فاطمه علیها السلام الگویی بی بدیل گذری بر سیره و سخن فاطمه علیها السلام

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

درس هایی از شیوه تربیتی حضرت زهرا علیها السلام در تربیت کودکان

1. از همان سنین کودکی فرزندان زهرا علیها السلام مأنوس با مسجد تربیت می شدند. به همین دلیل امام حسن مجتبی علیه السلام تشویق می شدند تا همه سخنرانی ها و کلمات پیامبر را به ذهن بسپارند.
2. فاطمه زهرا علیها السلام به ما یاد دادند که با کودکان خود گفت وگوهای علمی داشته باشیم.
3. از کودک می توان استفاده علمی برد.
4. کودکان را باید تشویق به سخن علمی کرد. (استنطاق علمی)
5. گفت وگوی کودکان شیرین و شنیدنی است، پس حضرت علی علیه السلام هم خواستند کلام امام حسن را بشنوند.
6. مادر ملاحظه روحیات حسن علیه السلام را نمود و از حضرت علی علیه السلام خواستند برای شنیدن صدای حسن علیه السلام پنهان شوند.
7. این عمل حضرت زهرا علیها السلام تمرین برای تقویت بیان و تسلط برای سخن حق و علمی گفتن است.
8. این عمل حضرت زهرا علیها السلام ؛ یعنی بخشی از زندگی را به مدرسه تبدیل کردن و معلم و شاگرد شدن اعضای خانواده.
________________________________________
1- بحارالانوار، ج43، ص338.
2- سید محمدتقی مقدم، فضائل الزهرا علیها السلام، ص 82.
ص: 82
9. این عمل حضرت؛ یعنی ایجاد امکانات و زمینه سازی برای ابراز وجود فرزندان در خانه.
10. از این روایت معلوم می شود فرزندان با مادران راحت تر هستند؛ بنابراین، مادران باید بیشتر به جنبه های تربیتی فرزندانشان بپردازند.
11. این عمل دانش فرزند را تقویت کرده و بالا می برد.
12. علی علیه السلام امام حسن را تشویق بر خوش فهمی کردند.(1)

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

4. رفتارشناسی اجتماعی

الف) حضور در اجتماع و هدایتگری

حیات اجتماعی حضرت فاطمه علیها السلام نیز از این بابت درس آموز است. با آن همه، عشق و علاقه ای که به عبادت و بندگی خدا دارد، زندگی اجتماعی را بر رهبانیت برتری می دهد. می خواهد در جامعه باشد، از درد افراد جامعه سر در آورد، به امور مسلمین اهتمام ورزد. در حیات اجتماعی، او وجود ضوابط را برای روابط انسانی، بر بی بندوباری و آزادی بی قید و شرط ترجیح می دهد، اخلاق سرچشمه گرفته از مذهب را بر خوی طبیعی اهتمام به امور مسلمین را بر بی غمی، داوری و قضاوت در راه خدا را بر سهل گیری و بی تعادلی، حق طلبی را بر نادیده گرفتن، تحرک را بر در جازدن، وحدت را بر تفرقه و مبارزه در برابر باطل را بر سکوت و خاموشی ترجیح می دهد.
در اصل، شیوه او در فعالیت های اجتماعی، دربردارنده روش جدید و درس آموزی برای جامعه انسانی و به ویژه زنان است. ایشان در جنبه های اجتماعی از پدر دروس بسیاری آموخت، مانند: درس اخلاق، رفتار درست
________________________________________
1- فرهنگ فاطمیه، ص110.
ص: 83
اجتماعی، مساوات و مواسات و از آن مهم تر درس ایثار، وظیفه مندی در برابر افتادگان و محرومان، کمک به اسراء، ایتام و مسکینان، یتیم داری و سرپرستی و کفالت آنان، خوش رفتاری با بردگان و زیردستان، خدمت به مردم، حتی به بهای قبول رنج برای خویشتن و... .
حضرت زهرا علیها السلام با اینکه امور خانه را بر عهده داشت به تربیت فرزندان می پرداخت و کانونی آنچنان گرم و متعهد را مسؤلانه مدیریت می کرد، از مشارکت اجتماعی دور نبود و رسول خدا صلی الله علیه و آله برای او برنامه و تکلیفی معیّن کرد که او در آن شرکت کند. از جمله هدایت زنان و حل مسائل و مشکلات آنها، شرکت در مراسم بیعت زنان با پیامبر، حتی حضور در برنامه مباهله با نصارای نجران که قرآن به آن اشاره دارد.(1)

