حکومت در نهج البلاغه

[نصرالله عاشق خداومولا]

از کارهایی که به خدا اختصاص دارد و باید با اخلاص انجام دهی، انجام واجباتی است که ویژه پروردگار است. پس در بخشی از شب و روز، وجود خود را به پرستش خدا اختصاص ده و آنچه تو را به خدا نزدیک می کند، بی عیب و نقصانی انجام ده؛ اگر چه دچار خستگی جسم شوی.
در این فراز، نهج البلاغه یک کارگزار را به برنامه ریزی دقیق ترغیب می کند و به او توصیه می کند که در تلاطم کارهای روزمره، از پرستش و عبادت فردی غافل نشود و با محاسبه و مراقبه به بررسی اعمال خود بپردازد. در این جا به کارگزار توصیه شده که حتی در عبادت پروردگار به خستگی جسمی نیز آن چنان توجهی نداشته باشد که اگر روح انسان آماده است، عبادات موجب تقرب او به خداست.
سپس در رابطه با رذایل اخلاقی و کنترل آن می فرماید:
املک حمیه انفک و سوره حدک - و سطوه یدک و غرب لسانک(178)
باد غرور، جوشش خشم، تجاوز دست و تندی زبانت را در اختیار خود گیر.
در این جا، نهج البلاغه چهار خصوصیت اخلاقی که کارگزار اسلامی در معرض آن قرار دارد را مورد اشاره قرار می دهد که از آن به غرور، خشم، تجاوز و تندی زبان نام می برد که قدرت باعث غرور و اصرار مردم و کم ظرفیتی کارگزار، باعث خشم و تجاوز و تندی زبان می گردد. این ها نکاتی هستند که یک مسؤول در تنهایی خود با خدایش باید آن ها را حل کند و عاجزانه از او در برطرف کردن آن رذایل استمداد بطلبد و این ندای ابا عبدالله (علیه السلام) در صحرای عرفه بر زبانش جاری باشد:
اللهم اوقفنی علی مراکز اضطراری
خدایا! مرا بر محل های بیچارگی ام واقف گردان.

[نصرالله عاشق خداومولا]

سپس امام علی (علیه السلام) رمز موفقیت در تزکیه نفس را در یک جمله بیان می کند و آن، یاد قیامت و بازگشت به سوی خداست.
و لن تحکم ذلک من نفسک - حتی تکثر همومک بذکر المعاد الی ربک(179)
و تو بر نفس مسلط نخواهی شد؛ مگر با یاد فراوان قیامت و بازگشت به سوی خدا.
و در نهایت، از آفات عدم تزکیه نفس و خودسازی، رفاه طلبی در مسؤولان نظامی می باشد. از دیدگاه نهج البلاغه، رهبران جامعه اسلامی، حتی از مال حلال نیز نباید ثروت اندوزند. حکمت این مسأله هم آشکار است. اگر نزد هیأت حاکم ثروت جمع شود تنگدستان به ستوه آمده و طغیان خواهند کرد.
ان الله فرض علی ائمه العدل ان یقدروا انفسهم بضعفه الناس - کیلا یتبیع بالفقیر فقره(180)
خداوند بر پیشوایان حق واجب کرده که خود را با مردم ناتوان همسو کنند تا فقر و نداری، تنگدست را به هیجان نیاورد و به طغیان نکشاند.
شریح، - قاضی امیرالمؤمنین (علیه السلام) - در دوران خلافت آن حضرت خانه ای به هشتاد دینار خرید. امام او را سرزنش نمود و به یاد قیامت انداخت.(181) عثمان بن حنیف انصاری که عامل حضرت در بصره، بود چون به خوانی مفصل خوانده شد، حضرت او را ملامت کردند:
به من خبر رسیده که مردی از جوانان بصره، تو را بر مهمانی خوانده است و تو به آن جا شتافته ای. خوردنی های نیکو برایت آورده اند و پی در پی کاسه ها پیشت نهاده اند... آیا بدین بسنده کنم که مرا امیرالمؤمنین خوانند و در ناخوشایندی های روزگار شریک آنان نباشم؟(182)
و در نامه ای دیگر، پرهیز استانداران از به کار بردن زور، بد رفتاری با مردم، ساده زیستی و میانه روی را تذکر می دهد.
در پایان، ذکر یک نکته اخلاقی برای مسؤولین لازم است و آن این که کارگزار حکومتی باید به عهد و پیمان خود با مردم وفادار باشد و در این زمینه باید خود را تزکیه نموده باشد. منافع فردی، حزبی و گروهی، او را از این مهم باز ندارد و در این راه، اخلاص کامل داشته باشد. چه بسا کسانی برای آوردن رأی و در دست گرفتن پست و مقام، با شعارهایی زیبا، دلربا و فریب دهنده، وعده هایی به مردم می دهند و آن گاه که به مقامی رسیدند، نه تنها به وعده های داده شده فکر نمی کنند؛ بلکه به دنبال مطرح کردن حرف های جدید و فریب های دیگر بر آمده و بالاتر از همه این ها، در مقام پاسخگویی، تمامی کوتاهی ها را به گردن دیگران می اندازند و این روش را تضمینی برای رأی دوره بعدی خود می دانند. نهج البلاغه کارگزاران حکومتی را از این عمل بر حذر می دارد و می فرماید:
و ایاک و... ان تعدهم فتتبع موعدک بخلفک(183)
مبادا مردم را وعده ای داده، سپس خلف وعده نمایی.

