فلسفه اخلاق

[نرگس منتظر]

فلسفه اخلاق

نويسنده : متفكر شهيد استاد مرتضی مطهری

چاپ يازدهم : تابستان 1372

ناشر : انتشارات صدرا

( با كسب اجازه از شورای نظارت بر نشر آثار
استاد شهيد )

[نرگس منتظر]

فهرست مطالب
مقدمه 9
جلسه اول : فعل طبيعی و فعل اخلاقی 11
ارزش كار اخلاقی 13
عفو وگذشت 16
حق شناسی و وفا 16
ترحم به حيوانات 17
سخن سری سقطی 18
دعای مكارم الاخلاق 19
سخن خواجه عبدالله انصاری 22
بازاری و مالك اشتر 24
مرد شامی و امام حسين ( ع ) 25
فرازی ديگر از دعای مكارم الاخلاق 26
نهی شديد قرآن از اشاعه زشتيهای مؤمنين 28
غيبت در مواردی جايز است 29
سخن نادرست ابن سيرين و اشتباه غزالی 30
جلسه دوم : نظريه عاطفی و نظريه فلاسفه اسلامی 35
مبدا و هدف در كار انسان 38
اخلاق هندی 40
نقد اين نظريه :
الف : هر محبتی اخلاق نيست 42
ب : اخلاق محدود به غير دوستی نيست 44
ج : مفهوم انساندوستی 45
نظريه فلاسفه اسلامی - اراده 47
فرق ميل و اراده 47
نظريه وجدانی 53
نظر قرآن درباره وجدان 54
نظر كانت 55
جلسه سوم : نظريه وجدانی 61
آيا همه محتويات ذهن انسان ماخوذ از تجارب است ؟ 63
عقل نظری و عقل عملی 64
احكام وجدان از نظر كانت 64
عذاب وجدان 67
وجدان اخلاقی و سعادت 70
آيا كمال غير از سعادت است ؟ 71
وجدان و اثبات اختيار انسان 72
وجدان و اثبات بقاء و خلود نفس 74
حديثی از امام صادق ( ع ) 77
نقد اين نظريه :
الف : تحقير فلسفه 78
ب : تفكيك ميان كمال و سعادت 78
ج : همه احكام وجدان مطلق نيست 81
دروغ مصلحت آميز 82
جلسه چهارم : نظريه زيبايی 91
آيا زيبايی قابل تعريف است ؟ 96
زيبايی مطلق است يا نسبی ؟ 98
رابطه زيبايی با عشق و حركت 99
زيبايی منحصر به زيبايی مربوط به غريزه جنسی نيست 100
زيبايی غير محسوس 102
فصاحت قرآن 104
زيبايی سخن علی عليه السلام 105
زيبايی معقول 107
نظر افلاطون 110
جلسه پنجم : نظريه پرستش 115
شعور ظاهر و شعور مغفول عنه 117
پرستش چيست ؟ 120
آيا پرستش منحصر به پرستش آگاهانه انسان است ؟ 122
حس اخلاقی جدا از حس خداشناسی نيست 125
توجيه صحيح اخلاق 128
اخلاق از مقوله عبادت و پرستش است 132
اخلاق فقط در مكتب خداپرستی قابل توجيه است 133
مراتب عبادت 134
جلسه ششم : كرامت نفس ، محور اخلاق اسلامی 139
دنيای روح انسان 141
تحقير و تجليل نفس 143
" نفس " در سنت و حديث 145
كرامت و عزت نفس ، محور اخلاق اسلامی 147
كلبيون و ملاميه 148
اشتباه سعدی و برخی از متصوفه 149
كرامت و عزت نفس در سخنان امام حسين ( ع ) 152
عزت نفس در كلام امام صادق و علی عليه السلام 154
آيا انسان دارای دو نفس است ؟ 157
نظريه منسوب به هايدگر 158
سخنان ديگری از امام حسين ( ع ) درباب كرامت نفس 160
جلسه هفتم : خود و ناخود 165
آيا " خود " را بايد خوار كرد يا محترم شمرد ؟ 167
نظر اسلامی 169
جدال درونی 170
" من " اصيل و " من " طفيلی ( خود و ناخود ) 172
خود يادآوری ( خوديابی ) 174
سخن مولوی 175
بخيل " خود " ش را گم كرده 177
تمثيل مولوی 178
روح انسان منشا احساسهای اخلاقی و دروازه ای به سوی معنويت 179
سيری در نظرات ماديين 185
سخن سارتر 187
نظريه ماركسيستها 187
نقد اين نظريه 189
جلسه هشتم : خودشناسی 193
خود شناسی مقدمه خداشناسی و اخلاق 196
آموزشهای نفس انسان در خداشناسی 198
عالم طبيعت يك جريان مداوم و يك واحد حركت است 199
آيا " من " عوض می‏شود ؟ 201
داستان بهمنيار و ابن سينا 202
شناخت " خود " به عنوان يك حقيقت ثابت ، مقدمه شناخت خدا 203
وجود گرايشهای معنوی در انسان آيتی برای شناخت خدا 204
تعصب نسبت به ماترياليسم 206
سخن موريس مترلينگ 207
داستان كودك زيرك و مدرسه 209
توبه 210
آيا روح اجتماع است كه گرايشهای اخلاقی را الهام می‏كند ؟ 212
منشا ابراز نظريات ماترياليستی 214
سخن سارتر درباره " خود واقعی " 215
رابطه آزادی انسان و وجود خدا 216
انسان آن چيزی است كه بخواهد باشد 218
جلسه نهم : بحرانهای معنوی و اخلاقی در عصر حاضر 223
ارزش نظری و ارزش عملی يك نظريه 224
حقيقت بودن مساوی با مفيد بودن است 226
بحران معنوی بزرگترين بحران عصر حاضر 229
افزايش خودكشيها 229
خالی ماندن ساعات فراغت 230
ازدياد بيماريهای عصبی و اختلالات روانی 231
عصيان جوانان ، هيپی گری 232
كمبود عواطف 233
مسئله گرسنگی 235
مسئله آلودگی محيط زيست 237
تمثيل توئين بی 239
افسانه جادوگر و جن 239
سيانتيسم ، اصالت علم 240
ايدئولوژی 242
روشنفكری 244
عرفان منهای مذهب ! 246
ضميمه 1 : الف . اخلاق كمونيستی 251
منطق ديالكتيك 255
تكامل جامعه 257
مفهوم تكامل از نظر ماركسيسم 259
انقلاب ، معيار اخلاق 261
اصالت فرد و اصالت جامعه 264
آزادی و مساوات 266
نقد اين نظريه 268
ب . مسئله خودی در اخلاق 271
چرا بشر نياز به روش اخلاقی و تربيتی دارد ؟ 273
دو نوع اخلاق 275
ريشه پايبندی به فضائل اخلاقی 276
خداشناسی پايه اخلاق 279
انواع " خود " و " خودپرستی " 280
سخن گوستاولوبون 283
دو گونه مبارزه با " خودی " 284
خدا مبنای فضائل اخلاقی 286
امام حسين ( ع ) و فضائل اخلاقی 289
ج . معيار فعل اخلاقی 293
فعل طبيعی و فعل اخلاقی 295
سخن داستايوسكی 296
معيار فعل اخلاقی چيست ؟ 297
نظر كانت 301
نظر افلاطون 305
نظر فلاسفه 308
نظر راسل 311
با يزيد و خدا 313
داستان مرد اداری و همكارش 314
ضميمه 2 : [ مكتب اخلاقی راسل ] 318

