فاطمه علیها السلام الگویی بی بدیل گذری بر سیره و سخن فاطمه علیها السلام

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

2. وصیت


از حضرت زهرا علیها السلام نیز وصایایی برجا مانده که به دو دسته شفاهی و کتبی تقسیم می شود و در این بخش به مناسبت های مختلف بررسی می شود.
________________________________________
1- دلائل الامامه، ص 44؛ به نقل از: مجموعه مقالات الزهرا، ج1، صص 388 _ 390.
ص: 121
در حالی که در لحظات وداع بغض گلوی هر دو نفر را گرفته بود و به شدت می گریستند، فاطمه علیها السلام دستور داد، اتاق را خلوت کنند و آن گاه به همسر مهربانش وصیت هایی نمود که در اقوال مختلف آمده است. برخی از وصایای ایشان شفاهی بوده و برخی از این وصایای شفاهی فقط خطاب به علی علیه السلام بوده، بعضی نیز علاوه برحضرت علی علیه السلام ، ام ایمن، اسماء بنت عمیس و سلمی همسر ابو رافع نیز حضور داشتند.(1) علامه مجلسی درباره برخی از وصایای ایشان، روایات را مستفیضه و مانند متواتر می داند.(2)
«ابن فتال» نقل کرده است:
فاطمه علیها السلام بیمار شد و بیماری او شدت یافت و چهل روز ادامه داشت تا از دنیا رفت. وقتی فرشتگان خبر مرگ را به ایشان دادند، امّ ایمن و اسماء بنت عمیس را فراخواند و آنها را به سوی علی علیه السلام فرستاد تا او را حاضر کنند. هنگامی که علی علیه السلام آمد، فاطمه علیها السلام گفت: «ای پسر عمو! خبر مرگم به من داده شده است و من در خود چیزی نمی بینم، مگر اینکه ساعاتی دیگر به پدرم ملحق خواهم شد و من شما را به چیزهایی که در دل دارم وصیت می کنم.» علی علیه السلام گفت: «ای دختر رسول خدا، هر چه می خواهی وصیت کن.» پس علی علیه السلام بر بالین او نشست و هر کس را که در خانه و اتاق بود، بیرون فرستاد.
پس فاطمه علیها السلام گفت: «ای پسر عمو! تو هرگز به یاد نداری که من دروغگو یا خیانتکار بوده باشم؛ از روزی که با تو معاشرت کردم با تو مخالفت نکردم.» علی علیه السلام گفت: «پناه برخدا؛ تو آگاه تر به خدا و
________________________________________
1- اربلی، کشف الغمه، ج2، ص126؛ بحارالانوار، ج 43، ص172.
2- بحارالانوار، ج29، ص390.
ص: 122
نیکوکارتر و پرهیزکارتر و گرامی تر از آن هستی [که چنین سخنانی درباره تو گفته شود] و خوف تو از خدا شدیدتر از آن است که من تو را به مخالفت با خودم توبیخ کنم؛ همانا مفارقت و جدایی و فقدان تو [بر من] بسیار بزرگ است؛ «إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّ_ا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ.» (بقره: 156) از مصیبتی که چقدر فجیع، دردآور و اندوهناک است. سوگند به خدا این مصیبتی است که تسلی نمی پذیرد و سوگی است که جانشین ندارد.» پس هر دو، ساعتی گریستند و علی علیه السلام سر فاطمه علیها السلام را به سینه خود چسبانید و گفت: «به هر چه می خواهی وصیت کن که خواهی دید من همان گونه که دستور داده ای به آن عمل خواهم کرد و امر تو را بر امر خودم ترجیح می دهم».
فاطمه علیها السلام گفت: ای پسر عموی رسول خدا صلی الله علیه و آله ! خداوند از من به تو جزای خیر عنایت فرماید.(1)

