خدای سبحان از سر رحمت واسعه خویش، دری گشاده را به سوی انسان قرار داده است تا هرگز نا امید نشود و در دوری و تباهی به سر نبرد. خدای رحمان آدمی را فرمان داده است تا او را بخواند و بدو بازگشت نماید و این همه را نیز خود عنایت می فرماید؛ و میان خود و انسان کسی را قرار نداده که حجاب و فاصله باشد و انسان را مجبور نساخته است که به شفیع و واسطه ای پناه ببرد؛ و در کیفر آدی شتاب نمی کند و در انابت و توبت بر انسان عیب نمی گیرد. خدای رحمان در آنجا که انسان سزاوار رسوایی است، رسوایش نمی کند و برای توبه و بازگشت شرایطی سنگین قرار نداده است، بلکه باب توبه را کاملا بر انسان گشوده است. امیر مؤمنان علی (علیه السلام) در این باره در نامه تربیتی خود به فرزندش حسن (علیه السلام) چنین فرموده است:
و اعلم أن الذی بیده خزائن السماوات و الأرض قد أذن لک فی الدعاء و تکفل لک بالاجابة، و أمرک أن تسأله لیعطیک، و تسترحمه لیرحمک، و لم یجعل بینک و بینه من یحجبک عنه، و لم یلجئک الی من یشفع لک الیه، و لم یمنعک ان أسأت من التوبة، و لم یعاجلک بالنقمة، و لم یعیرک بالانابة، و لم یفضحک حیث الفضیحة بک أولی، و لم یشدد علیک فی قبول الانابة، و لم یناقشک بالجریمة، و لم یؤیسک من الرحمة، بل جعل نزوعک عن الذنب حسنة، و حسب سیئک واحدة، و حسب حسنتک عشرا، و فتح لک باب المتاب، و باب الاستعتاب، فاذا نادیته سمع نداک، و اذا ناجیته علم نجواک، فأفضیت الیه بحاجتک، و أبثثه ذات نفسک، و شکوت الیه همومک، و استکشفته کروبک، و استعنته علی أمورک، و سألته من خزائن رحمته ما لا یقدر علی اعطائه غیره.(233)
و بدان! کسی که گنجینه های آسمان و زمین در دست اوست تو را در دعا رخصت داده و پذیرفتن دعایت را بر عهده نهاده، و تو را فرموده از او بخواهی تا به تو دهد، و از او بطلبی تا تو را بیامرزد. و میان تو و خود کسی را نگمارده تا تو را از وی باز دارد، و از کسی ناگزیرت نکرده که نزد او برایت میانجیگری آرد. و اگر گناه کردی از توبه ات منع ننموده و در کیفرت شتاب نفرموده، و چون - بدو - باز گردی سرزنشت نکند، و آنجا که رسوا شدنت سزاست پرده ات را ندرد. و در پذیرفتن توبه بر تو سخت نگرفته و حساب گناهت را نکشیده، و از بخشایش نومیدت نگردانیده، بلکه باز گشتت را از گناه نیک شمرده و هر گناهت را یکی گرفته و هر کار نیکویت را ده به حساب آورده و در بازگشت را برایت باز گذارده، و چون بخوانیش آوایت را شنود، و چون راز خود را با او در میان نهی آن را داند. پس حاجت خود بدو نمایی و آنچه در دل داری پیش او بگشایی، و از اندوه خویش بدو شکایت کنی و خواهی تا غم تو را گشاید و در کارها یاری ات نماید، و از گنجینه های رحمت او آن را خواهی که بخشیدنش از جز او نیاید.
توبه بازگشت به سوی خداست از آنچه دوری می آورد، از آنچه پلیدی به بار می نشاند، از آنچه آدمی را از باران رحمت خدا محروم می سازد.
