فاطمه علیها السلام الگویی بی بدیل گذری بر سیره و سخن فاطمه علیها السلام

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

امُ الاَزهار: مادر گل ها.

امِّ اَبیها: مهم ترین کنیه حضرت فاطمه علیها السلام ام ابیها است. بعضی این کنیه را صرف محبت پدر به فرزند دانسته اند و می گویند انسان هرگاه فرزند خود را زیاد دوست بدارد و بخواهد این محبت را آشکار کند به فرزندش می گوید: بابا، مادر و این در تکلم عموم رایج است و شاید اینکه رسول خدا صلی الله علیه و آله به او می گوید: ای مادر پدر، به این دلیل باشد که فاطمه زهرا علیها السلام مانند مادری مهربان برای پدر خود زحمت می کشید. خاکستر از سر و رویش پاک می کرد، جراحت های او را پانسمان می کرد و کارهایی را که یک مادر در حق فرزند خود انجام می دهد، ایشان برای پدر انجام می داد.
و معنای دیگر آنکه رسول خدا صلی الله علیه و آله مانند فرزند، با دخترش برخورد می کرد، دستش را می بوسید، همان گونه که فرزند در مقابل مادر باید چنین باشد؛ در برابر حضرت زهرا علیها السلام ، تمام قد برمی خاست؛ هنگام سفر از او خداحافظی می کرد و هنگام بازگشت از سفر، اولین دیدارش از زهرای مرضیه علیها السلام بود. این عملی است که هر فرزند مؤدب به آداب الهی آن را انجام می دهد.
برخی از پژوهشگران از معانی اُم کمک گرفته و وجوهی را برای معنای
________________________________________
1- محمدتقی مقدم، فضائل الزهرا، ص 14.
ص: 18
این کنیه ذکر کرده اند و گفته اند یکی از معانی ام، اصل و ریشه هر چیز است. حضرت زهرا علیها السلام اصل و درخت تنومند رسالت است.(1)

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

2. شرایط اجتماعی حاکم بر حیات فاطمه علیها السلام

با توجه به بحران های دوران کودکی حضرت زهرا علیها السلام ، باید گفت، شرایط مکه برای رسول خدا صلی الله علیه و آله بسیار سخت و جانکاه بود؛ به شکلی که حضرت تا سه سال دعوت توحیدی خود را مخفیانه به بعضی افراد آماده می رسانید و همه رفت و آمدها و گفت وگوها مخفیانه و پنهانی بود. پس از سه سال، دعوت عمومی و آشکارا شد و شرایط و دشمنی مشرکان با رسول خدا صلی الله علیه و آله سخت تر و جدی تر.
در ازدواج با خدیجه، زنان قریش، حضرت خدیجه علیها السلام را تحقیر و سرزنش می کردند و گفت وگو با حضرت را تحریم کردند. از سویی ابوجهل ها و ابولهب ها بر رسول خدا صلی الله علیه و آله شرایط را پیچیده و سخت نمودند.
در هنگام تولد حضرت زهرا علیها السلام هیچ زنی از مکه کمک او نبود، به گونه ای که از نظر ظاهری حضرت فاطمه علیها السلام در مکه؛ یعنی در کانون بحران، سختی، محرومیت و تحریم متولد شد و این روند هر روز رو به افزایش بود تا اینکه محاصره سه ساله اقتصادی پیش آمد و رسول خدا صلی الله علیه و آله ، حضرت خدیجه علیها السلام و فرزند ایشان در دره ای مجبور به سکونت شدند. در این زمینه داستانی قابل نقل است:
مدتی از ایام شیرخوارگی حضرت زهرا علیها السلام در شعب ابوطالب سپری شد.
________________________________________
1- ذخائر العقبی، ص 51؛ به نقل از: زندگانی حضرت فاطمه علیها السلام و دختران آن حضرت، صص 29 و 30.
ص: 19
در همان جا از شیر خوردن گرفته شد. در همان ریگستان سوزان، راه رفتن آموخت. هنگامی که سخن گفتن یاد می گرفت، فریاد و ناله اطفال گرسنه شعب را می شنید. در همان محیط قحطی، غذاخور شد. در وسط شب که از خواب بیدار می شد، خویشانش را می دید که با شمشیرهای برهنه اطراف پدرش پاس می دادند.