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

از «ابن عباس» نقل شده است که گفت:
فاطمه علیها السلام در خواب پیامبر صلی الله علیه و آله را دید و گفت: «من از آنچه پس از پیامبر صلی الله علیه و آله به ما رسیده است به او شکایت کردم؛ پس رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود: برای شما آخرت است که برای متقین آماده شده است و تو به زودی نزد من خواهی آمد».(2)
«محمد بن اسحاق» می گوید: ابوجعفر محمد بن علی به من گفت: فاطمه علیها السلام پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله شش ماه زندگی کرد و گفت: فاطمه علیها السلام دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله این نامه را نوشت:
بسم الله الرحمن الرحیم. این نامه ای است که فاطمه علیها السلام دختر
________________________________________
1- محمد بن حسن فتال نیشابوری، روضه الواعظین، ص181؛ بحارالانوار، ج43، ص191.
2- بحارالانوار، ج43، ص218.
ص: 123
محمد صلی الله علیه و آله درباره مالش نوشته است؛ اگر حادثه ای برای او رخ داد و از دنیا رفت، هشتاد اوقیه (اوقیه: چهل درهم؛ ولی امروزه آنچه که مردم از آن می فهمند و پزشکان با آن اندازه گیری می کنند به اندازه وزن ده درهم و پنج هفتم درهم است.)(1) از محصول مالش، هر سال در ماه رجب پس از کنار گذاشتن خرج آبیاری و شخم انفاق شود و همه محصول سال و گندم سال آینده را در آغاز درو نمودن آن انفاق نمودم. امر کرد که چهل و پنج اوقیه از محصول آن برای زنان پدرش محمد صلی الله علیه و آله داده شود و پنجاه اوقیه برای فقیران، نیازمندان بنی هاشم و بنی عبدالمطلب باشد و درباره اصل مال خود در مدینه نوشت: چون که علی علیه السلام خواست آن را سرپرستی کند، به ضمیمه اموال پدرم به او می سپارم تا هر دو را با هم جمع کرده و تا زمانی که زنده است، سرپرستی کند و اگر برای او نیز اتفاقی افتاد، آنها را به فرزندانم حسن و حسین علیهما السلام واگذار کند. پس من اکنون آنها را به علی بن ابی طالب علیه السلام سپردم و او نیز آنها را با اموال پدرم محمد صلی الله علیه و آله جمع کند تا همان گونه که من در آن اموال، به او اجازه دادم عمل نماید. پس از آن بقیه را هرگاه و درهر کجا که خواست می تواند صدقه یا انفاق کند و طبق مصلحتی که تشخیص می دهد عمل کند، اما صندوق کوچک من و هر چه که از مالم در آن باشد و نیز دو نعلین آَدمی، زیرانداز، توشه دان، زریبه و دو قطیفه خودم را به دختر جندب (دختر ابوذر غفاری) بخشیدم. اگر برای هر یک از طرفین وصیت، پیش از آنکه مال به آنها داده شود، اتفاقی افتاد، آن را برای فقراء و مساکین خرج کنید، اما پرده هایم را هیچ زنی حق ندارد استفاده کند؛ مگر یکی از دو
________________________________________
1- فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، ج1، ص453.
ص: 124
دخترانم و همچنین علی علیه السلام ؛ البته تا زمانی که ازدواج نکرده است. این وصیتی است که فاطمه علیها السلام درباره مال خود نوشت و به آن حکم کرد و خداوند متعال شاهد بود که در حضور مقداد بن اسود و زبیر بن عوام و علی بن ابی طالب علیه السلام نوشته شد و البته برای علی علیه السلام در انجام کار خیرش، در هر کجا که مصلحت ببیند، هیچ باکی نیست. جعفر بن محمد علیه السلام گفت: پدرم فرمود: ما وصیت فاطمه علیها السلام را این گونه یافتیم.(1)
3. روز شهادت
3. روز شهادت
علی بن عیسی اربلی رحمه الله در کتاب کشف الغمه و ابن عبدالبرّ در الاستیعاب با سند خود نوشته اند:
هنگامی که حضرت فاطمه علیها السلام بر بستر بیماری افتاد و نشانه های مرگ در وی آشکار شد، اسماء بنت عمیس را طلبید و به وی فرمود: «من رفتاری را که با پیکر زنان می شود، زشت می شمارم. اینان پارچه ا ی روی پیکر زن می افکنند و در نتیجه هرکس جسد وی را ببیند، بر خصوصیات بدنی او واقف می گردد». اسماء عرض کرد: «ا ی دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله ، من شیوه ا ی را که در حبشه مشاهده کردم، به شما ارائه می دهم.» آن گاه وی چند چوب تر تهیه کرده، آنها را خم کرد و سپس پارچه ا ی روی آن افکند، به گونه ا ی که جسم روی آن کاملاً محفوظ می ماند. حضرت زهرا علیها السلام بر این تدبیر وی آفرین گفت و فرمود: این روش، نیکوترین و پسندیده ترین روش هاست و عامل شناخت پیکر مرد از زن است. حضرت فاطمه علیها السلام سپس به اسماء سفارش کرد که بعد از مردن من، تو مرا غسل ده و هیچ کس دیگری حق
________________________________________
1- سید حسین شیخ الاسلامی، مسند فاطمه الزهرا علیها السلام، ص484؛ بحارالانوار، ج100، صص 184 و 185؛ مستدرک الوسائل، ج14، ص54؛ احمدی، صحیفه فاطمیه، صص 137 _ 135.
ص: 125
ندارد در تجهیز و تکفین من حضور یابد.
هنگامی که مرغ روح این بانوی ستم کشیده و دردمند به عالم ابدی پرواز کرد، عایشه به خانه حضرتش آمد که با ممانعت اسماء رو به رو شد. عایشه شکایت نزد ابوبکر برد که: «این زن خثعمیه(1) بین من و دختر رسول خدا فاصله افکنده و پیکر حضرت زهرا علیها السلام را درون هودجی به سان هودج عروس قرار داده است.» ابوبکر بی درنگ برخاست و به سراغ اسماء آمد که: «تو به چه حقی مانع ورود همسران رسول خدا صلی الله علیه و آله بر دختر آن حضرت شده ا ی و جسم او را در هودج مخفی کرده ای»؟ اسماء پاسخ داد: «حضرت زهرا علیها السلام به من دستور داده که هیچ کس بر پیکر او وارد نشود و این محفظه را نیز من در زمان حیاتش به او نشان دادم و او به من فرمود که چنین چیزی برایش بسازم.» ابوبکر آرام گرفت و به اسماء گفت: «برنامه خود را اجرا کن».
شامگاهان پیکر دردمند حضرت زهرا علیها السلام به دست همسر مظلومش حضرت امام علی علیه السلام و با همکاری اسماء غسل داده شد و در دل شب به خاک سپرده شد.
راستی چه شد که حضرت فاطمه علیها السلام والاگهر را شبانه به خاک سپردند؟ و از چه رو، آن دو تن از هجوم به خانه زهرا علیها السلام حمایت کردند؟ دردا که دخت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بر اثر اندوه جانکاه خود درگذشت. (2)
ام سلمی همسر ابورافع می گوید: من در ایام بیماری حضرت فاطمه علیها السلام ، از وی پرستاری می کردم. روزی به من فرمود: «ام سلمی، بر من آب بریز تا