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

ب) رسیدگی به نیازمندان

حضرت فاطمه علیها السلام مسلمانی است که اهتمامی فراوان به انجام امور مسلمین دارد؛ می داند هر کس صبحگاهان از. خواب سر بر می آورد، باید به امور مسلمین همت گمارد؛ زیرا در غیر این صورت مسلمان نیست.
او اصل را در زندگی این قرار داده است که برای مردم خدمتی انجام گیرد. همچنین این بینش قرآنی برای او وجود دارد که امت اسلامی بهترین هستند؛ ازآن رو که برای مردم آفریده شده اند و برخلاف این سخن شاعر که می گوید هر کس سعی دارد دیگران را برای زندگی خود بخواهد، حضرت فاطمه علیها السلام نمونه کسی است که زندگیش را برای دیگران می طلبد.
او اصل را بر این قرار می دهد که به مردم خدمتی کند و زیر بازویی را
________________________________________
1- دکتر قائمی، مکتب زهرا، ص 57.
ص: 84
بگیرد یا مشکلی را حل کند و در این راه تنها در خانه ماندن روا نیست؛ مگر آن گاه که این هدف در خانه نیز حاصل شود. حضرت فاطمه علیها السلام در پی رفع کاستی ها است؛ بنابراین ناچار از خانه بیرون می آمد و به چاره درد می پردازد.
شما جلوه ای از اهتمام او به امور مسلمین را در دوران پس از وفات پیامبر می بینید که چگونه شب ها همراه حضرت علی علیه السلام و حسنین سوار بر مرکبی شده و به در خانه این و آن می رود. او خود را در جامعه ای می یابد که مردم آن، گرفتار ضعف فکری هستند وگمان دارند کار از کار گذشته و باید تسلیم رأی شیخین باشند. حضرت زهرا علیها السلام می خواهد آنان را بیدار کند.

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

شما جلوه ای از اهتمام او به امور مسلمین را در دوران پس از وفات پیامبر می بینید که چگونه شب ها همراه حضرت علی علیه السلام و حسنین سوار بر مرکبی شده و به در خانه این و آن می رود. او خود را در جامعه ای می یابد که مردم آن، گرفتار ضعف فکری هستند وگمان دارند کار از کار گذشته و باید تسلیم رأی شیخین باشند. حضرت زهرا علیها السلام می خواهد آنان را بیدار کند.
ایشان با وجود امکانات ناشی از درآمدهای گوناگون، جامه و چادری وصله دار می پوشید، آن چنان که دیدار این مسئله برای افرادی چون سلمان تحمل ناپذیر بود، ولی گذشت و ایثار او بیش از ثروتمندان بود. چنان بر خود تنگ گرفته بود که پیامبر وقتی بر او و فرزندانش وارد شد و بی رمقی ناشی از گرسنگی شان را دریافت، فریاد زد: اهل بیت محمد از گرسنگی در حال مرگند و... .
حضرت زهرا علیها السلام درآمد ناشی از فدک، و پشم ریسی را میان تهیدستان بنی هاشم و مهاجران تقسیم می کرد، بدون اینکه منّتی بر آنان داشته باشد و در این کار تا اندازه ای پیش رفت که آیه ایثار درباره شان نازل شد. اگر چه خود نیازمند باشند، باز هم به ایثار می پردازند آنان که غذا را ازگلوی خود درآورده و به گدا و یتیم و اسیر می دهند.(1)

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

ج) رعایت حقوق دیگران

یکی از برنامه های زندگانی حضرت فاطمه علیها السلام اولویت بندی کارها و واگذاری بخشی از وظایف داخلی خانه به خدمتکاری شایسته به نام فضه است. پرداختن به کارهای اصولی تر مطابق با شأن و شایستگی های خود و استخدام افرادی در حوزه های کاری روزمره و تحت تربیت قرار دادن آنها، ضمن تأمین زندگی آنان در زندگی معصومان علیهم السلام قرار داشته است در این میان آنچه مهم است، حفظ کرامت های انسانی خدمتکار؛ آموزش و پرورش او و انتقال کمالات خود به خدمتکار؛ پرهیز از فخرفروشی و سروری کاذب بر او و رعایت همه حقوق کاری و انسانی خدمتکار است.
در زندگی حضرت فاطمه علیها السلام علاوه بر همه این موارد، به نکته ای عجیب تر برمی خوریم؛ ایشان به منظور رعایت حال کارگر و حفظ حقوق او، همچنین برای تامین موارد یادشده با تقسیم عادلانه کار بین خود و خدمتکار، نمونه ای از عدالت انسانی و رعایت حق کارگر و خدمتکار را به نمایش می گذارد. ایشان با این عمل خود، به افراد سودجو و بی انصاف هشدار می دهد که با استخدام کارگران و خدمتکاران، همه امور زندگی خود را به آنان می سپارند و همچون انگلی از دسترنج زحمات آنان تغذیه می کنند. ما در جوامع دیروز و امروز چه بسیار افراد مرفه و بی دردی داریم که برای خود امتیازهای طبقاتی قائل می شدند و با استخدام عده ای هم نوع، از پرداخت حقوق اولیه و مسلّم زیردستان خود دریغ می کنند و از نتیجه زحمات آنان برای خود بهترین زندگی ها را ترتیب می دهند و این خلاف سفارش و سیره اولیای دین از جمله پیامبر صلی الله علیه و آله و حضرت فاطمه علیها السلام است.
اخلاق فردی و اجتماعی ایشان و سیره رفتارشان ویژگی هایی دارد که امیدواریم مورد استفاده پژوهشی مدیران محترم قرار گیرد.