[نرگس منتظر]

مقدمه

كتاب حاضر مشتمل بر دوازده جلسه سخنرانی متفكر شهيد استاد مرتضی مطهری‏
پيرامون " فلسفه اخلاق " و دارای دو بخش است بخش اول كه قسمت اعظم‏
كتاب را تشكيل می‏دهد متشكل از نه سخنرانی استاد در سال 1351 شمسی در
مسجد ارك ( تهران ) می‏باشد كه البته در اصل ده سخنرانی بوده و متاسفانه‏
نوار سخنرانی اول در دست نيست ، ولی اين امر لطمه ای به بحث وارد
نمی‏كند زيرا در جلسه دوم ، استاد شهيد خلاصه ای از بحث جلسه اول را بازگو
نموده اند بخش دوم كه " ضميمه " نام گرفته است متشكل از سه سخنرانی‏
استاد می‏باشد كه در زمانها و مكانهای مختلف ايراد شده اند تاريخ دقيق و
محل سخنرانی اول يعنی " اخلاق كمونيستی " مشخص نيست ولی آنچه مسلم‏
است اين سخنرانی در اواخر حيات استاد انجام گرفته است سخنرانی دوم "
مسئله خودی در اخلاق " نام دارد كه در حدود سال 1339 در دانشسرای عالی‏
تهران ايراد شده است و البته نوار آن در دست نيست و تنظيم آن از روی‏
متنی كه در همان زمان از نوار استخراج شده و در اختيار استاد قرار گرفته‏
صورت پذيرفته است " معيار فعل اخلاقی " گفتار سوم اين بخش و آخرين‏
گفتار كتاب می‏باشد كه در اواخر حيات استاد و در جمع طلاب علوم دينی‏
ايراد شده است و البته اوائل اين بحث كه در تعريف فعل طبيعی و فعل‏
اخلاقی می‏باشد می‏تواند تا حدی نبود اولين گفتار بخش اول را جبران نمايد .


