سلطان دردها (سنگ کلیه)
سنگ كليه به‌خصوص در كشور ما يكي از بيماريهاي شايع كلينيك ارولوژي محسوب مي‌شود و موادي كه از آن با عنوان سنگ كليه ياد مي‌شود واقعاَ سنگ هستند!
درباره اين مشكل بسيار شايع و بي‌نهايت دردناك پاي صحبت‌هاي دكتر حسين كرمي نشستيم. وي جراح و متخصص بيماريهاي كليوي و فوق تخصص اندويورولوژي (درمان اندوسكوپي بيماريهاي كليه) و دانشيار دانشكده پزشكي دانشگاه شهيد بهشتي است.
آقاي دكتر مي‌گويند درد سنگ كليه يكي از شاه‌دردهاي علم پزشكي است؟
بله. درد سنگ كليه در كنار درد زايمان و دندان درد يكي از شاه دردهاي علم پزشكي است. از مشخصات درد سنگ كليه اين است كه ناگهاني بوده با تهوع و استفراغ همراه است و حالت موجي دارد يعني درد اصطلاحا مي‌گيرد و ول مي‌كند. بيمار به‌شدت بي‌قرار مي‌شود و به‌دنبال راهي براي كاهش درد مي‌گردد.
يعني اگر كسي سنگ كليه داشته باشد الزاما درد هم دارد؟
نه، ممكن است سنگ در كليه يا ساير بخش‌هاي سيستم ادراري بيمار گير كرده باشد و كليه را از كار انداخته يا به آن صدمه رسانده باشد و كوچكترين علامتي هم نداشته باشد. از طرفي امكان دارد سنگ‌ريزه كوچكي از جاي خود حركت كرده و شديدترين دردها را در پهلوي بيمار ايجاد كند يا اينكه ممكن است فردي به‌طور اتفاقي آزمايش بدهد يا سونوگرافي انجام دهد و متوجه سنگ بزرگ شاخ گوزني در كليه خود بشود بدون اينكه كوچكترين علامتي داشته باشد. يكي از نمونه‌هاي سنگ، تشكيل سنگ در مثانه است كه مي‌تواند باعث احتباس و قطع ناگهاني ادرار شود. اين حالت هم بدون علامت قبلي و به‌طور ناگهاني اتفاق مي‌افتد.
اصلاً به چه دليلي سنگ كليه ايجاد مي‌شود؟
دلايل مختلفي وجود دارد. در برخي موارد علت ايجاد سنگ نامعلوم است. اما يك علت ايجاد آن ارث است. در كساني كه پدر يا مادرشان كليه سنگ‌ساز داشته‌اند احتمال بروز سنگ بالاتر است. در كليه اين افراد كلسيم بيشتري دفع مي‌شود يا اينكه موادي به نام مهاركننده در ادرار اين افراد وجود ندارد كه مي‌تواند باعث ايجاد سنگ شود. برخي بيماريهاي ارثي خاص هم مي‌تواند باعث تسريع سنگ‌سازي شود. بيماريهاي مادرزادي و انسداد در سيستم كليوي و مجاري ادرار هم مي‌تواند باعث تشكيل سنگ شود چون ادرار در ناحيه انسداد جمع وته نشين شده و دفع نمي‌شود. همين ته‌نشين‌شدن مي‌تواند باعث تسريع سنگ‌سازي شود. علت ديگر شغل است. در كشورهاي صنعتي افرادي كه پشت ميزنشين هستند و شغلشان با تحرك كمي همراه است بيشتر در معرض سنگ كليه هستند.
رژيم و عادات غذايي هم در ايجاد سنگ كليه نقش دارد. برخي از افراد پروتئين زيادي مصرف مي‌كنند. منظور مصرف زياد از حد موادي مثل گوشت قرمز، لبنيات، خامه و كله‌پاچه است. در عين حال مصرف زياد نمك هم مزيد بر علت مي‌شود. پروتئين و قند و نمك زياد در كنار مصرف كم آب باعث تسريع سنگ‌سازي مي‌شود. يكي ديگر از علت‌هاي تشكيل سنگ وجود عفونت‌هاي ادراري مكرر است. وجود برخي از باكتري‌هاي عفونت‌زا مي‌تواند باعث تشديد سنگ‌سازي شود.
آقاي دكتر وضعيت آب و هوا در تشكيل سنگ كليه نقش دارد؟
بله، مناطق جغرافيايي هم در تشكيل سنگ نقش دارد. سنگ كليه در ساكنين مناطق گرم و مرطوب بيشتر تشكيل مي‌شود مثلاً در شمال ايران.