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

د) صیانت از حجاب _ عفاف

علی علیه السلام فرمود:
با انس بن مالک نزد پیامبر بودیم و ایشان بالای منبر بود. پرسید: «به من خبر دهید و بگویید چه چیز برای زن از همه چیز بهتر است»؟ هر کس سخنی گفت و به نتیجه ای منجر نشد. مردم درمانده و متفرق شدند. من نزد فاطمه علیها السلام آمدم و سؤال پیامبر صلی الله علیه و آله را تکرار کردم. فاطمه علیها السلام فرمود: «بهترین چیز برای زن این است که آنها مردی را نبینند و مردی هم آنها را نبیند.» خبر را به پیامبر بردیم. تحسین و تأکید کرد و فاطمه علیها السلام را در کنار گرفت و فرمود «ذُریهُ بَعضُها مِن بَعضٍ».
در شب ازدواج فاطمه علیها السلام هنگامی که او به خانه شوهر رفت، از پدرش پرسید تکلیف و وظیفه من وعلی در این خانه چیست؟ پیامبر نیز کارهای داخل خانه را به فاطمه علیها السلام وکارهای بیرون را به علی علیه السلام سپرد، فاطمه علیها السلام پس از تقسیم کار گفت جز خدا کسی نمی داند که چقدر خوشحال شدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا از مواجهه با مردان معاف کرد.
حضرت زهرا علیها السلام ضوابط پوشش را در برخورد با نامحرم کاملاً رعایت می کرد و سعی داشت از نامحرمان کناره گیری کند.
سفارش و دستور اسلامی این است که زن، خود را زینت کند، ولی برای شوهر؛ متجمل باشد، ولی در خانواده و برای همسر، اسلام این را وظیفه ای برای زن می داند و لذّات پدید آمده از آن را لذّاتی مشروع و حلال می شمارد. در آنچه که درباره بیرون است، اسلام اصرار دارد که زن خودآرایی نکند، خود را به بویی خوش نیاراید، لباس شهرت نپوشد، از کفش و پای او صدایی برنخیزد و... و فاطمه علیها السلام این چینن بود و در تمام مدت عمر چنان
ص: 87
عمل می کرد.
روایات ما نشان می دهند که فاطمه علیها السلام خود را برای همسر خویش می آراست و حتی در یکی از جنگ های صدر اسلام که علی به سلامت از جنگ بازمی گشت، فاطمه علیها السلام خود را آرایش کرد و به استقبال علی رفت؛ این لذت حلالی است که اسلام بر آن صحه گذارده و بانوی اسلام بدان عامل است. همچنین زن می تواند با رعایت حجاب و عفاف به ضرورت نیاز جامعه و خودش حضور اجتماعی داشته باشد، از حق خود و خانواده و شرافت جامعه و اسلام دفاع کند. پوشش مانع حق گویی، حق طلبی، و حتی مانع کار و تلاش نیست. فاطمه علیها السلام با وجود چنان پوشش و حجابی با وجود خانه داری، یاری دهنده و همکار همسرش بود، حضور اجتماعی به هنگام داشت، در مسیر هدایت زنان و بانوان گام برمی داشت، خط سیاسی روشنی را تعقیب می کرد، حق طلب و مبارز بود و در برابر ناروایی ها و نامرادی ها با تمام وجود می ایستاد تا آنجا که خلیفه زمان را به محاکمه می کشاند. تاریخ فریقین پر است از تلاش ها و اقدامات او و همین مسئله از یک سو پاسخی است به آنها که حجاب را عامل محدودیت و قید وبند برای کار و تلاش اجتماعی معرفی می کنند و از سوی دیگر درسی است برای همه آنها که می خواهند در صراط مستقیم و وادی حق گام بردارند و تلاش کنند.(1)