9

[نرگس منتظر]

در اينجا ذكر چند نكته را لازم می‏دانيم :

1 - كتاب حاضر صرفا حاوی بحث پيرامون اخلاق نظری نمی‏باشد بلكه شامل‏
مطالب جاذب و نافذی درباره اخلاق عملی نيز هست و توام بودن اخلاق نظری و
اخلاق عملی در اين كتاب از امتيازات مهم آن است .

2 - در پايان اكثر سخنرانيها استاد شهيد به جهت موقعيت زمانی ذكر
مصيبت كرده اند كه بی ارتباط با موضوع بحث نيز نمی‏باشد اين ذكر مصيبتها
حذف نگرديده اند .

3 - عناوين گفتارها - غير از گفتارهای دهم و يازدهم - از تنظيم كننده‏
می‏باشد .

4 - استاد شهيد يادداشتهای نسبتا زيادی پيرامون فلسفه اخلاق و اخلاق‏
اسلامی دارند كه به فضل خدا در سلسله يادداشتها به چاپ خواهند رسيد .

5 - قبلا كتابی تحت عنوان " فلسفه اخلاق " به نام استاد شهيد توسط
واحد فرهنگی يكی از بنيادها بدون كسب اجازه از مسؤولين امر منتشر شده‏
است در تنظيم كتاب مذكور دقت لازم به كار نرفته و تنظيم كننده ، مطالب‏
استاد را به قلم خود در آورده و اصالت كلام استاد را از بين برده است و
به علاوه كتاب مذكور فاقد دو گفتار آخر كتاب حاضر است لهذا كتاب مذكور
فاقد اعتبار است .

فرصت را مغتنم شمرده به اطلاع علاقمندان آثار استاد شهيد می‏رساند :
همچنين است وضع كتابهای " فطرت " و " توحيد " كه از سوی يكی از
انجمنهای اسلامی و نيز كتاب " شناخت " كه از سوی يكی از ناشران غير
مسؤول ، به نام استاد منتشر شده اند و " شورای نظارت بر نشر آثار استاد
شهيد " مشغول تدوين متن صحيح و كامل كتابهای مذكور می‏باشد كه در آينده‏
نزديك به ياری خدا منتشر خواهند شد ، و البته با اقداماتی كه به عمل‏
آمده از اين پس شاهد اينگونه بی نظميها در نشر آثار استاد شهيد نخواهيم‏
بود از خدای متعال توفيق بيشتر مسئلت داريم .
66 / 2 / 1
شورای نظارت بر نشر آثار استاد شهيد مرتضی مطهری

10

[نرگس منتظر]

جلسه اول فعل طبيعی و فعل اخلاقی

11

بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين باری الخلائق اجمعين و الصلوه و السلام علی عبد
الله و رسوله و حبيبه و صفيه و حافظ سره و مبلغ رسالاته سيدنا و نبينا
ومولانا ابی القاسم محمد و اله الطيبين الطاهرين المعصومين
اعوذ بالله من‏الشيطان الرجيم :
« خذ العفو و امر بالعرف و اعرض عن الجاهلين ». ( 1 ) قبلا عرض‏
كرديم كه پاره ای از افعال انسانی " اخلاقی " ناميده می‏شود در مقابل‏
افعال عادی و طبيعی اين سوال پيش می‏آيد كه اخلاق و معنی اخلاقی بودن يك‏
فعل چيست ؟ چگونه است كه يك كار انسان ، اخلاقی ناميده می‏شود ؟ و عرض‏
كرديم كه اگر چه ابتدا به نظر می‏رسد كه اين سوال ، سوال خيلی ساده ای‏
است و جواب آسانی دارد ، ولی وقتی كه عميقا وارد اين مطلب می‏شويم‏

پاورقی :
1 ) سوره اعراف ، آيه . 199

12

[نرگس منتظر]

می‏بينيم جواب اين سوال كه راز اخلاقی بودن چيست ، به اين سادگيها نيست‏
، بلكه از مشكل ترين مسائل فكری و پيچيده ترين مسائل فلسفی بشر است و از
چند هزار سال پيش تا امروز هنوز فلاسفه جهان توافق نظری روی آن پيدا
نكرده اند ما به جای اينكه اول ملاكهای اخلاقی بودن را در مكتبهای اخلاقی‏
بيان بكنيم و مثلا بگوئيم افلاطون درباره ملاك اخلاقی بودن چه گفته است ،
ارسطو چه گفته است ، اپيكور چه گفته است ، غزالی چه گفته است ،
در
دنيای جديد ، فلاسفه اروپا هر كدام چه گفته اند ، به جای اينها اول موارد
ساده بسيار روشنش را ذكر می‏كنيم بعد به تفسير می‏پردازيم ، زيرا قبل از
آنكه موارد فعل اخلاقی روشن بشود ، تفسير كردن چندان صواب نيست قبلا از
موارد مسلم فعل اخلاقی ،
مثالهايی از " ايثار " يعنی غير را بر خود مقدم‏
داشتن ، زحمت خود و آسايش ديگران را طلبيدن ، در قالب تاريخچه هايی از
خارج و داخل دنيای اسلام ، و مثالهايی هم از يك مورد ديگر اخلاقيات يعنی‏
همدردی با دردمندان ذكر كرديم
اكنون باز می‏خواهيم به مثالهای ديگری در
اين مورد بپردازيم همه برای اين است كه می‏خواهيم موضوع كاملا روشن بشود و
قبل از ذكر مثالها ، برای اينكه شما به اهميت اين موضوع پی ببريد لازم‏
است مطلبی را عرض كنم .