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

حدود سه سال طول کشید که حضرت فاطمه علیها السلام به غیر از زندان سوزان شعب چیزی ندید و از دنیای خارج خبری نداشت.
حضرت فاطمه علیها السلام در سن پنج سالگی بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله و بنی هاشم از تنگنای شعب نجات یافته و به خانه و زندگی خودشان مراجعت کردند. مناظر زندگی جدید و نعمت آزادی و توسعه در خوراک و پوشاک و منزل برای حضرت زهرا علیها السلام تازگی داشت و شادمان و مسرور بود.(1)
حضرت زهرا علیها السلام هنوز در سنین کودکی و گذراندن سال های چهارم یا پنجم عمرش بود که به نقل محدثان برای پیشرفت اسلام و مبارزه با شرک و بت پرستی وظیفه دفاع از پدر مقدس خود را بر عهده گرفت و در سخت ترین شرایط و خوفناک ترین جاهایی که مردان دلاور، جرئت حضور در آنجا را نداشتند، حضور یافته و با تندی، دشمنان آن حضرت را مخاطب قرار داده و مردانه علیه آنان قیام می کرد.(2)
فاطمه علیها السلام تازه پا به هشت سالگی گذارده بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله مأمور شد، شبانه از مکه خارج شود و به مدینه هجرت کند. فاطمه در آن زمان مادر را از دست داد و تنها کسی که او را سرپرستی می کرد و پناه وی در محیط
________________________________________
1- ابراهیم امینی، حضرت زهرا علیها السلام، بانوی نمونه اسلام، صص 81 و 84.
2- زندگانی حضرت فاطمه علیها السلام و دختران آن حضرت، ص93.
ص: 20
خانه و خارج بود، همان وجود مقدس؛ یعنی پدر بزرگوارش بود، اما چون می دانست این مأموریتی الهی است، در آن محیط وحشتناک ماند. تا پس از چند روز علی علیه السلام ، او و چند تن از زنان دیگر را _ به شرحی که در تاریخ زندگی پیامبر صلی الله علیه و آله یاد شد _ مخفیانه از مکه حرکت داد و به مدینه آورد.(1)
پس از ورود به مدینه تا هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله زنده بود؛ یعنی در طول ده سال همه جا پشتیبانی صدیق و باایمان برای پدر و شوهر عزیز خود در جنگ ها و پیش آمدهای سخت و ناگوار بود و تا جایی که می توانست با گفتار و کردار موجب دلداری و رفع اندوه آنها را فراهم می ساخت و آنها را به پایداری در برابر دشمنان دلگرم و امیدوار می کرد. بی گمان اگر اجازه داشت تا شمشیر به دست گیرد و مانند مردان فداکار و سربازان جانباز اسلام در معرکه جنگ نیز حاضر شود این کار را هم می کرد، اما این تکلیفی بود که به دوش مردان گذارده شده بود و زنان جز در موارد ضروری یا برخی امور مربوط به مداوای زخمی ها رخصت این کار را نداشتند.
این جنگ احد بود که چهره کریه و وحشتناک خود را به مردم مدینه و مسلمانان نشان داد و سبب شهادت جمع بسیاری از مسلمانان و شکست آنان گردید. پس از پایان جنگ در کنار کوه احد فاطمه بی تابانه خود را از مدینه به میدان جنگ و بالین پدر رسانده و این راه زیاد را پیاده طی کرده و با شهامت خاصی مشغول شست وشوی خون از صورت زیبای پدر شده و چون دید خون نمی ایستد، به سرعت قطعه حصیری می آورد و آن را سوزانده، سپس خاکسترش را روی زخم ها می ریزد و بدین وسیله جلوی
________________________________________
1- 3 زندگانی حضرت فاطمه علیها السلام و دختران آن حضرت، 94.
ص: 21
خونریزی را می گیرد. پس از ورود به مدینه نیز شمشیر شوهر خود را گرفته و خون های آن را شست وشو می دهد و برای جنگی که روز بعد اتفاق افتاد، وسایل سفر و اسلحه او را آماده می کند.