با توجه به اينكه گفتيد ممكن است سنگ كليه اصلاً علامت نداشته باشد بيمار از كجا بايد متوجه چنين مشكلي شود؟
اگر بيمار دردي مشابه آنچه گفتيم داشته باشد احتمال اينكه سنگ كليه داشته باشد زياد است. اما جدا از اين توصيه مي‌كنيم هر فردي حتي اگر هيچ‌گونه علامت و مشكل كليوي نداشته باشد بايد دو بار در سال از نظر وضعيت كليه و مجاري ادرار معاينه و آزمايش شود. انجام يك سونوگرافي و آزمايش ادرار ساده در بسياري از مواقع باعث تشخيص سريع بيماري مي‌شود.
درباره انواع سنگ‌هاي كليه و روش‌هاي درماني آنها توضيح دهيد.
ببينيد سنگ‌هاي با قطر كمتر از 4 ميليمتر در 90 درصد موارد اصلا نيازي به درمان ندارد و خودبه‌خود دفع مي‌شود. با مصرف مايعات، تحرك و فعاليت بدني و يكسري از داروها سنگ دفع مي‌شود و چون كوچك هستند هنگام دفع، درد خاصي ايجاد نمي‌كند. سنگ‌هاي بين 6-4 ميليمتر تا 70 درصد خودبه‌خود دفع مي‌شود.
در نتيجه اگر سنگ تشخيص داده شود و اندازه‌اش كمتر از 6 ميليمتر باشد 4هفته زمان درنظر مي‌گيريم تا دفع شود. در اين مدت بيمار مايعات فراوان همراه با دارو مصرف كرده و فعاليت بدني‌اش را افزايش مي‌دهد تا سنگ دفع شود. اما اگر سنگ بالاي 6ميليمتر بود بايد درمان ديگري را در نظر بگيريم. در درجه اول اگر علت زمينه‌اي مانند انسداد يا عفونت ادراري وجود داشته باشد سعي مي‌كنيم آن را برطرف نماييم. سپس در مرحله درمان سنگ اگر اندازه سنگ كليه بين 6تا15 ميلي متر باشد با سنگ‌شكني برون اندامي در عرض 3 جلسه خرد مي‌شود. بيمار به‌صورت سرپايي و بدون گرفتن بي‌هوشي و بدون بستري شدن، زير دستگاه سنگ شكن مي‌خوابد و امواج اولتراسونيك كه روي سنگ متمركز شده آن‌را خرد مي‌كند.
آقاي دكتر بسياري از بيماران از روش‌هاي جراحي براي خارج كردن سنگ وحشت دارند. واقعاً چند درصد از بيماران مبتلا به سنگ كليه بايد تحت عمل جراحي قرار بگيرند؟
امروزه خوشبختانه بيشتر از 95 درصد از سنگ‌هاي سيستم ادراري نياز به جراحي باز ندارد. درگذشته براي خارج كردن اين سنگ‌ها از جراحي باز با برش‌هاي يك وجبي در شكم يا پهلوي بيمار استفاده مي‌كردند. در نتيجه همين شكاف جراحي باعث زمينگير شدن بيمار و درد بيشتر مي‌شد و جاي 15-10 بخيه روي شكم بيمار اصلاً وضعيت جالبي نداشت ولي خوشبختانه در حال حاضر ما روش‌هايي كاملاً محافظه‌كارانه براي درمان سنگ‌هاي كليه در اختيار داريم كه درد و ناراحتي بيمار در آنها بسيار بسيار اندك بوده و قابل مقايسه با روش‌هاي قديمي جراحي باز نيست.
اين روش‌ها ي جديد دقيقا چيست؟
ببينيد، اگر سنگي در كليه باشد كه بزرگ بوده يا پس از 3 جلسه به روش سنگ شكني اوليه برون اندامي جواب ندهد با روش غيرتهاجمي سنگ‌شكني درون اندامي و بدون شكاف جراحي، آن را درمان مي‌كنيم. از طريق پوست سوزني وارد كليه مي‌شود بدون اينكه شكافي روي پوست و عضلات بدهيم. سپس يك دوربين وارد كليه شده و سنگ با ديد مستقيم كاملاً خرد و از همان طريق خارج مي‌شود و فقط يك بخيه روي پوست قرار مي‌گيرد. در واقع به‌جاي يك شكاف يك وجبي فقط يك سوراخ كوچك ايجاد مي‌شود و بيمار بجاي 15 بخيه فقط يك بخيه مي‌خورد. اگر سنگ‌هاي بزرگ به اين روش هم جواب ندهند مي‌توان با لاپاراسكوپي سنگ را خارج كرد كه اين روش هم بدون برش جراحي وسيع و فقط با يك برش بسيار كوچك انجام شده و حداقل درد و ناراحتي را براي بيمار به همراه دارد.