________________________________________
1- خثعم از شاخه های قبیله قحطان می باشد و عایشه این تعبیر را به منظور خرده گیری بر اسماء به کار برده است.
2- الزهرا، ص 128.
ص: 126
غسل کنم»؛ پس غسلی کرد به سان بهترین گونه ا ی که من دیده بودم غسل کند و بعد از آن فرمود: «به من لباسی نو بده.» لباس را آوردم و آن را بر او پوشاندم. سپس به من گفت که بسترش را وسط اتاق برم. وی در بستر رو به قبله آرمید و فرمود: «من هم اکنون قبض روح می شوم، کسی بدن مرا برای غسل عریان نسازد».(1)
اسماء بنت عمیس می گوید:
به در خانه حضرت فاطمه علیها السلام رفتم و منتظر اذن او شدم. چون صدایی نشنیدم او را صدا زدم؛ اما پاسخی نشنیدم. گفتم: ا ی دخت رسول خدا صلی الله علیه و آله ، ا ی سرور بانوان عالم، ا ی دختر برترین خلایق، ا ی دختر آن که در معراج با پروردگارش به اندازه دو کمان و کمتر فاصله نداشت و به مقام قرب نائل شد، اما پاسخی نشنیدم. وارد اتاق شدم و پارچه را از رخسار او کنار زدم، دیدم که بانویم پس از تحمل مصائب بسیار، ستم دیده و زجرکشیده، بین نماز مغرب و عشا در کوی شهادت آرمیده است.(2)
خود را بر او انداختم و فریاد کشیدم: «چون بر پدرت وارد شدی، سلام مرا به او برسان.» در این هنگام حسنین وارد شدند. دیدند که مادرشان به ملکوت رخت بربسته است. حسن علیه السلام خود را بر او انداخت و صدا زد: «مادر، پیش از اینکه روح از تنم جدا شود با من سخن بگو» حسین علیه السلام نیز پای مادر را بوسید و می گفت: «مادر، منم حسین تو، قبل از پاره شدن قلبم
________________________________________
1- مسند احمد بن حنبل، ج 6، ص 461.
2- کلینی در اصول کافی (در حاشیه مرآه العقول، ج1، ص 382) روایت کرده که حضرت فاطمه علیها السلام صدیقه و شهیده بوده است. طبرسی در احتجاج نیز به طور مرسل این روایت را نقل کرده است. مجلسی در مرآه العقول، ج1، ص 383 می گوید: شهادت حضرت فاطمه علیها السلام از روایات متواتر است.
ص: 127
با من حرف بزن.» پس از آن به مسجد رفتند و شهادت مادرشان را به اطلاع پدر بزرگوارشان رساندند. حضرت علی علیه السلام خود را به خانه رساند، در حالی که می گفت: «ا ی دخت محمد، تسلای خاطر من به تو بود، پس از تو به که دل خوش سازم» فرمود:
خدایا من از دخت پیامبرت که سلام تو بر او و خاندانش باد، راضی و خشنودم. خدایا دل او را به درد آوردند و تنهایش گذاشتند، تو مونس او باش، از او بریدند، تو به او پیوند و به او ظلم کردند، تو برایش حکم کن، ا ی بهترین حکم کنندگان.(1)
ام کلثوم، دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله ، هنگامی که از شهادت خواهرش حضرت زهرا علیها السلام آگاه شد، از خانه بیرون آمد، در حالی که چادر پوشیده بود، فریاد کشید: «پدرجان، رسول خدا! اکنون به راستی تو را از دست دادیم و دیگر دیدار پس از آن نخواهد بود».
مدینه یکپارچه عزا و مصیبت شد و فریاد و شیون از هر کوی و برزن به گوش می رسید. مردم درب خانه حضرت علی علیه السلام جمع شده و منتظر خروج پیکر حضرت فاطمه علیها السلام گشتند، اما ابوذر بیرون آمد و گفت: «بازگردید، مراسم دفن دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله امشب انجام نمی گیرد».(2)
حضرت علی علیه السلام به غسل حضرت فاطمه علیها السلام پرداخت. امام صادق علیه السلام علت را چنین ذکر کردند: «حضرت زهرا علیها السلام را جز صدیق اکبر نمی توانست غسل دهد، آن چنان که مریم را جز عیسی علیه السلام غسل نداد».(3)
در روایت دیگر از امام صادق علیه السلام آمده است: حضرت علی علیه السلام سه مرتبه
________________________________________
1- بحارالانوار، ج 18، ص 471
2- روضه الواعظین، ص 131.
3- علل الشرایع، ص 22.
ص: 128
و پنج بار آب بر پیکر حضرت زهرا علیها السلام ریخت و در مرتبه پنجم مقداری کافور را هم با آن آمیخت. در آن حال می فرمود: «خدایا، این کنیز تو و دختر پیامبر تو و برگزیده خلقت می باشد. خداوندا، حجت او را به او تلقین نما، برهان او را بزرگ گردان، درجات او را متعالی ساز و او را به محمد صلی الله علیه و آله برسان».(1)
بعد از آن او را حنوط کرد و آن باقی مانده حنوطی بود که جبرئیل نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آورده و حضرتش فرموده بود:
«ا ی فاطمه، این حنوط را جبرئیل از بهشت آورده و می گوید آن را بین خود تقسیم کنید و مقداری هم برای من بگذارید.» حضرت فاطمه علیها السلام گفت: «یک ثلث آن برای شما باشد و مابقی هم هر چه علی علیه السلام بگوید.» رسول خدا صلی الله علیه و آله گریست و او را در آغوش گرفت و فرمود:
«همانا تو همیشه برخوردار از توفیق الهی هستی، در سرحد رشد و کمال هستی، به هدایت رسیده ا ی و از جانب غیب به تو الهام می شود».(2)
پس از آن، حضرت علی علیه السلام فرمود: «درباره باقیمانده حنوط چه می گویی»؟
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «آن متعلق به تو است».
پس از غسل حضرت فاطمه علیها السلام ، حضرت علی علیه السلام ایشان را در هفت پارچه کفن پیچید، اما قبل از اینکه چهره او را بپوشاند، صدا زد: «ام کلثوم، زینب، فضه، حسن، حسین! بیایید و با مادرتان وداع کنید که این آخرین دیدار تا ملاقات در بهشت است.» حسن و حسین علیه السلام خود را روی مادر
________________________________________
1- بحارالانوار، ج 18، ص 263.
2- سید بن طاووس، الطُرَف، ص 41.
ص: 129
انداختند و زاری کنان گفتند:
آه مادر، چندی پیش سوگ جدمان رسول خدا صلی الله علیه و آله کمرمان را شکست و اکنون هم داغ تو هستی ما را ربود. چون بر جدمان وارد شدی، سلام ما را به او برسان و بگو: ما بعد از تو در دار دنیا یتیم شدیم.
حضرت علی علیه السلام می فرماید:
خدا را گواه می گیرم که حضرت فاطمه علیها السلام خم شد و دستانش را گشود و حسن و حسین را در آغوش گرفت، اما صدای هاتفی را شنیدم که می گفت:
ا ی ابالحسن، آن دو را از روی ایشان بردار. به خدا قسم فرشتگان آسمان سخت گریان شدند.(1)
درباره محل دفن فاطمه علیها السلام دیدگاه های علما متفاوت است. برخی قبر آن حضرت را در بقیع دانسته اند.(2) علامه حلی در المنتهی و شیخ صدوق گفته اند: نظر صحیح آن است که حضرت در خانه اش دفن شده، بنی امیه چون مسجد را توسعه دادند، قبر داخل مسجد شد.(3) صدوق می گوید: پس از پایان حج به مدینه بازگشتم و آن حضرت را در خانه اش زیارت نمودم. علامه مجلسی در مرآهالعقول همین نظر را تقویت کرده است.(4)
