد: و به چهل‌سالگي وارد گردد مي‌گويد: پروردگارا! مرا توفيق ده تا شكر نعمتي را كه به من و پدر و مادرم دادي بجا آورم: و عمل صالحي انجام دهم كه از آن خشنود باشي:
و فرزندان مرا صالح كن: من به سوي تو بازمي‌گردم و توبه مي‌كنم: و من از مسلمينم آنها كساني هستند كه ما بهترين اعمالشان را قبول مي‌كنيم: و از گناهانشان مي‌گذريم و در ميان بهشتيان جاي دارند: اين وعده صدقي است كه وعده داده مي‌شدند.
اين آيات از مسأله نيكي به پدر و مادر و شكر زحمات آنها كه مقدمه‌اي است براي شكر پروردگار شروع مي‌كند: مي‌فرمايد: ما انسان را توصيه كرديم كه در باره پدر و مادرش نيكي كند (و وصّينا الإنسان بوالديه احساناً).
وصيت و توصيه به معني مطلق سفارش است: و مفهوم آن منحصر به سفارشهاي مربوط به ما بعد از مرگ نيست: لذا جمعي در اينجا آن را به معني امر و دستور و فرمان تفسير كرده‌اند.
سپس به دليل لزوم حق‌شناسي در برابر مادر پرداخته مي‌گويد: مادر: او را با اكراه و ناراحتي حمل مي‌كند: و با ناراحتي بر زمين مي‌گذارد: و دوران حمل و از شير باز گرفتنش سي ماه است (حملته امه كرها و وضعته كرها و حمله و فصاله ثلاثون شهرا) مادر در طول اين سي ماه بزرگترين ايثار و فداكاري را در مورد فرزندش انجام مي‌دهد.
از نخستين روزهاي انعقاد نطفه حالت مادر دگرگون مي‌شود: و ناراحتيها پشت سر يكديگر مي‌آيد: حالتي كه به حالت ويار ناميده مي‌شود و يكي از سختترين حالات مادر است روي مي‌دهد و پزشكان مي‌گويند: بر اثر كمبودهائي است كه در جسم
والدين دو فرشته جهان آفرينش، ص: 41
مادر به خاطر ايثار به فرزند رخ مي‌دهد.
هر قدر جنين رشد و نمو بيشتر مي‌كند مواد بيشتري از شيره جان مادر مي‌گيرد: و حتي روي استخوانهاي او و اعصابش اثر مي‌گذارد: گاه خواب و خوراك و استراحت و آرامش را از او مي‌گيرد: و در آخر دوران حمل راه رفتن و حتي نشست و برخاست براي او مشكل مي‌شود اما با صبر و حوصله تمام و به عشق فرزندي كه به زودي چشم به دنيا مي‌گشايد و بر روي مادر لبخند مي‌زند تمام اين ناملائمات را تحمل مي‌كند.

[مهراوه* باران اشک *]

دوران وضع حمل كه يكي از سختترين لحظات زندگي مادر است فرا مي‌رسد تا آنجا كه گاه مادر جان خود را بر سر فرزند مي‌نهد.
به هر حال بار سنگينش را بر زمين گذارده دوران سخت ديگري شروع مي‌شود:
دوران مراقبت دائم و شبانه‌روزي از فرزند: دوراني كه بايد به تمام نيازهاي كودكي پاسخ گويد كه، هيچگونه قدرت بر بيان نيازهاي خود ندارد: اگر دردي دارد نمي‌تواند محل درد را تعيين كند: و اگر ناراحتي از گرسنگي و تشنگي و گرما و سرما دارد قادر به بيان آن نيست: جز اينكه ناله سر دهد و اشك ريزد: و مادر بايد با كنجكاوي و صبر و حوصله تمام يك يك اين نيازها را تشخيص دهد و برآورده كند.
نظافت فرزند در اين دوران مشكلي است طاقت فرسا: و تأمين غذاي او كه از شيره جان مادر گرفته مي‌شود ايثاري است بزرگ.
بيماريهاي مختلفي كه در اين دوران دامان نوزاد را مي‌گيرد و مادر بايد با شكيبائي فوق العاده به مقابله با آنها برخيزد، مشكل ديگري است!!.
اينكه قرآن در اينجا تنها از ناراحتيهاي مادر سخن به ميان آورده و سخني از پدر در ميان نيست نه بخاطر عدم اهميت آن است: چرا كه پدر نيز در بسياري از اين مشكلات شريك مادر است: ولي چون مادر سهم بيشتري دارد بيشتر روي او تكيه شده است.

[مهراوه* باران اشک *]

يك سؤال و جواب

در اينجا اين سؤال مطرح مي‌شود كه در آيه 233 سوره بقره دوران شيرخوارگي دوسال كامل (24 ماه) ذكر شده: و الوالدات يرضعن اولادهن حولين كاملين لمن اراد ان يتم الرضاعة: مادران فرزندان خود را دو سال كامل شير مي‌دهند: آنها كه بخواهند دوران شير دادن را تكميل كنند.
در حالي كه مجموع دوران حمل و شيرخوارگي در آيه مورد بحث فقط سي ماه ذكر شده: مگر ممكن است دوران حمل شش ماه باشد؟ فقهاء و مفسران با الهام از روايات اسلامي در پاسخ گفته‌اند: آري حداقل دوران حمل 6 ماه و حداكثر دوران مفيد رضاع 24 ماه است: حتي از جمعي از پزشكان پيشين همچون جالينوس و ابن سينا نقل شده كه گفته‌اند: خود با چشم شاهد چنين امري بوده‌اند كه فرزندي بعد از شش ماه به دنيا آمده (و ادامه زندگي داده) است.
ضمنا از اين تعبير قرآني مي‌توان استفاده كرد كه هر قدر از مقدار حمل كاسته شود بايد بر مقدار دوران شيرخواري افزود: به گونه‌اي كه مجموعا 30 ماه تمام را شامل گردد: از ابن عباس نيز نقل شده كه هر گاه دوران بارداري زن 9 ماه باشد بايد 21 ماه فرزند را شير دهد: و اگر حمل 6 ماه باشد بايد 24 ماه شير دهد.
قانون طبيعي نيز همين را ايجاب مي‌كند: چرا كه كمبودهاي دوران حمل در دوران شيرخوارگي بايد جبران گردد.
سپس مي‌افزايد: حيات انسان همچنان ادامه مي‌يابد تا زماني كه به كمال قدرت و نيروي جسماني رسد: و به مرز چهل‌سالگي وارد مي‌گردد (حتي اذا بلغ أشُدّه و بلغ اربعين سنة).
بعضي از مفسران «بلوغ اشُدّ» (رسيدن به مرحله توانائي) را با رسيدن به چهل‌سالگي هماهنگ: و براي تأكيد مي‌دانند: ولي ظاهر اين است كه بلوغ اشد اشاره به بلوغ جسماني و رسيدن به اربعين سنة (چهل‌سالگي) اشاره به بلوغ فكري و عقلاني است: چرا كه معروف است: انسان غالبا در چهل سالگي به مرحله كمال عقل مي‌رسد و گفته‌اند كه غالب انبيا در چهل‌سالگي مبعوث به نبوت شدند.