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

پس از ورود به مدینه تا هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله زنده بود؛ یعنی در طول ده سال همه جا پشتیبانی صدیق و باایمان برای پدر و شوهر عزیز خود در جنگ ها و پیش آمدهای سخت و ناگوار بود و تا جایی که می توانست با گفتار و کردار موجب دلداری و رفع اندوه آنها را فراهم می ساخت و آنها را به پایداری در برابر دشمنان دلگرم و امیدوار می کرد. بی گمان اگر اجازه داشت تا شمشیر به دست گیرد و مانند مردان فداکار و سربازان جانباز اسلام در معرکه جنگ نیز حاضر شود این کار را هم می کرد، اما این تکلیفی بود که به دوش مردان گذارده شده بود و زنان جز در موارد ضروری یا برخی امور مربوط به مداوای زخمی ها رخصت این کار را نداشتند.
این جنگ احد بود که چهره کریه و وحشتناک خود را به مردم مدینه و مسلمانان نشان داد و سبب شهادت جمع بسیاری از مسلمانان و شکست آنان گردید. پس از پایان جنگ در کنار کوه احد فاطمه بی تابانه خود را از مدینه به میدان جنگ و بالین پدر رسانده و این راه زیاد را پیاده طی کرده و با شهامت خاصی مشغول شست وشوی خون از صورت زیبای پدر شده و چون دید خون نمی ایستد، به سرعت قطعه حصیری می آورد و آن را سوزانده، سپس خاکسترش را روی زخم ها می ریزد و بدین وسیله جلوی
________________________________________
1- 3 زندگانی حضرت فاطمه علیها السلام و دختران آن حضرت، 94.
ص: 21
خونریزی را می گیرد. پس از ورود به مدینه نیز شمشیر شوهر خود را گرفته و خون های آن را شست وشو می دهد و برای جنگی که روز بعد اتفاق افتاد، وسایل سفر و اسلحه او را آماده می کند.

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

به نقل مرحوم مفید هنگامی که پدرش از احد بازمی گردد، با ظرفی پر از آب بر در خانه به استقبال پدر می رود و سر و صورت پدر را از گرد و خاک راه شست وشو می دهد. به دنبال آن امیرمؤمنان، علی علیه السلام با دستی مجروح و پر از خون از راه می رسد، ذوالفقار را به فاطمه داده، با لحنی که نشانگر کمال صداقت و صفا است. فاطمه را مانند یار باوفا و پشتیبان صادق و مجاهد خود مخاطب ساخته، فرمود: «خُذِی هَذَا السَّیْفَ فَقَدْ صَدَقَنِی الْیَوْمَ؛ این شمشیر را بگیر که امروز وفای خود را به من نشان داد و مرا شرمنده نساخت».
ص: 22
فصل دوم: شخصیت شناسی حضرت زهرا علیها السلام
اشاره
فصل دوم: شخصیت شناسی حضرت زهرا علیها السلام
شخصیت بانوی اسلام را از ابعاد مختلف می توان بررسی کرد، اما شایسته است، پیش از هرچیز جایگاه شخصیتی ریحانه نبوی را در کلام وحی، به نظاره نشینیم.
1. در قرآن
اشاره
1. در قرآن
زیر فصل ها
الف) سوره کوثر
ب) آیه تطهیر
ج) آیه قربی
قربی در سخنان امامان معصوم علیهم السلام
د) در دیگر آیات
الف) سوره کوثر
الف) سوره کوثر
یکی از سوره های مشهور قرآن کریم که به منزلت وجودی حضرت زهرا علیها السلام بستگی دارد، سوره کوثر است. واژه کوثر به معنای «هر چیز فراوان و متراک، شخص بزرگ و پر خیر و بخشنده و نام نهری در بهشت»(1) و یگانه واژه در قرآن است که هرگز تکرار نشده است. در حالی که به معنای «خیر کثیر» است و به چندین شکل می شود آن را تعریف، تفسیر و تأویل کرد. هم می تواند درباره ذریه _ نسل سادات _ حضرت زهرا علیها السلام ؛ هم نام و القاب مبارکه حضرت فاطمه علیها السلام و هم عظمت و شکوه وجودی ایشان اشاره داشته باشد. افزون بر اینکه به معنای چشمه ا ی در بهشت نیز است که ساقیانش رسول خدا صلی الله علیه و آله و حضرت علی علیه السلام هستند و معصومان علیهم السلام نوشیدن از آن را به دوستداران و شیفتگان مکتب حضرت زهرا علیها السلام بشارت هم داده اند.
ابن عباس می گوید: سوره کوثر درباره «عاص بن وائل سهمی» نازل شد و
________________________________________
1- فرهنگ عمید، ج3، ص 2007.
ص: 23
این زمانی بود که روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله از مسجد بیرون می آمد و او در نزدیکی بنی سهم با آن حضرت ملاقات و گفت وگو کرد و عده ای از بزرگان قریش در مسجد نشسته بودند.