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

5. رفتار شناسی سیاسی
زیر فصل ها
روش ها و راهبردهای رفتار سیاسی

از لحاظ رفتار سیاسی، می توان حضرت زهرا علیها السلام را یکی از بزرگ ترین زنان
________________________________________
1- مکتب زهرا، صص103 _ 104.
ص: 88
سیاسی جهان اسلام نامید. حضرت زهرا علیها السلام پس از شهادت _ وفات _ پیامبر صلی الله علیه و آله در مدینه و در مواجه با غاصبان ولایت و حقوق اهل بیت علیه السلام رفتارهایی از خود نشان دادند که بزرگواری آن حضرت را به طور کامل آشکار کرد.
گرچه مردم و امت اسلام پیش از جریان سقیفه، حضرت زهرا علیها السلام را به عنوان دخت پیامبر صلی الله علیه و آله و همسر امیرمؤمنان و مادر امام حسن و امام حسین علیهم السلام می شناختند و شناختشان محدود به اعمال عبادی و اخلاقی و نجابت نژادی حضرت می شد؛ پس از جریان سقیفه دیگر سخن حضرت زهرا علیها السلام از حقوق خود و از اطرافیان نبود؛ بلکه این بار، حق خداوند از زبان زن کاملی جاری می شد که بهتر از همه یاران پیامبر از حق خدا و رسولش آگاه بود.
جز عملکرد حضرت در رویارویی با غاصبان حکومت و افراد دیگر از مهاجران و انصار به بارزترین رفتار سیاسی حضرت در چند مورد از وقایع که پس از سقیفه رخ داد، اشاره می کنیم:

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

یک _ بیان خطبه در مسجد مدینه

خطبه حضرت صدیقه علیها السلام ، یکی از برگ های برجسته و اساسی تاریخ است که با تجزیه و تحلیل آن می توان به اصل ماجرای خلافت و رویدادهای پیش و پس از آن رسید.
آنچه برای همه مسلّم است و به حدیث متواتر ثابت شده، باید پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله علی بن ابی طالب علیه السلام بر سرنوشت سیاسی مؤمنان و جامعه اسلامی حاکم باشد، ولی جریان های نهان و آشکار، دوست و دشمن با تشکیل سقیفه یکی از تاریک ترین دوران های صدر اسلام را رقم زد؛ دوره ای
ص: 89
که موجب شد، حضور امام معصوم در صحنه جامعه و در امور سیاسی، اقتصادی و نظامی دچار محدودیت و سرانجام ظاهری و بی تأثیر شود و این حاصل مشورت شوم سقیفه بود که در یک کلام می توان گفت دیانت را از سیاست جدا کرد و ارتدادی اجتماعی پدید آورد و همین مسئله، نقطه شروع دگرگونی و ارتجاع فرهنگی و به عبارتی استحاله فرهنگی و بازگرداندن مردم از اهداف و خواسته های خدایی پیامبر بزرگوار اسلام بود. حضرت فاطمه علیها السلام در خطبه ها و بیانات خود به برخی از عوامل استحاله فرهنگی اشاره می کند.
همچنین حاکم نیشابوری در حدیث امان به سند صحیح از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده است:
ستارگان سرچشمه امان برای اهل آسمان اند و اهل بیتم مایه امان برای امتم از اختلاف می باشند و اگر قبیله ا ی از عرب با آنان مخالفت کند، بین خودشان اختلاف خواهد افتاد؛ در نتیجه، جزو حزب شیطان خواهند شد.(1)