واپسین سخن
واپسین سخن
بدون تردید شخصیت حضرت فاطمه زهرا علیها السلام در همه دوران ها، الگوی
________________________________________
1- بحارالانوار، ج 10، ص 51.
2- حسین بن عبدالوهاب الشعرانی، عیون المعجزات، ص47.
3- أبوجعفر محمد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، من لا یحضره الفقیه، ص220.
4- مرآه العقول، ج1، ص39.
ص: 130
بسیار مناسبی برای مردم به ویژه نسل جوان بوده و هست. ازاین رو، در این نوشتار بر آنیم تا با بررسی شخصیت و سیره فردی، خانوادگی، اجتماعی و سیاسی، حضرت را تعریف کنیم و سپس علل ماندگاری آن حضرت را به عنوانی الگویی جاویدان برای نسل حاضر، فرادید مخاطبان قرار دهیم.
باید در این راه شخصیت آن بانوی بزرگ را به درستی تبیین کرد و از نگاه سطحی نگرانه و تک بعدی به شخصیت آن حضرت پرهیز کرد و منظومه شخصیتی ایشان را از نظرگذراند. بحث از حضرت فاطمه زهرا علیها السلام بحث درباره زنی است که نقش های گوناگونی را در زندگی ایفا کرده و با اینکه عمری محدود و کوتاه داشت و دوران زندگی اش بسیار اندک بود، تاریخ حیاتش به گونه ای است که هر ورقی از آن برای ما و آیندگان درس زندگی است. آن بزرگوار تنها به عصر خود تعلق نداشت؛ بلکه الگویی جاویدان برای همه عصرهاست.
حضرت فاطمه زهرا علیها السلام فرشته ای زمینی و انسانی الهی و عابد و متخلق به تمام معنا بود. بر اثر تقوا و بندگی و در پرتو اطاعت محض از فرامین الهی، نشان عصمت را از خدای خویش دریافت کرد.
او مادری است که منشأ صلاح و رستگاری فرزندان سببی و معنوی خویش در طول تاریخ شده است؛ همسر و همدمی وفادار و دلسوز و همراهی بی همتا است؛ عالمه و دانشمندی معصومه و بی خطا است و حجتِ حجج الهی؛ مصحف وی که رهاورد اتصال وی با عالم ملکوت وخدای متعال است، دست گردان و دستمایه ائمه طاهرین است؛ در عرصه علمی کسی را یارای برابری با اونیست، صدها روایت ارمغان ایشان برای بشریت
ص: 131
شده و ده ها عالمه همچون فضه نوبیه، و اسماء و از همه مهم تر دختران دانشمندی چون زینب کبری وحضرت ام کلثوم علیها السلام پرورانده است که خطبه ها و سخنان این بانوان، قطره ای از دریای دل انگیز ریحانه نبوت را به همراه آورده است. در عرصه های سیاسی و اجتماعی فعال و در خدمت رسانی به مردم و نیازمندان بی مانند بود. هنگام انجام تکلیف سیاسی خدامحور، ولایت مدار و بی باک در گفتار بود و با همه توان به میدان سیاسی آمد، مقاوم ماند و چون یاسی کبود عاشقانه اولین شهید راه ولایت شد.
در جهان معاصر، معرفی زندگی گهربارش برای همگان راه گشاست؛ زیرا در عصر ما که عصر گسیختگی عقاید و ایدئولوژی هاست و عده ای برای به دست آوردن هدفی روشن و معنادار زندگی، مات و مبهوتند و در پی الگویی هدایت بخش مشتاقند. در چنین شرایطی چه بهتر که راه فاطمه علیها السلام ارائه گردد که سرور عالمیان و الگوی هر زن و مرد مسلمانی است و منش و سخنش را دوست و دشمن تأیید می کند.
عبادت همراه با خشوع که با حضور قلب در پیشگاه خداست، ستایش دارد؛ نه عبادت با خضوع که با اعضا و جوارح انجام می گیرد و از هر فردی ساخته است. آنچه اهمیت دارد کیفیت و روح عبادت است و حضرت فاطمه زهرا علیها السلام وقتی در محراب عبادت قرار می گرفت، دگرگون می شد و خشیت الهی سراسر وجودش را فرا می گرفت، ستون های بدنش به لرزه در می آمد و اشک های سوزانش جاری می شد. او با تمام وجود در محضر خدا قرار می گرفت. و مشق بندگی وتقرب می آموخت.(1)
________________________________________
1- حبیب ا... احمدی، فاطمه الگوی زندگی، صص 70 _ 71.
ص: 132
ازاین رو، قرآن کریم از عبادت همراه با خشوع ستایش می کند و می فرماید: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ هُمْ فِی صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ».(1)
به درستی، سیره و شیوه زندگی حضرت فاطمه زهرا در چند بخش قابل توجه است و در حقیقت سبک زندگی او را تشکیل می دهند:
الف) درارتباط با خالق هستی و ادای وظیفه و انجام تکالیف دینی کوشا بود. عالمان و عابدان به سلوک عبادی و عرفانی او حسرت می خوردند. او بنده شاکر درگاه ربوبی بود و شکر نعمت در هر حال و هر شرایط بر زبانش نقش می بست... .
ب) در ارتباط با تزکیه و تهذیب نفس و دست یابی به کمال انسانی و بالاترین مدارج آن، بی نظیر بود. به عبادت، نماز و دعا، عشق می ورزید. بهترین دلیل بر عشق عبادی وی این است که با وجود انجام همه کارهای خانه مانند آسیاب کردن گندم تا پختن نان و خستگی و ناتوانی ناشی از آن به جای استراحت شبانه تا صبح عبادت می کرد. چنان که فرزندش امام حسن می فرماید: «مادرم از سحر تا سپیده صبح، پیوسته رکوع و سجود به جا می آورد و می شنیدم که مؤمنان را دعا می کرد و آنها را نام می برد.» امام حسن مجتبی علیه السلام درباره چگونگی عبادت مادر بزرگوارشان می فرمایند: «ما کان فی الدنیا اجحد من فاطمه، کانت تقوم حبی تتورم قدماها»؛(2) حضرت زهرا در عبادت خداوند عابدترین مردم بود. او آن قدر برپا می ایستاد تا پاهایش ورم می کرد. در راستی بی نظیر و در پرهیزکاری و خویشتن بانویی بی بدیل بود:
ج) در ارتباط با دیگران و در مشی خانوادگی و اجتماعی زبانزد خاص و
________________________________________
1- مؤمنون: 1 و 2.
2- بحارالانوار، ج 43، ص 6.
ص: 133
عام بود. در رعایت حق شوهر می کوشید و به گونه ای عمل می کرد تا شوهر از او راضی باشد و حق او ادا شود. آن حضرت کاستی های مادی خانه را تحمل می کرد و هیچ گاه به حضرت علی نمی گفت. همچنین هیچ گاه از او خواهشی نکرد که مبادا، حضرت علی نتواند با اسباب و علل طبیعی آن را برآورد و برای انجام ندادنش شرمگین شود. او همواره در برابر حضرت علی، متواضع بود، در خدمت شوهر و فرزندان بود. همسری دلسوز و باوفا و مادری مهربان و فداکار بود؛ تا جایی که در آخرین لحظات زندگی نگران شوهر بود. همچنین در وصیت نامه خویش نگاه رئوف او متوجه فرزندان سببی و معنوی نیز شد و سلام و سفارش به آیندگان را هم از یاد نبرد.