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

هنگامی که عاص داخل مسجد شد، گفتند: با چه کسی صحبت می کردی؟ گفت: با این ابتر. این ماجرا زمانی رخ داد که عبدالله فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله و خدیجه از دنیا رفته بود. غم از دست دادن عبدالله و زخم زبان مشرکان، قلب ایشان را آزرده کرد، ولی فرشته وحی که همواره آرامش دهنده قلب رسول الله صلی الله علیه و آله بود، نازل شد و به پیامبر صلی الله علیه و آله بشارت داد که ای محمد! پروردگار مهربان به سوی تو چشمه برکات و خیرات را نازل خواهد کرد و دشمن تو را که بر تو جسارت کرده است، خوار و ذلیل نموده، ابتر قرار می دهد. پس پیامبر صلی الله علیه و آله به شکرانه این وعده الهی نماز گزارد و پروردگار را بر این نعمت بابرکت ستود.(1)
تلاش بسیاری برای انقطاع این نسل صورت گرفت، اما نسل مبارک رسول اکرم صلی الله علیه و آله از طریق حضرت فاطمه علیها السلام انتقال یافت و ذریه پاک او سرتاسر جهان را دربرگرفتند.
ابن شهر آشوب درباره آیه شریفه «إِنَّا أَعْطَینَاک الْکوْثَرَ» (کوثر: 1) می نویسد: کوثر مبالغه در کثرت است، یعنی بسیاری فرزندان آن حضرت.(2)
طریحی هم در مجمع البحرین می نویسد: گفته شده است مقصود از کوثر نسل و ذریه است و این امر در نسل آن حضرت از فرزندان فاطمه علیها السلام ظاهر شد؛ زیرا تعداد آنها محدود نیست و ستایش خدا را که افزونی ایشان تا پایان
________________________________________
1- ریحانه خانه وی، ص124؛ حلیمه صفری، الگوهای رفتاری حضرت فاطمه زهرا علیها السلام، صص 24 و 25.
2- موفق بن أحمد خوارزمی، المناقب، ج2، ص195.
ص: 24
روزگار ادامه دارد.(1)
فاطمه علیها السلام همان نهر و حوض بهشتی است که به رسول اکرم صلی الله علیه و آله داده شد و انوار و برکاتش نصیب همسر او، امیرمؤمنان، علی علیه السلام و همه دوستداران آنان گردید.
کوثر را خیر کثیر، کثرت ذریه یا نهری بهشتی می دانند. بسیاری از روایات، «کوثر» را نهری در بهشت معرفی کرده اند که از آنِ رسول خدا صلی الله علیه و آله ، امیرمؤمنان، علی علیه السلام و دوستداران آنان است.(2)
از امام باقر علیه السلام روایت است که رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره نهر کوثر به امیرمؤمنان، علی علیه السلام فرمود:
یَا عَلِیُ! الْکَوْثَرُ نَهَرٌ یَجْرِی مِنْ تَحْتِ عَرْشِ اللَّهِ... وَ اللَّهِ یَا عَلِیُّ مَا هُوَ لِی وَحْدِی وَ إِنَّمَا هُوَ لِی وَ لَکَ وَ لِمُحِبِّیکَ مِنْ بَعْدِی.(3)
ای علی! کوثر نوری است که در زیر عرش خدا جاری است... قسم به خدا تنها برای من نیست؛ بلکه برای من و تو و دوستداران تو بعد از من است.