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

دو _ سیاست سکوت و گریه

جسم حضرت فاطمه علیها السلام پس از درگذشت پدر، روز به روز بیشتر از بین می رفت و توانش کمتر می شد. قلبش هیچ آرام نداشت و چشمش دائم گریان بود. آن قدر می گریست که تاب از کف می داد. این مسئله در روز به کرات تکرار می شد. حسنین علیه السلام را در مقابل خود می نشاند و می گفت: «کجاست پدر شما که بسیار نزدش عزیز بودید و شما را بر دوش خود برمی داشت؟ کجاست پدر شما که بیش از همه بر شما مهر می ورزید و اجازه نمی داد که گرد و خاک زمین بر پایتان بنشیند؟ دیگر گذشت آن دوران عزت
________________________________________
1- مستدرک (حاکم)، ج3، ص149.
ص: 90
و سربلندی، دیگر این در، هر روز به روی شما گشوده نمی شود».(1)
حضرت فاطمه علیها السلام هنگام رحلت پدر بزرگوارش صلی الله علیه و آله فرمود:
هر گاه قومی بمیرند، به خدا سوگند که کمتر یاد می شوند، ولی به خدا سوگند، یاد پدر من از روزی که رحلت کرده، افزون تر شده است. من آن وقتی را یاد می کنم که مرگ میان ما جدایی انداخت. پس خودم را به وسیله یاد پیامبر خدا، محمد صلی الله علیه و آله تسلی می دهم و به خود می گویم که مرگ راهی است که همه ما باید برویم و هر که امروز نمرده است، فردا خواهد مرد.
همچنین در مرثیه پدرش صلی الله علیه و آله فرموده است:
به آنکه در زیر طبقات زمین پنهان است، بگو: اگر تو شیون و فریاد مرا همچنان می شنوی، بر من انبوهی از مصیبت ها فروریخت که اگر بر روزها فرو می ریخت، همچون شب ها تیره و تار می شد. آری در سایه حمایت رسول خدا صلی الله علیه و آله بودم. از بخل و دشمنی کسی ترسی نداشتم و او زینت من بود، اما امروز در برابر هر فرومایه ا ی خاشعم و از ستم دشمن می هراسم و ستمگر را به وسیله حجاب دفع می کنم. پس اگر قُمری شب هنگام، با صدای شکسته و حزین می نالد، من بامدادان گریه و ناله سر می دهم. آری، پس از تو، باید غم و اندوه، انیس و مونس من باشد و باید در فراق تو اشک چشمم را قرین و همراه خود سازم. چه چیز است بر کسی که تربت پاک احمد صلی الله علیه و آله را بوییده است؟! تا آخر عمر، دیگر هیچ عطر دیگری را نبوید.(2)
و نیز فرموده است:
________________________________________
1- مناقب (ابن شهر آشوب)، ج2، ص 116.
2- مناقب (ابن شهر آشوب)، ج 1، صص 169 _ 167.
ص: 91
«(پدر جان!) تو حدقه چشم من بودی هر بیننده ا ی بر تو می گرید! هر که بخواهد می تواند پس از تو در فراقت بمیرد ولی من همواره بر فراق تو بیمناکم».(1)

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

و نیز می فرماید:
دنیا خبر مصیبت تو را به ما داد و در دادن خبر شتاب کرد و بانگ برآورد؛ بدانید که کوچ کردن او قطعی شد و بدرود گفت.(2) همچنین آن حضرت فرمود:
به راستی که مرا کوهی بود که به سایه آن پناه می بردم، اما امروز مرا در معرض حرارت خورشید واگذاشته، چون زمین خشکی هستم! تو در کنارم پشتیبانم بودی. مادامی که چون ابری بر سرم سایه افکنده بودی، ولی امروز پس از تو، چه کسی به من بال و پر می دهد؟! وقتی که من چشم بر هم می گذارم، می دانم که بهترین جنگجو و بهترین سلاح من از دست رفته است! رحلت او فرارسید و مرا به دست عزا و مصیبت سپرد و دگرگونی روزگار بر تمام وجود من راه یافت. کلاغ سیاه پر و بالش را بر من گسترد و من در میان شمشیرها و نیزه ها قرار گرفتم. به راستی که از کسی که شب و روز را سپری می کند، درشگفتم. در حالی که مرگ بین صبحگاه و شامگاه قرار دارد. امروز در برابر فرد بیچاره ا ی خاشعم و از خواری خود پرهیز دارم و ستمکارم را با مقنعه ام دفع می کنم و هرگاه قُمری با صدای شکسته و حزینش در شب روی شاخسار می نالد، من در صبحگاهان گریه و ناله سر می دهم. پس خداوند بر مصیبتی که به من وارد شده است، مرا صبر دهد که با
________________________________________
1- مناقب (ابن شهر آشوب)، ج 1، صص 169 _ 167.
2- مناقب (ابن شهر آشوب)، ج 1، صص 169 _ 167.
ص: 92
رفتن پیامبر از دنیا، چراغ من خاموش شد.(1)
ابن عبید ربّه می گوید:
حضرت فاطمه علیها السلام بر سر مرقد پدرش ایستاده بود و می گفت:
پدر جان! ما گرفتار فقدان تو شدیم، مانند زمینی که بی باران بماند و از همان لحظه که تو از انظار پنهان شدی، وحی و کتاب ها نیز از نظر ما پنهان شد. کاش پیش از تو، مرگ با ما مصادف می شد. چون مصیبت تو پیش آمد و کتاب ها میان ما و تو فاصله شد.(2)