[نصرالله عاشق خداومولا]

فصل چهارم: علل کامیابی و ناکامی حکومت دینی

در فصول گذشته، وظیفه و تکلیف آحاد مردم در اجرای احکام الهی به صورت عام و تلاش و کوشش در استقرار حکومت دینی به طور اخص مورد بحث و بررسی واقع شد و تبیین شد که اهتمام در برقراری حکومت دینی وظیفه آحاد ملت اسلامی است تا با مقبولیت خود، زمینه اجرای احکام حکومت مشروع و منصوب الهی را آماده سازند و به طور حتم، بی تفاوتی و سستی در استقرار آن، نزد پروردگار، گناه نابخشودنی محسوب می گردد.
اما نکته حایز اهمیت و مهم تر از آن، دفاع از ارزش ها و دستاوردهای نظام اسلامی است. پاسداری از حکومت، تلاش در جهت استمرار این حکومت و تکمیل نقاط ضعف آن می باشد که این امر، کاری بس دشوارتر از استقرار آن است.
با توجه به این مهم، در این قسمت، علل کامیابی و ناکامی حکومت دینی را از دیدگاه نهج البلاغه مورد نقد و بررسی قرار می دهیم تا راهکارهای دفاع مشروع در جهت استمرار حکومت و همچنین نقاط ضعف و قوت حکومت مردم که باعث عدم موفقیت می شود را بررسی کنیم. در روایتی، حضرت امیر به علل ناکامی حکومت ها اینطور اشاره می کنند:
یستدل علی ادبار الدول باربع تضییع الاصول و التمسک بالفروع و تقدیم الاراذل و تأخیر الافاضل(184)
در زوال حکومت ها به چهار پدیده استدلال می شود: 1 - ضایع کردن مسائل اصلی؛ 2 - چنگ زدن به امور فرعی؛ 3 - به پیش انداختن افراد ناشایست؛ 4 - به عقب راندن افراد شایسته و با فضیلت.
ما در بحث شایسته سالاری به تفضیل راجع به دو امر آخر از این چهار امر بحث نمودیم؛ ولی دو اصل اولی که در این روایت مطرح شده است، حائز اهمیت می باشد: ضایع شدن اصول و تمسک به فروع.
جهت تبیین کلام، ابتدا لازم است تا اصول و فروع را بشناسیم. ما در قسمت وظایف حکومت دینی به بعضی از اصول حاکم در حکومت دینی اشاره کردیم که می توان: پایبندی به کتاب خدا و سنت های پیامبر و احیای آن و اصل صداقت که سیاست علی (علیه السلام) را از دوران جوانی تا لحظه شهادت صدق و صفا و درست گویی و درست گفتاری تشکیل می داد و او لقب صدیق اکبر را از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) دریافت کرده بود را نام برد. پیامبر فرمود:
علی (علیه السلام) نخستین کسی است که به من ایمان آورد و نخستین کسی است که در روز رستاخیز با من دست می دهد و او صدیق اکبر است و فاروق امت است که حق و باطل را از هم جدا می سازد(185)
اصل شایسته سالاری نیز از اصول حکومت دینی است. همچنین اصل متعهد بودن به اصول انسانی و احترام به ارزش انسان ها نیز از اصول محوری سیاست امام بود. رضایت توده مردم نیز از اصولی ترین سیاست های امام بود. البته در پرتو شریعت مقدس، امیرالمؤمنین عنایت زیادی به این مسأله داشت و ما در بحث رعایت حقوق مردم از منظرهای متفاوت به این مسأله پرداختیم و مسائل دیگری نیز در این جا مطرح است که در جایگاه خود مورد بحث و بررسی واقع شد؛ ولی به طور کلی، اصول حکومت دینی اموری تغییرناپذیر هستند و حتی مصلحت ها نیز باعث عدول از آن نخواهد شد و در این نوشتار از این اصول فراوان می توان یافت. آنچه امام آن را به عنوان عامل سقوط حکومت بیان می دارد، ضایع کردن و تغییر این اصول است و تمسک به مسائلی که یا بدعت است، یا استحسانات؛ یا تفسیر به رأی در اداره حکومت و یا پرداختن به مسائل حاشیه ای و کم اهمیت. در این جا بهتر است خطوط کلی عوامل زوال حکومت و آثار مخرب آن را از نگاه نهج البلاغه مورد بررسی قرار دهیم.
امام در این رابطه می فرماید:
و اذا غلبت الرعیه و الیها - او أجحف الوالی برعیته - اختلفت هنالک الکلمه - و ظهرت معالم الجور و کثر الادغال فی الدین - و ترکت محاج السنن فعمل بالهوی - و عطلت الاحکام و کثرت علل النفوس - فلا یستوحش لعظیم حق عطل - و لا لعظیم باطل فعل - فهنالک تذل الابرار و تعز الاشرار - و تعظم تبعات الله سبحانه عند العباد - فعلیکم بالتناصح فی ذلک و حسن التعاون علیه(186)