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

حضرت علی علیه السلام درباره عرش فرموده است:
وَ هُوَ الْعِلْمُ الَّذِی حَمَّلَهُ اللهُ الْحَمَلَهَ.(4)
________________________________________
1- فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، ج3، ص469.
2- جلال الدین عبدالرحمن سیوطی، تفسیر الدر المنثور، ج6، ص401؛ أبوجعفر محمد بن أبی القاسم محمد بن علی طبری، بشاره المصطفی لشیعه المرتضی، ص5؛ محمد بن محمد مفید، الامالی (للمفید)، ص294.
3- فرات بن ابراهیم بن فرات الکوفی، تفسیر فرات الکوفی، ص609؛ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج8، ص27.
4- أبوجعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی، الکافی، ج1، ص129؛ أبومحمد حسن بن محمد دیلمی، ارشاد القلوب، ج2، ص308.
ص: 25
عرش مقام علم الهی است که خداوند آن را بر حمل کنندگان بار کرده است.
بنابراین، عرش مقام علم الهی بوده و همه علوم و معارف موجود در دار هستی، جلوه هایی از علم الهی است. نهر کوثر نیز که جایگاه علم ائمه معصومان علیهم السلام است، جداشده از عرش است که مقام علم خداوندی است.
آری حقیقتِ این چشمه ها و نهرهای حیات بخش، علوم و حقایقی است که خانه نبوت به همه انبیاء، اولیا و صالحان بهره می رساند و ایشان خود از این آب های گوارا به پیروان و دوستانشان می نوشانند.
شیخ صدوق از «محمد بن مسلم» و «ابوبصیر» از امام صادق علیه السلام از امیرمؤمنان، علی علیه السلام روایت می کند که حضرت درباره حوض کوثر فرمود: ما دشمنان خود را از حوض منع کرده ایم و دوستداران و اولیای خود را از آن سیراب می کنیم. هر کس جرعه ای از آن بنوشد، هرگز تشنه نمی شود.(1)

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

ب) آیه تطهیر

اشاره

عصمت صدیقه کبری

خداوند در آیه تطهیر در شأن پنج تن آل عبا علیهم السلام که زهرا علیها السلام نیز یکی از آنان بود چنین فرموده است:
«إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمْ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا؛ همانا خدا فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند».(2)
در اینجا معنای «رجس» به طور غیر مستقیم از خود آیه به دست می آید؛
________________________________________
1- أبوجعفر محمد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی، (شیخ صدوق)، الخصال، ج2، ص624؛ ملا محسن فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ج5، ص383.
2- 1 احزاب: 33.
ص: 26
زیرا خداوند این دوری از رجس را از باب لطف و اکرام به اهل بیت علیهم السلام ارزانی داشته است. در نتیجه و بالتبع باید مقامی والا برای پاکی از عوامل و امور مغضوب او باشد. با توجه به آنکه «اِنَّما»، برای انحصار امری در محدوده ا ی ویژه به کار می رود، مشخص می شود که این تطهیر و پیراستگی تنها شامل افرادی است که در زیر کسای یمانی حضور داشته اند.
«رجس» عبارت از هر چیزی است که طبع انسان از آن روی گردان بوده و فرد مرتکب یا دارای آن، پیروی از شیطان کرده و مستحق عذاب می شود. همان طور در مراتب بالاتر، «رجس» هر صفت ناپسند یا عمل سخیفی است که از شأن و منزلت انسان بکاهد و او را از دایره مروت و جوانمردی خارج کند.(1)