ألا و ان الأرض التی تقلکم، و السماء التی تظلکم، مطیعتان لربکم، و ما أصبحنا تجودان لکم ببرکتهما توجعا لکم، و لا زلفة الیکم، و لا لخیر ترجوانه منکم، ولکن أمرتا بمنافعکم فأطاعتا، و أقیمتا علی حدود مصالحکم فقامتا. ان الله یبتلی عباده عند الأعمال السیئة بنقص الثمرات، و حبس البرکات، و اغلاق خزائن الخیرات، لیتوب تائب، و یقلع مقلع، و یتذکر متذکر، و یزدجر مزدجر. و قد جعل الله سبحانه الاستغفار سببا لدرور الرزق و رحمة الخلق، فقال سبحانه: (استغفروا ربکم انه کان غفارا یرسل السماء علیکم مدرارا و یمددکم بأموال و بنین و یجعل لکم جنات و یجعل لکم أنهارا.(234)) فرحم الله امرءا استقبل توبته، و استقال خطیئته، و بادر منیته!(235)
بدانید زمینی که شما را بر پشت خود می برد، و آسمانی که بر شما سایه می گسترد، پروردگار شما را فرمانبردارند. و برکت آن دو بر شما نه از راه دلسوزی است، و نه به خاطر جستن نزدیکی، و نه به امید خیری است که از شما دارند، بلکه به بود شما مأمور شدند و گردن نهادند؛ و برای مصلحت شما بر پایشان داشتند، و ایستادند. خدا، بندگان خود را به کیفر کارهای زشت آنان، مبتلا سازد به کاهش میوه درختان، و به ناباریدن باران، و بستن گنجینه های خیر به روی ایشان، تا توبه خواه توبه کند، و معصیت کار دل از معصیت بکند، و پند گیرنده پند پذیرد، و باز دارنده، راه نافرمانی را بر بندگان بگیرد. و خدا آمرزش خواستن را وسیلت پیوسته داشتن روزی بر روزی خواران قرار داده است، و موجب رحمت بر آفریدگان، و فرموده است: از پروردگار خود آمرزش بخواهید که او فراوان آمرزنده است، باران را از آسمان بر شما پیوسته می دارد، و شما را به خواسته ها و فرزندان یاری می دهد. پس خدا بیامرزد کسی را که پیشباز توبه رود، و از گناهانش بخشش طلبد، پیش از آنکه مرگش برسد.
بنابراین،، توبه راهی است گشاده که با مغفرت و رحمت و برکت حق ملازم است و خداوند مردمان را بدان خوانده است تا از حرمان دورشان سازد و به خود نزدیکشان نماید؛ به بیان امیر مؤمنان (علیه السلام):
من أعطی أربعا لم یحرم أربعا: من أعطی الدعاء لم یحرم الاجابة، و من أعطی التوبة لم یحرم القبول، و من أعطی الاستغفار لم یحرم المغفرة، و من أعطی الشکر لم یحرم الزیادة.(236)
کسی را که چهار چیز دادند، از چهار چیز محروم نباشد: آن را که توفیق دعا دادند، از پذیرفته شدن محروم نماند؛ و آن را که توبه روزی کردند، از قبول گردیدن؛ و آن را که آمرزش خواستن نصیب شد، از بخشیدن محروم نماند؛ و آن را که سپاس عطا شد، از فزوده گشتن.
شریف رضی در ذیل این سخن امام (علیه السلام) آورده است که گواه این بیان کتاب خداست که درباره دعا فرموده است:
ادعونی استجب لکم.(237)
مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم.
و درباره آمرزش خواستن فرموده است:
و من یعمل سوءا أو یظلم نفسه ثم یستغفر الله یجد الله غفورا رحیما.(238)
آن که کاری زشت کند یا بر خود ستم نماید سپس از خدا آمرزش خواهد، خدا را بخشنده و مهربان می یابد.
و درباره شکر گزاردن فرموده است:
لئن شکرتم لأزیدنکم.(239)
اگر شکر بگزارید برای شما می افزایم.
و درباره توبه کردن فرموده است:
انما التوبة علی الله للذین یعملون السوء بجهالة ثم یتوبون من قریب فأولئک یتوب الله علیهم و کان الله علیما حکمیا.(240)
توبه، نزد خدا برای کسانی است که از روی نادانی کار زشت می کنند، سپس زود باز می گرداند؛ خدا بر اینان می بخشاید و خدا دانا و حکیم است.
البته در توبه دری گشاده است و بخشش خدا نیز آماده؛ پیش از آنکه فرصت از دست برود و مرگ به سراغ آدمی آید و در توبه بسته شود.
هین مکن زین پس فراگیر احتراز - که ز بخشایش در توبه است باز
توبه را از جانب مغرب دری - باز باشد تا قیامت بر وری(241)
تا ز مغرب بر زند سر آفتاب - باز باشد آن در، از وی رو متاب
هست جنت را ز رحمت هشت در - یک در توبه ست زان هشت ای پسر
آن همه گه باز باشد گه فراز - و آن در توبه نباشد جز که باز
هین غنیمت دار، در بازست زود - رخت آنجا کش به کوری حسود(242)
امیر مؤمنان علی (علیه السلام) مردمانی را بدین امر توجه داده و فرموده است:
فاعملوا و أنتم فی نفس البقاء، الصحف منشورة، و التوبة مبسوطة، و المدبر یدعی، و المسی ء یرجی، قبل أن یخمد العمل، و ینقطع المهل، و ینقضی الأجل، و یسد باب التوبة، و تصعد الملائکة.(243)
به کار برخیزید! اکنون که زندگی به ساز است، و دفترها گشوده، و در توبه باز است. رویگرداننده را خوانده اند، و گناهکار را امیدوار گردانده اند. پیش از آنکه چراغ عمل خاموش شود، و فرصت از دست برود، و در توبه را ببندند، و فرشتگان به آسمان بالا روند.
نقل قول