اما اگر مردم به حکومت چیره شوند یا زمامدار بر رعیت ستم کند، وحدت کلمه از بین می رود. نشانه های ستم آشکار و نیرنگ بازی در دین فراوان می گردد و راه گسترده سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) متروک، هوا پرستی فراوان، احکام دین تعطیل و بیماری های دل فراوان شود. مردم از این که حق بزرگی فراموش می شود یا باطل خطرناکی در جامعه رواج می یابد، احساس نگرانی نمی کنند! پس در آن زمان، نیکان، خوار و بدان، قدرتمند می شوند و کیفر الهی بر بندگان، بزرگ و دردناک خواهد بود. پس بر شماست که یکدیگر را نصیحت کنید و نیکو همکاری نمایید.
با توجه به فرمایش امیرالمؤمنین (علیه السلام) از دو نکته زیر به عنوان علل تزلزل در حکومت دینی نام برده شده است:
1 - نافرمانی مردم از والی.
2 - اجحاف والی بر مردم.
و در یک کلام، عدم رعایت حقوق نسبت به یکدیگر و آثار آن را این چنین بیان می کنند:
1 - بی تفاوتی مردم به رواج باطل در جامعه.
2 - از بین رفتن وحدت کلمه.
3 - ظهور نشانه های ستم.
4 - بی تفاوتی مردم نسبت به فراموشی ارزش ها در جامعه.
5 - ازدیاد نیرنگ بازی در دین.
6 - متروک ماندن سنت پیامبر.
7 - ازدیاد هواپرستی.
8 - تعطیلی احکام الهی.
9 - بیمار شدن قلوب.
10 - خوار شدن نیکان.
11 - قدرتمند شدن شرور.
در واقع، این ها همه از عدم رعایت حقوق متقابل مردم و حکومت می باشد. مردم و حکومت و وظایف که هر یک در ساختار حکومت به عهده دارند، از مسائل اساسی وحدت و امنیت ملی محسوب می گردند. خدشه دار کردن هر یک از آن ها و عدم پایبندی هر کدام به عهد و میثاق خود، می تواند جامعه را از حالت تعادل خارج و باعث انحراف از حرکت تکاملی آن شود و نهایتاً آن را دچار بحران سازد. در این صورت، حاکمان مقبولیت خود را از دست می دهند و مردم از پشتیبانی حکومت و نظام سر باز می زنند و به وظیفه حمایتی خود عمل نمی نمایند. در چنین وضعیتی، جامعه دچار استبداد و هرج و مرج خواهد شد.
پس رعایت حقوق، خود عامل کامیابی حکومت ها می باشد. نهج البلاغه در خطبه 34 به این وظایف اشاره دارد و حقوق هر یک را در مقابل دیگری بیان می نماید.
شاید ضرورت این امر زمانی روشن شود که بدانیم بیشتر مشکلات امروز ملت ها با حکومت هایشان، بر سر این است که حکومت ها به وظایف و تعهدات خود عمل نمی کنند و بر سر عهد و میثاقی که با مردم بسته اند، صادق نیستند. از این رو، برای این که حکومت ها در صورت تخطی از وظایف، نتوانند هم چنان قدرت را در اختیار داشته باشند، دوران تصدی آن ها را محدود کرده اند.
لذا در هر جامعه نظام یافته ای که این حقوق از جانب دولت ها رعایت نشود، آن نظام با بحران مقبولیت مردم مواجه گشته، عدم مشارکت مردم را به دنبال می آورد و نظام ناکار آمد می شود (همان طوری که در خطبه 216 به آن اشاره شد). اما در خطبه 34، چهار حق به صورت واضح تبیین شده است که موجب استقرار و استمرار حکومت می باشد و ما محوریت این بحث خود را بر این خطبه استوار نمودیم و اینک به تفصیل راجع به آن بحث خواهیم کرد.
ایها الناس - ان لی علیکم حقاً و لکم علی حق
ای مردم! مرا بر شما و شما را بر من حقی واجب شده است.
اما حقوق مردم بر حکومت: 1 - النصیحه لکم؛ 2 - توقیر فیئکم علیکم؛ 3 - تعلیمکم کیلا تجهلوا؛ 4 - تادیبکم کیما تعلموا.
و حقوق حکومت بر مردم: 1 - الوفاء بالبیعه؛ 2 - النصیحه فی المشهد و المغیب؛ 3 - الاجابه حین أدعوکم؛ 4 - الطاعه حین آمرکم.
برای حفظ منافع و مصلحت جامعه، لازم است حقوقی را که خداوند سبحان بر هر دو گروه لازم شمرده و آن را عامل پایداری پیوند ملت و رهبر و عزت دین قرار داده است رعایت شود. پس رعیت اصلاح نمی شود؛ جز آن که زمامداران اصلاح گردند و زمامداران اصلاح نمی شوند؛ جز با درستکاری رعیت و مردم.
قبل از ورود به این مبحث، ذکر این نکته ضروری است که ضمایر من و شما در این خطبه، کنایه از هیأت حاکمه و مردم است؛ لذا شخص در این گونه موارد مطرح نیست بلکه سمتی است که شخص عهده دار آن می باشد و از این رو عمومیت دارد و دارندگان چنین سمتی را به طور عموم شامل می شود.