فكر مي‌كنم اين روش‌هاي درماني غيرتهاجمي در بيماراني كه كليه سنگ‌ساز دارند اهميت بيشتري داشته باشد؟
دقيقاً. اين درمان‌ها وقتي اهميت بيشتري پيدا مي‌كنند كه بدانيم كليه برخي از بيماران سنگ‌ساز است و شايد لازم باشد چندين بار تحت درمان قرار بگيرند. حالا تصور كنيد اگر بخواهيم با روش‌هاي قديمي پنج شش بار شكم بيمار را با برش‌هاي وسيع يك وجبي باز كنيم كه ديگر تاب و تواني براي بيمار باقي نمي‌ماند و دائماً بايد بستري باشد.
آقاي دكتر براي اينكه دچار سنگ كليه نشويم شما چه مواردي را توصيه مي‌كنيد؟
در وهله اول بررسي‌هاي منظم سيستم ادراري را توصيه مي‌كنم. هر كسي حتي اگر كليه‌هايش كاملاً سالم باشد بايد هر 6 ماه يك سونوگرافي و آزمايش ادرار انجام دهد. نكته دوم اينكه مصرف فراوان مايعات به‌خصوص براي بيماران سنگ‌ساز واجب است. بيماران سنگ‌ساز بايد طي شبانه روز 2 تا 3 ليتر مايعات مصرف كنند يعني هر 5/1 تا 2 ساعت يك ليوان آب بخورند و رنگ ادرارشان بايد هميشه نزديك به رنگ آب باشد. نكته سوم كم مصرف كردن نمك است.
نمك‌زدن زياد به غذا باعث رسوب املاح و تشديد سنگ‌سازي مي‌شود. توصيه بعدي تعديل رژيم غذايي است. در گذشته به افرادي كه كليه سنگ‌ساز داشتند مي‌گفتند گوشت نخور، نمك نخور، لبنيات نخور، شكلات نخور، تخم مرغ نخور، نوشابه نخور و... خوب بيمار مي‌گفت پس چي بخورم؟! شما فرض كنيد يك بيمار جوان كه كليه‌اش سنگ‌ساز است نمي‌تواند چنين رژيم غذايي وحشتناكي را اجرا كند. امروزه توصيه ما تعديل رژيم غذايي‌است. ما نمي‌گوييم هيچ‌چيز نخور، بلكه مي‌گوييم همه چيز بخور ولي در حد اعتدال. مثلاً گوشت و لبنيات يك وعده در روز مصرف شود. البته تمام اينها به شرطي است كه بيمار مايعات فراوان مصرف كند. مصرف مايعات اصلي‌ترين كليد سلامت كليه‌ها است.
براي تامين سلامت كليه‌ها، يك فرد عادي و سالم بايد چقدر در طول روز آب بخورد؟
افراد عادي كه كليه‌هاي سالمي دارند، در 24 ساعت بايد دست كم 2 ليتر آب مصرف كنند. به عبارت ساده‌تر بايد هر سه ساعت يك ليوان آب مصرف شود. اين مقدار در ماه‌هاي گرم سال افزايش مي‌يابد و بايد حدود 3 ليتر در روز باشد. افرادي كه كليه سنگ‌ساز دارند بايد بيشتر از افراد عادي مايعات، مصرف كنند. بهترين مايعات آب آشاميدني سالم و تصفيه شده است. در كنار آب، چاي كمرنگ و ماء‌الشعير هم مايعات مفيدي هستند ولي هرگز جاي آب را نمي‌گيرند.
در ماه‌هاي سرد سال بسياري از مردم از نوشيدن آب به مقدار كافي غافل مي‌شوند. چطور متوجه شويم كه مقدار آبي كه مصرف كرده‌ايم كافي بوده يا نه؟
مهم‌ترين معيار، رنگ ادرار است. اگر مايعات به حد كافي مصرف شده باشد ادرار بايد صاف، به رنگ زرد روشن و شفاف باشد. ادرار نبايد غليظ و پررنگ باشد. اگر ادرار غليظ و رنگ آن تيره باشد بدين معناست كه فرد مايعات كافي مصرف نكرده است. رنگ ادرار غليظ و پررنگ به‌مدت طولاني مي‌تواند به كليه صدمه زده و زمينه را براي عفونت‌هاي ادراري يا تشكيل سنگ فراهم كند.
منبع: دانشجویان ایران
نقل قول