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

3. روز شهادت

علی بن عیسی اربلی رحمه الله در کتاب کشف الغمه و ابن عبدالبرّ در الاستیعاب با سند خود نوشته اند:
هنگامی که حضرت فاطمه علیها السلام بر بستر بیماری افتاد و نشانه های مرگ در وی آشکار شد، اسماء بنت عمیس را طلبید و به وی فرمود: «من رفتاری را که با پیکر زنان می شود، زشت می شمارم. اینان پارچه ا ی روی پیکر زن می افکنند و در نتیجه هرکس جسد وی را ببیند، بر خصوصیات بدنی او واقف می گردد». اسماء عرض کرد: «ا ی دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله ، من شیوه ا ی را که در حبشه مشاهده کردم، به شما ارائه می دهم.» آن گاه وی چند چوب تر تهیه کرده، آنها را خم کرد و سپس پارچه ا ی روی آن افکند، به گونه ا ی که جسم روی آن کاملاً محفوظ می ماند. حضرت زهرا علیها السلام بر این تدبیر وی آفرین گفت و فرمود: این روش، نیکوترین و پسندیده ترین روش هاست و عامل شناخت پیکر مرد از زن است. حضرت فاطمه علیها السلام سپس به اسماء سفارش کرد که بعد از مردن من، تو مرا غسل ده و هیچ کس دیگری حق
________________________________________
1- سید حسین شیخ الاسلامی، مسند فاطمه الزهرا علیها السلام، ص484؛ بحارالانوار، ج100، صص 184 و 185؛ مستدرک الوسائل، ج14، ص54؛ احمدی، صحیفه فاطمیه، صص 137 _ 135.
ص: 125
ندارد در تجهیز و تکفین من حضور یابد.

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

هنگامی که مرغ روح این بانوی ستم کشیده و دردمند به عالم ابدی پرواز کرد، عایشه به خانه حضرتش آمد که با ممانعت اسماء رو به رو شد. عایشه شکایت نزد ابوبکر برد که: «این زن خثعمیه(1) بین من و دختر رسول خدا فاصله افکنده و پیکر حضرت زهرا علیها السلام را درون هودجی به سان هودج عروس قرار داده است.» ابوبکر بی درنگ برخاست و به سراغ اسماء آمد که: «تو به چه حقی مانع ورود همسران رسول خدا صلی الله علیه و آله بر دختر آن حضرت شده ا ی و جسم او را در هودج مخفی کرده ای»؟ اسماء پاسخ داد: «حضرت زهرا علیها السلام به من دستور داده که هیچ کس بر پیکر او وارد نشود و این محفظه را نیز من در زمان حیاتش به او نشان دادم و او به من فرمود که چنین چیزی برایش بسازم.» ابوبکر آرام گرفت و به اسماء گفت: «برنامه خود را اجرا کن».
شامگاهان پیکر دردمند حضرت زهرا علیها السلام به دست همسر مظلومش حضرت امام علی علیه السلام و با همکاری اسماء غسل داده شد و در دل شب به خاک سپرده شد.
راستی چه شد که حضرت فاطمه علیها السلام والاگهر را شبانه به خاک سپردند؟ و از چه رو، آن دو تن از هجوم به خانه زهرا علیها السلام حمایت کردند؟ دردا که دخت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بر اثر اندوه جانکاه خود درگذشت. (2)
ام سلمی همسر ابورافع می گوید: من در ایام بیماری حضرت فاطمه علیها السلام ، از وی پرستاری می کردم. روزی به من فرمود: «ام سلمی، بر من آب بریز تا
________________________________________
1- خثعم از شاخه های قبیله قحطان می باشد و عایشه این تعبیر را به منظور خرده گیری بر اسماء به کار برده است.
2- الزهرا، ص 128.
ص: 126
غسل کنم»؛ پس غسلی کرد به سان بهترین گونه ا ی که من دیده بودم غسل کند و بعد از آن فرمود: «به من لباسی نو بده.» لباس را آوردم و آن را بر او پوشاندم. سپس به من گفت که بسترش را وسط اتاق برم. وی در بستر رو به قبله آرمید و فرمود: «من هم اکنون قبض روح می شوم، کسی بدن مرا برای غسل عریان نسازد».(1)