1 - حقوق مردم بر حکومت

1 - 1 - النصحیه لکم

نصیحت در لغت چنین معنا شده است: النصیحه (اسم مصدر از نصح) جمع: نصائح، به معنای اخلاص و پاکی و در اصطلاح گفته اند: النصیحه هی الدعاء الی ما فیه الصلاح و النهی عما فیه الفساد(187). پس خیرخواهی و خیر و خوبی دیگران را خالصانه خواستن را می توان از معنای نصیحت فهمید. خیرخواهی حکومت برای مردم، اولین حقی است که بر عهده حاکمان نهاده شده است و در همه حال باید صلاح دنیا و آخرت آنان را در نظر گرفت و مردم را به سوی رستگاری دعوت نمود. تنظیم برنامه ها، تدوین آیین نامه ها و مقررات حکومتی و دولتی، انعقاد قراردادها، تشکیل نهادها و سازمان ها و اجرای طرح های توسعه و عمران و... باید به منظور اصلاح امور، تسهیل کارها و مصلحت جامعه، آماده و متحد نگه داشتن مردم در مقابل حوادث و پیشامدهای قابل پیش بینی و غیر قابل پیش بینی باشد.
البته مردمی که پیرو ناصح امین نباشند، به طور حتم دچار خسران می شوند:
فان معصیه الناصح الشفیق العالم المجرب - تورث الحیره و تعقب الندامه(188)
که نافرمانی از دستور نصیحت کننده مهربانی، دانا و با تجربه، مایه حسرت و سرگردانی و پشیمانی است.