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

آمده است دو زن از همه زنان جهان از اولین تا آخرین معصوم بوده اند؛ اول حضرت مریم علیها السلام است به بیان آیه: «وَإِذْ قَالَتْ الْمَلَائِکَهُ یَا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاکِ وَطَهَّرَکِ وَاصْطَفَاکِ عَلَی نِسَاءِ الْعَالَمِینَ؛ و [یاد کنید] هنگامی که فرشتگان گفتند: ای مریم! به یقین خدا تو را برگزیده و [از همه آلودگی های ظاهری و باطنی] پاک ساخته و بر زنان جهانیان برتری داده است.» (آل عمران: 42) و دیگر فاطمه زهرا علیها السلام به ظاهر آیه تطهیر «إِنَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیرا؛ جز این نیست که همواره خدا می خواهد هرگونه پلیدی را از شما اهل بیت [که به روایت شیعه و سنی محمّد، علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام هستند] برطرف نماید و شما را چنان که شایسته است [از همه گناهان و معاصی] پاک و پاکیزه گرداند.» (احزاب: 33) و زنان دیگر، معصوم نبودند و به مقام ایشان به دلیل
________________________________________
1- تفسیر الطبری، ج 22، صص 5 _ 7؛ مجموعه مقالات الزهرا، مقاله سید عبدالرزاق مقرم، ج1، صص 312 و 313.
ص: 27
عصمتی که داشتند، نرسیده و نمی رسند؛ اگرچه بعضی از زنان در مرتبه انوثیت به کمال رسیدند و حدیث شریف: «مَا کَمُلَت مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا أَربَعَه؛ از زنان به جز چهار نفر به کمال نرسیدند»(1) دلیل بر مقصود و مراد ماست. جمعی هم بر افضلیّت خدیجه علیها السلام بر مریم علیها السلام نظر داده اند و فضائل خدیجه علیها السلام را کمتر از مریم علیها السلام ندانسته اند و حدیث: «فُضِّلَت خَدِیجَهُ عَلَی نِسَاءِ أُمَّتِی کَمَا فُضِّلَت مَریمُ عَلَی نِسَاءِ العَالَمِینَ؛ خدیجه علیها السلام بر زنان امت من برتری داده شده است همچنان که مریم علیها السلام بر زنان جهانیان برتری داده شده است».(2)
خداوند متعال دراین آیه خواسته است تا لطف وعنایت بسیار خود را متوجه این خاندان کند که همه چیزشان را فدای راه او کردند. ازاین رو، شایسته است بالاترین مرتبه طهارت و پیراستگی را به آنان بدهد و آن مقامی نیست مگر عصمت عامه ای که طایفه امامیه معتقدند که آن برای امامان پاک نهاد خود و جد امام آنان علیهم السلام است.

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

فاطمه علیها السلام به حکم آیه تطهیر «إِنَّمَا یرِیدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَیطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا.» (احزاب: 33) دارای مقام عصمت و ولایت است که گفته شد انسان معصوم همان قرآن مجسم است؛ زیرا بیشتر محتوای قرآن، عقاید، اخلاق و اعمال است که همه اینها مربوط به انسان است و جایگاه عقیده و اخلاق و عمل قرآنی، نفس انسان است. بنابراین، «اگر کسی ظاهر و باطن قرآن را بداند و به تفسیر و تأویل آن آشنا باشد و متشابه و محکم و نیز شیوه ارجاع متشابهات به محکمات را بشناسد و به خواسته¬ها، واجبات و
________________________________________
1- محمدجواد مغنیه، تفسیر الکشاف، ج4، ص573.
2- محمد بن عیسی ترمذی، سنن الترمذی، ج5، ص469.
ص: 28
مستحبات و مباحات آن عمل کند و همه حکمت ها و احکام آن را باور داشته باشد و آنها را از سوی خداوند بداند، چنین کسی قرآن ناطق است.»(1) زهرا علیها السلام که علوم و معارف و احکام قرآن در نفس مطهرش جا دارد، قرآن ناطق است.