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

اسماء بنت عمیس می گوید:
به در خانه حضرت فاطمه علیها السلام رفتم و منتظر اذن او شدم. چون صدایی نشنیدم او را صدا زدم؛ اما پاسخی نشنیدم. گفتم: ا ی دخت رسول خدا صلی الله علیه و آله ، ا ی سرور بانوان عالم، ا ی دختر برترین خلایق، ا ی دختر آن که در معراج با پروردگارش به اندازه دو کمان و کمتر فاصله نداشت و به مقام قرب نائل شد، اما پاسخی نشنیدم. وارد اتاق شدم و پارچه را از رخسار او کنار زدم، دیدم که بانویم پس از تحمل مصائب بسیار، ستم دیده و زجرکشیده، بین نماز مغرب و عشا در کوی شهادت آرمیده است.(2)
خود را بر او انداختم و فریاد کشیدم: «چون بر پدرت وارد شدی، سلام مرا به او برسان.» در این هنگام حسنین وارد شدند. دیدند که مادرشان به ملکوت رخت بربسته است. حسن علیه السلام خود را بر او انداخت و صدا زد: «مادر، پیش از اینکه روح از تنم جدا شود با من سخن بگو» حسین علیه السلام نیز پای مادر را بوسید و می گفت: «مادر، منم حسین تو، قبل از پاره شدن قلبم
________________________________________
1- مسند احمد بن حنبل، ج 6، ص 461.
2- کلینی در اصول کافی (در حاشیه مرآه العقول، ج1، ص 382) روایت کرده که حضرت فاطمه علیها السلام صدیقه و شهیده بوده است. طبرسی در احتجاج نیز به طور مرسل این روایت را نقل کرده است. مجلسی در مرآه العقول، ج1، ص 383 می گوید: شهادت حضرت فاطمه علیها السلام از روایات متواتر است.
ص: 127
با من حرف بزن.» پس از آن به مسجد رفتند و شهادت مادرشان را به اطلاع پدر بزرگوارشان رساندند. حضرت علی علیه السلام خود را به خانه رساند، در حالی که می گفت: «ا ی دخت محمد، تسلای خاطر من به تو بود، پس از تو به که دل خوش سازم» فرمود:
خدایا من از دخت پیامبرت که سلام تو بر او و خاندانش باد، راضی و خشنودم. خدایا دل او را به درد آوردند و تنهایش گذاشتند، تو مونس او باش، از او بریدند، تو به او پیوند و به او ظلم کردند، تو برایش حکم کن، ا ی بهترین حکم کنندگان.(1)
ام کلثوم، دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله ، هنگامی که از شهادت خواهرش حضرت زهرا علیها السلام آگاه شد، از خانه بیرون آمد، در حالی که چادر پوشیده بود، فریاد کشید: «پدرجان، رسول خدا! اکنون به راستی تو را از دست دادیم و دیگر دیدار پس از آن نخواهد بود».
مدینه یکپارچه عزا و مصیبت شد و فریاد و شیون از هر کوی و برزن به گوش می رسید. مردم درب خانه حضرت علی علیه السلام جمع شده و منتظر خروج پیکر حضرت فاطمه علیها السلام گشتند، اما ابوذر بیرون آمد و گفت: «بازگردید، مراسم دفن دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله امشب انجام نمی گیرد».(2)
حضرت علی علیه السلام به غسل حضرت فاطمه علیها السلام پرداخت. امام صادق علیه السلام علت را چنین ذکر کردند: «حضرت زهرا علیها السلام را جز صدیق اکبر نمی توانست غسل دهد، آن چنان که مریم را جز عیسی علیه السلام غسل نداد».(3)
در روایت دیگر از امام صادق علیه السلام آمده است: حضرت علی علیه السلام سه مرتبه
________________________________________
1- بحارالانوار، ج 18، ص 471
2- روضه الواعظین، ص 131.
3- علل الشرایع، ص 22.
ص: 128
و پنج بار آب بر پیکر حضرت زهرا علیها السلام ریخت و در مرتبه پنجم مقداری کافور را هم با آن آمیخت. در آن حال می فرمود: «خدایا، این کنیز تو و دختر پیامبر تو و برگزیده خلقت می باشد. خداوندا، حجت او را به او تلقین نما، برهان او را بزرگ گردان، درجات او را متعالی ساز و او را به محمد صلی الله علیه و آله برسان».(1)
بعد از آن او را حنوط کرد و آن باقی مانده حنوطی بود که جبرئیل نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آورده و حضرتش فرموده بود:
«ا ی فاطمه، این حنوط را جبرئیل از بهشت آورده و می گوید آن را بین خود تقسیم کنید و مقداری هم برای من بگذارید.» حضرت فاطمه علیها السلام گفت: «یک ثلث آن برای شما باشد و مابقی هم هر چه علی علیه السلام بگوید.» رسول خدا صلی الله علیه و آله گریست و او را در آغوش گرفت و فرمود:
«همانا تو همیشه برخوردار از توفیق الهی هستی، در سرحد رشد و کمال هستی، به هدایت رسیده ا ی و از جانب غیب به تو الهام می شود».(2)
پس از آن، حضرت علی علیه السلام فرمود: «درباره باقیمانده حنوط چه می گویی»؟
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «آن متعلق به تو است».
پس از غسل حضرت فاطمه علیها السلام ، حضرت علی علیه السلام ایشان را در هفت پارچه کفن پیچید، اما قبل از اینکه چهره او را بپوشاند، صدا زد: «ام کلثوم، زینب، فضه، حسن، حسین! بیایید و با مادرتان وداع کنید که این آخرین دیدار تا ملاقات در بهشت است.» حسن و حسین علیه السلام خود را روی مادر
________________________________________
1- بحارالانوار، ج 18، ص 263.
2- سید بن طاووس، الطُرَف، ص 41.
ص: 129
انداختند و زاری کنان گفتند:
آه مادر، چندی پیش سوگ جدمان رسول خدا صلی الله علیه و آله کمرمان را شکست و اکنون هم داغ تو هستی ما را ربود. چون بر جدمان وارد شدی، سلام ما را به او برسان و بگو: ما بعد از تو در دار دنیا یتیم شدیم.
حضرت علی علیه السلام می فرماید:
خدا را گواه می گیرم که حضرت فاطمه علیها السلام خم شد و دستانش را گشود و حسن و حسین را در آغوش گرفت، اما صدای هاتفی را شنیدم که می گفت:
ا ی ابالحسن، آن دو را از روی ایشان بردار. به خدا قسم فرشتگان آسمان سخت گریان شدند.(1)
درباره محل دفن فاطمه علیها السلام دیدگاه های علما متفاوت است. برخی قبر آن حضرت را در بقیع دانسته اند.(2) علامه حلی در المنتهی و شیخ صدوق گفته اند: نظر صحیح آن است که حضرت در خانه اش دفن شده، بنی امیه چون مسجد را توسعه دادند، قبر داخل مسجد شد.(3) صدوق می گوید: پس از پایان حج به مدینه بازگشتم و آن حضرت را در خانه اش زیارت نمودم. علامه مجلسی در مرآهالعقول همین نظر را تقویت کرده است.(4)
واپسین سخن
واپسین سخن
بدون تردید شخصیت حضرت فاطمه زهرا علیها السلام در همه دوران ها، الگوی
________________________________________
1- بحارالانوار، ج 10، ص 51.
2- حسین بن عبدالوهاب الشعرانی، عیون المعجزات، ص47.
3- أبوجعفر محمد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، من لا یحضره الفقیه، ص220.
4- مرآه العقول، ج1، ص39.
ص: 130
بسیار مناسبی برای مردم به ویژه نسل جوان بوده و هست. ازاین رو، در این نوشتار بر آنیم تا با بررسی شخصیت و سیره فردی، خانوادگی، اجتماعی و سیاسی، حضرت را تعریف کنیم و سپس علل ماندگاری آن حضرت را به عنوانی الگویی جاویدان برای نسل حاضر، فرادید مخاطبان قرار دهیم.
باید در این راه شخصیت آن بانوی بزرگ را به درستی تبیین کرد و از نگاه سطحی نگرانه و تک بعدی به شخصیت آن حضرت پرهیز کرد و منظومه شخصیتی ایشان را از نظرگذراند. بحث از حضرت فاطمه زهرا علیها السلام بحث درباره زنی است که نقش های گوناگونی را در زندگی ایفا کرده و با اینکه عمری محدود و کوتاه داشت و دوران زندگی اش بسیار اندک بود، تاریخ حیاتش به گونه ای است که هر ورقی از آن برای ما و آیندگان درس زندگی است. آن بزرگوار تنها به عصر خود تعلق نداشت؛ بلکه الگویی جاویدان برای همه عصرهاست.
حضرت فاطمه زهرا علیها السلام فرشته ای زمینی و انسانی الهی و عابد و متخلق به تمام معنا بود. بر اثر تقوا و بندگی و در پرتو اطاعت محض از فرامین الهی، نشان عصمت را از خدای خویش دریافت کرد.
او مادری است که منشأ صلاح و رستگاری فرزندان سببی و معنوی خویش در طول تاریخ شده است؛ همسر و همدمی وفادار و دلسوز و همراهی بی همتا است؛ عالمه و دانشمندی معصومه و بی خطا است و حجتِ حجج الهی؛ مصحف وی که رهاورد اتصال وی با عالم ملکوت وخدای متعال است، دست گردان و دستمایه ائمه طاهرین است؛ در عرصه علمی کسی را یارای برابری با اونیست، صدها روایت ارمغان ایشان برای بشریت
ص: 131
شده و ده ها عالمه همچون فضه نوبیه، و اسماء و از همه مهم تر دختران دانشمندی چون زینب کبری وحضرت ام کلثوم علیها السلام پرورانده است که خطبه ها و سخنان این بانوان، قطره ای از دریای دل انگیز ریحانه نبوت را به همراه آورده است. در عرصه های سیاسی و اجتماعی فعال و در خدمت رسانی به مردم و نیازمندان بی مانند بود. هنگام انجام تکلیف سیاسی خدامحور، ولایت مدار و بی باک در گفتار بود و با همه توان به میدان سیاسی آمد، مقاوم ماند و چون یاسی کبود عاشقانه اولین شهید راه ولایت شد.
در جهان معاصر، معرفی زندگی گهربارش برای همگان راه گشاست؛ زیرا در عصر ما که عصر گسیختگی عقاید و ایدئولوژی هاست و عده ای برای به دست آوردن هدفی روشن و معنادار زندگی، مات و مبهوتند و در پی الگویی هدایت بخش مشتاقند. در چنین شرایطی چه بهتر که راه فاطمه علیها السلام ارائه گردد که سرور عالمیان و الگوی هر زن و مرد مسلمانی است و منش و سخنش را دوست و دشمن تأیید می کند.
عبادت همراه با خشوع که با حضور قلب در پیشگاه خداست، ستایش دارد؛ نه عبادت با خضوع که با اعضا و جوارح انجام می گیرد و از هر فردی ساخته است. آنچه اهمیت دارد کیفیت و روح عبادت است و حضرت فاطمه زهرا علیها السلام وقتی در محراب عبادت قرار می گرفت، دگرگون می شد و خشیت الهی سراسر وجودش را فرا می گرفت، ستون های بدنش به لرزه در می آمد و اشک های سوزانش جاری می شد. او با تمام وجود در محضر خدا قرار می گرفت. و مشق بندگی وتقرب می آموخت.(1)
________________________________________
1- حبیب ا... احمدی، فاطمه الگوی زندگی، صص 70 _ 71.
ص: 132
ازاین رو، قرآن کریم از عبادت همراه با خشوع ستایش می کند و می فرماید: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ هُمْ فِی صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ».(1)
به درستی، سیره و شیوه زندگی حضرت فاطمه زهرا در چند بخش قابل توجه است و در حقیقت سبک زندگی او را تشکیل می دهند:
الف) درارتباط با خالق هستی و ادای وظیفه و انجام تکالیف دینی کوشا بود. عالمان و عابدان به سلوک عبادی و عرفانی او حسرت می خوردند. او بنده شاکر درگاه ربوبی بود و شکر نعمت در هر حال و هر شرایط بر زبانش نقش می بست... .
ب) در ارتباط با تزکیه و تهذیب نفس و دست یابی به کمال انسانی و بالاترین مدارج آن، بی نظیر بود. به عبادت، نماز و دعا، عشق می ورزید. بهترین دلیل بر عشق عبادی وی این است که با وجود انجام همه کارهای خانه مانند آسیاب کردن گندم تا پختن نان و خستگی و ناتوانی ناشی از آن به جای استراحت شبانه تا صبح عبادت می کرد. چنان که فرزندش امام حسن می فرماید: «مادرم از سحر تا سپیده صبح، پیوسته رکوع و سجود به جا می آورد و می شنیدم که مؤمنان را دعا می کرد و آنها را نام می برد.» امام حسن مجتبی علیه السلام درباره چگونگی عبادت مادر بزرگوارشان می فرمایند: «ما کان فی الدنیا اجحد من فاطمه، کانت تقوم حبی تتورم قدماها»؛(2) حضرت زهرا در عبادت خداوند عابدترین مردم بود. او آن قدر برپا می ایستاد تا پاهایش ورم می کرد. در راستی بی نظیر و در پرهیزکاری و خویشتن بانویی بی بدیل بود:
ج) در ارتباط با دیگران و در مشی خانوادگی و اجتماعی زبانزد خاص و
________________________________________
1- مؤمنون: 1 و 2.
2- بحارالانوار، ج 43، ص 6.
ص: 133
عام بود. در رعایت حق شوهر می کوشید و به گونه ای عمل می کرد تا شوهر از او راضی باشد و حق او ادا شود. آن حضرت کاستی های مادی خانه را تحمل می کرد و هیچ گاه به حضرت علی نمی گفت. همچنین هیچ گاه از او خواهشی نکرد که مبادا، حضرت علی نتواند با اسباب و علل طبیعی آن را برآورد و برای انجام ندادنش شرمگین شود. او همواره در برابر حضرت علی، متواضع بود، در خدمت شوهر و فرزندان بود. همسری دلسوز و باوفا و مادری مهربان و فداکار بود؛ تا جایی که در آخرین لحظات زندگی نگران شوهر بود. همچنین در وصیت نامه خویش نگاه رئوف او متوجه فرزندان سببی و معنوی نیز شد و سلام و سفارش به آیندگان را هم از یاد نبرد.

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

طبرسی در احتجاج نیز به طور مرسل این روایت را نقل کرده است. مجلسی در مرآه العقول، ج1، ص 383 می گوید: شهادت حضرت فاطمه علیها السلام از روایات متواتر است.
ص: 127
با من حرف بزن.» پس از آن به مسجد رفتند و شهادت مادرشان را به اطلاع پدر بزرگوارشان رساندند. حضرت علی علیه السلام خود را به خانه رساند، در حالی که می گفت: «ا ی دخت محمد، تسلای خاطر من به تو بود، پس از تو به که دل خوش سازم» فرمود:
خدایا من از دخت پیامبرت که سلام تو بر او و خاندانش باد، راضی و خشنودم. خدایا دل او را به درد آوردند و تنهایش گذاشتند، تو مونس او باش، از او بریدند، تو به او پیوند و به او ظلم کردند، تو برایش حکم کن، ا ی بهترین حکم کنندگان.(1)
ام کلثوم، دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله ، هنگامی که از شهادت خواهرش حضرت زهرا علیها السلام آگاه شد، از خانه بیرون آمد، در حالی که چادر پوشیده بود، فریاد کشید: «پدرجان، رسول خدا! اکنون به راستی تو را از دست دادیم و دیگر دیدار پس از آن نخواهد بود».
مدینه یکپارچه عزا و مصیبت شد و فریاد و شیون از هر کوی و برزن به گوش می رسید. مردم درب خانه حضرت علی علیه السلام جمع شده و منتظر خروج پیکر حضرت فاطمه علیها السلام گشتند، اما ابوذر بیرون آمد و گفت: «بازگردید، مراسم دفن دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله امشب انجام نمی گیرد».(2)
حضرت علی علیه السلام به غسل حضرت فاطمه علیها السلام پرداخت. امام صادق علیه السلام علت را چنین ذکر کردند: «حضرت زهرا علیها السلام را جز صدیق اکبر نمی توانست غسل دهد، آن چنان که مریم را جز عیسی علیه السلام غسل نداد».(3)
در روایت دیگر از امام صادق علیه السلام آمده است: حضرت علی علیه السلام سه مرتبه
________________________________________
1- بحارالانوار، ج 18، ص 471
2- روضه الواعظین، ص 131.
3- علل الشرایع، ص 22.
ص: 128
و پنج بار آب بر پیکر حضرت زهرا علیها السلام ریخت و در مرتبه پنجم مقداری کافور را هم با آن آمیخت. در آن حال می فرمود: «خدایا، این کنیز تو و دختر پیامبر تو و برگزیده خلقت می باشد. خداوندا، حجت او را به او تلقین نما، برهان او را بزرگ گردان، درجات او را متعالی ساز و او را به محمد صلی الله علیه و آله برسان».(1)
بعد از آن او را حنوط کرد و آن باقی مانده حنوطی بود که جبرئیل نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آورده و حضرتش فرموده بود:
«ا ی فاطمه، این حنوط را جبرئیل از بهشت آورده و می گوید آن را بین خود تقسیم کنید و مقداری هم برای من بگذارید.» حضرت فاطمه علیها السلام گفت: «یک ثلث آن برای شما باشد و مابقی هم هر چه علی علیه السلام بگوید.» رسول خدا صلی الله علیه و آله گریست و او را در آغوش گرفت و فرمود:
«همانا تو همیشه برخوردار از توفیق الهی هستی، در سرحد رشد و کمال هستی، به هدایت رسیده ا ی و از جانب غیب به تو الهام می شود».(2)
پس از آن، حضرت علی علیه السلام فرمود: «درباره باقیمانده حنوط چه می گویی»؟
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «آن متعلق به تو است».

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

پس از غسل حضرت فاطمه علیها السلام ، حضرت علی علیه السلام ایشان را در هفت پارچه کفن پیچید، اما قبل از اینکه چهره او را بپوشاند، صدا زد: «ام کلثوم، زینب، فضه، حسن، حسین! بیایید و با مادرتان وداع کنید که این آخرین دیدار تا ملاقات در بهشت است.» حسن و حسین علیه السلام خود را روی مادر
________________________________________
1- بحارالانوار، ج 18، ص 263.
2- سید بن طاووس، الطُرَف، ص 41.
ص: 129
انداختند و زاری کنان گفتند:
آه مادر، چندی پیش سوگ جدمان رسول خدا صلی الله علیه و آله کمرمان را شکست و اکنون هم داغ تو هستی ما را ربود. چون بر جدمان وارد شدی، سلام ما را به او برسان و بگو: ما بعد از تو در دار دنیا یتیم شدیم.
حضرت علی علیه السلام می فرماید:
خدا را گواه می گیرم که حضرت فاطمه علیها السلام خم شد و دستانش را گشود و حسن و حسین را در آغوش گرفت، اما صدای هاتفی را شنیدم که می گفت:
ا ی ابالحسن، آن دو را از روی ایشان بردار. به خدا قسم فرشتگان آسمان سخت گریان شدند.(1)
درباره محل دفن فاطمه علیها السلام دیدگاه های علما متفاوت است. برخی قبر آن حضرت را در بقیع دانسته اند.(2) علامه حلی در المنتهی و شیخ صدوق گفته اند: نظر صحیح آن است که حضرت در خانه اش دفن شده، بنی امیه چون مسجد را توسعه دادند، قبر داخل مسجد شد.(3) صدوق می گوید: پس از پایان حج به مدینه بازگشتم و آن حضرت را در خانه اش زیارت نمودم. علامه مجلسی در مرآهالعقول همین نظر را تقویت کرده است.(4)

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

واپسین سخن

بدون تردید شخصیت حضرت فاطمه زهرا علیها السلام در همه دوران ها، الگوی
________________________________________
1- بحارالانوار، ج 10، ص 51.
2- حسین بن عبدالوهاب الشعرانی، عیون المعجزات، ص47.
3- أبوجعفر محمد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، من لا یحضره الفقیه، ص220.
4- مرآه العقول، ج1، ص39.
ص: 130
بسیار مناسبی برای مردم به ویژه نسل جوان بوده و هست. ازاین رو، در این نوشتار بر آنیم تا با بررسی شخصیت و سیره فردی، خانوادگی، اجتماعی و سیاسی، حضرت را تعریف کنیم و سپس علل ماندگاری آن حضرت را به عنوانی الگویی جاویدان برای نسل حاضر، فرادید مخاطبان قرار دهیم.
باید در این راه شخصیت آن بانوی بزرگ را به درستی تبیین کرد و از نگاه سطحی نگرانه و تک بعدی به شخصیت آن حضرت پرهیز کرد و منظومه شخصیتی ایشان را از نظرگذراند. بحث از حضرت فاطمه زهرا علیها السلام بحث درباره زنی است که نقش های گوناگونی را در زندگی ایفا کرده و با اینکه عمری محدود و کوتاه داشت و دوران زندگی اش بسیار اندک بود، تاریخ حیاتش به گونه ای است که هر ورقی از آن برای ما و آیندگان درس زندگی است. آن بزرگوار تنها به عصر خود تعلق نداشت؛ بلکه الگویی جاویدان برای همه عصرهاست.

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

حضرت فاطمه زهرا علیها السلام فرشته ای زمینی و انسانی الهی و عابد و متخلق به تمام معنا بود. بر اثر تقوا و بندگی و در پرتو اطاعت محض از فرامین الهی، نشان عصمت را از خدای خویش دریافت کرد.
او مادری است که منشأ صلاح و رستگاری فرزندان سببی و معنوی خویش در طول تاریخ شده است؛ همسر و همدمی وفادار و دلسوز و همراهی بی همتا است؛ عالمه و دانشمندی معصومه و بی خطا است و حجتِ حجج الهی؛ مصحف وی که رهاورد اتصال وی با عالم ملکوت وخدای متعال است، دست گردان و دستمایه ائمه طاهرین است؛ در عرصه علمی کسی را یارای برابری با اونیست، صدها روایت ارمغان ایشان برای بشریت
ص: 131
شده و ده ها عالمه همچون فضه نوبیه، و اسماء و از همه مهم تر دختران دانشمندی چون زینب کبری وحضرت ام کلثوم علیها السلام پرورانده است که خطبه ها و سخنان این بانوان، قطره ای از دریای دل انگیز ریحانه نبوت را به همراه آورده است. در عرصه های سیاسی و اجتماعی فعال و در خدمت رسانی به مردم و نیازمندان بی مانند بود. هنگام انجام تکلیف سیاسی خدامحور، ولایت مدار و بی باک در گفتار بود و با همه توان به میدان سیاسی آمد، مقاوم ماند و چون یاسی کبود عاشقانه اولین شهید راه ولایت شد.
در جهان معاصر، معرفی زندگی گهربارش برای همگان راه گشاست؛ زیرا در عصر ما که عصر گسیختگی عقاید و ایدئولوژی هاست و عده ای برای به دست آوردن هدفی روشن و معنادار زندگی، مات و مبهوتند و در پی الگویی هدایت بخش مشتاقند. در چنین شرایطی چه بهتر که راه فاطمه علیها السلام ارائه گردد که سرور عالمیان و الگوی هر زن و مرد مسلمانی است و منش و سخنش را دوست و دشمن تأیید می کند.
عبادت همراه با خشوع که با حضور قلب در پیشگاه خداست، ستایش دارد؛ نه عبادت با خضوع که با اعضا و جوارح انجام می گیرد و از هر فردی ساخته است. آنچه اهمیت دارد کیفیت و روح عبادت است و حضرت فاطمه زهرا علیها السلام وقتی در محراب عبادت قرار می گرفت، دگرگون می شد و خشیت الهی سراسر وجودش را فرا می گرفت، ستون های بدنش به لرزه در می آمد و اشک های سوزانش جاری می شد. او با تمام وجود در محضر خدا قرار می گرفت. و مشق بندگی وتقرب می آموخت.(1)
________________________________________
1- حبیب ا... احمدی، فاطمه الگوی زندگی، صص 70 _ 71.
ص: 132
ازاین رو، قرآن کریم از عبادت همراه با خشوع ستایش می کند و می فرماید: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ هُمْ فِی صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ».(1)
به درستی، سیره و شیوه زندگی حضرت فاطمه زهرا در چند بخش قابل توجه است و در حقیقت سبک زندگی او را تشکیل می دهند:
الف) درارتباط با خالق هستی و ادای وظیفه و انجام تکالیف دینی کوشا بود. عالمان و عابدان به سلوک عبادی و عرفانی او حسرت می خوردند. او بنده شاکر درگاه ربوبی بود و شکر نعمت در هر حال و هر شرایط بر زبانش نقش می بست... .
ب) در ارتباط با تزکیه و تهذیب نفس و دست یابی به کمال انسانی و بالاترین مدارج آن، بی نظیر بود. به عبادت، نماز و دعا، عشق می ورزید. بهترین دلیل بر عشق عبادی وی این است که با وجود انجام همه کارهای خانه مانند آسیاب کردن گندم تا پختن نان و خستگی و ناتوانی ناشی از آن به جای استراحت شبانه تا صبح عبادت می کرد. چنان که فرزندش امام حسن می فرماید: «مادرم از سحر تا سپیده صبح، پیوسته رکوع و سجود به جا می آورد و می شنیدم که مؤمنان را دعا می کرد و آنها را نام می برد.» امام حسن مجتبی علیه السلام درباره چگونگی عبادت مادر بزرگوارشان می فرمایند: «ما کان فی الدنیا اجحد من فاطمه، کانت تقوم حبی تتورم قدماها»؛(2) حضرت زهرا در عبادت خداوند عابدترین مردم بود. او آن قدر برپا می ایستاد تا پاهایش ورم می کرد. در راستی بی نظیر و در پرهیزکاری و خویشتن بانویی بی بدیل بود:
ج) در ارتباط با دیگران و در مشی خانوادگی و اجتماعی زبانزد خاص و
________________________________________
1- مؤمنون: 1 و 2.
2- بحارالانوار، ج 43، ص 6.
ص: 133
عام بود. در رعایت حق شوهر می کوشید و به گونه ای عمل می کرد تا شوهر از او راضی باشد و حق او ادا شود. آن حضرت کاستی های مادی خانه را تحمل می کرد و هیچ گاه به حضرت علی نمی گفت. همچنین هیچ گاه از او خواهشی نکرد که مبادا، حضرت علی نتواند با اسباب و علل طبیعی آن را برآورد و برای انجام ندادنش شرمگین شود. او همواره در برابر حضرت علی، متواضع بود، در خدمت شوهر و فرزندان بود. همسری دلسوز و باوفا و مادری مهربان و فداکار بود؛ تا جایی که در آخرین لحظات زندگی نگران شوهر بود. همچنین در وصیت نامه خویش نگاه رئوف او متوجه فرزندان سببی و معنوی نیز شد و سلام و سفارش به آیندگان را هم از یاد نبرد.

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

به درستی، سیره و شیوه زندگی حضرت فاطمه زهرا در چند بخش قابل توجه است و در حقیقت سبک زندگی او را تشکیل می دهند:
الف) درارتباط با خالق هستی و ادای وظیفه و انجام تکالیف دینی کوشا بود. عالمان و عابدان به سلوک عبادی و عرفانی او حسرت می خوردند. او بنده شاکر درگاه ربوبی بود و شکر نعمت در هر حال و هر شرایط بر زبانش نقش می بست... .
ب) در ارتباط با تزکیه و تهذیب نفس و دست یابی به کمال انسانی و بالاترین مدارج آن، بی نظیر بود. به عبادت، نماز و دعا، عشق می ورزید. بهترین دلیل بر عشق عبادی وی این است که با وجود انجام همه کارهای خانه مانند آسیاب کردن گندم تا پختن نان و خستگی و ناتوانی ناشی از آن به جای استراحت شبانه تا صبح عبادت می کرد. چنان که فرزندش امام حسن می فرماید: «مادرم از سحر تا سپیده صبح، پیوسته رکوع و سجود به جا می آورد و می شنیدم که مؤمنان را دعا می کرد و آنها را نام می برد.» امام حسن مجتبی علیه السلام درباره چگونگی عبادت مادر بزرگوارشان می فرمایند: «ما کان فی الدنیا اجحد من فاطمه، کانت تقوم حبی تتورم قدماها»؛(2) حضرت زهرا در عبادت خداوند عابدترین مردم بود. او آن قدر برپا می ایستاد تا پاهایش ورم می کرد. در راستی بی نظیر و در پرهیزکاری و خویشتن بانویی بی بدیل بود:
ج) در ارتباط با دیگران و در مشی خانوادگی و اجتماعی زبانزد خاص و
________________________________________
1- مؤمنون: 1 و 2.
2- بحارالانوار، ج 43، ص 6.
ص: 133
عام بود. در رعایت حق شوهر می کوشید و به گونه ای عمل می کرد تا شوهر از او راضی باشد و حق او ادا شود. آن حضرت کاستی های مادی خانه را تحمل می کرد و هیچ گاه به حضرت علی نمی گفت. همچنین هیچ گاه از او خواهشی نکرد که مبادا، حضرت علی نتواند با اسباب و علل طبیعی آن را برآورد و برای انجام ندادنش شرمگین شود. او همواره در برابر حضرت علی، متواضع بود، در خدمت شوهر و فرزندان بود. همسری دلسوز و باوفا و مادری مهربان و فداکار بود؛ تا جایی که در آخرین لحظات زندگی نگران شوهر بود. همچنین در وصیت نامه خویش نگاه رئوف او متوجه فرزندان سببی و معنوی نیز شد و سلام و سفارش به آیندگان را هم از یاد نبرد.