ارزش كار اخلاقی

كارهايی كه ما به آنها می‏گوئيم كار اخلاقی ، می‏بينيم فرقشان با كار عادی‏
اين است كه قابل ستايش و آفرين و تحسين اند به عبارت ديگر بشر برای‏
اين گونه كارها ارزش قائل است تفاوت كار اخلاقی با كار

13

[نرگس منتظر]

طبيعی در اين است كه كار اخلاقی در وجدان هر بشری دارای ارزش است يعنی‏
يك كار ارزشمند و گرانبها است و بشر برای خود اين كار ، قيمت قائل‏
است
آن قيمتی هم كه برايش قائل است نه از نوع قيمت و ارزشی است كه‏
برای كار يك كارگر قائل است كه ارزش مادی به اصطلاح ايجاد می‏كند و
استحقاق مبلغی پول يا كالا در مقابل كار خودش پيدا می‏كند ، بلكه يك نوع‏
ارزش ما فوق اين ارزشهاست كه با پول و كالای مادی قابل تقويم نيست آن‏
سربازی كه جان خودش را فدای ديگران می‏كند ، كارش كار با ارزشی است

ولی‏ ارزش آن از نوع ارزشهای مادی نيست كه مثلا بگوئيم فلان عمله كارش ساعتی‏
بيست و پنج تومان ارزش دارد ، معمار هشتاد تومان ، مهندس صد و پنجاه‏
تومان ، آن ديگری پانصد تومان ، و خيلی بالا باشد ، مثلا می‏گويند فلان كس‏
آمد چاه نفت را خاموش كرد و برای هر ساعت كارش پنج هزار تومان ارزش‏
قائل بودند ، بالاخره قابل تقويم به ارزشهای مادی است .

كارهای اخلاقی ، در ذهن و وجدان بشر دارای ارزش و قيمت است ، گرانبها
است ولی نوع ارزشش با ارزشهای مادی مقياس را هر اندازه بالا بگيرد
متفاوت است آن يك ارزش ديگری است ، ارزشی است مافوق ارزشهای مادی‏
قضايايی كه از علی عليه السلام نقل كرديم ، قابل اين نيست كه بگوئيم اين‏
كار علی را حساب بكنيد ببينيد چند ميليون تومان يا چند ميليارد دلار
قيمت دارد اين با تومان و دلار قابل تقويم نيست البته ارزش و قيمت‏
دارد ولی نوع ارزشش اساسا با اين ارزشها متفاوت است .

بعد از آنكه ثابت شد كه در ميان كارهای انسان يك سلسله كارها هست‏
دارای ارزش و قيمت ، آن هم نوعی ارزش كه با ارزشهای مادی

14

[نرگس منتظر]

متفاوت است ، قهرا اين سوال پيش می‏آيد كه توجيه اين ارزشها چگونه است‏ ؟
يعنی با چه فلسفه ای ، با چه مكتبی می‏توانيم اين ارزشها و قيمتها را
برای كارهای اخلاقی بشر توجيه بكنيم ؟ به عبارت ديگر كدام مكتب می‏تواند
ارزش اخلاقی كار بشر را تفسير و توجيه و تاييد كند ؟
آيا همه مكتبها
قادرند اين گونه كارها را توجيه كنند ؟ خود مكتب قادر است ؟
همه مكتبها قادر نيستند اكنون نمی‏خواهم اين مطلب را بسط بدهم اين را عرض كردم برای‏
اينكه از حالا ذهن شما آماده باشد برای اين مطلب كه ارزشهای اخلاقی را
كدام مكتب از مكتبها می‏تواند توجيه كند ، و كدام مكتب قادر به توجيه‏
نيست ؟ مكتبهايی كه قادر به توجيه نيستند بعضی صراحت دارند ، به روی‏
خودشان می‏آورند ، خجالت هم نمی‏كشند ،
انكار می‏كنند می‏گويند
" اصلا " اخلاق " حرف مفت است ، كار اخلاقی انجام دادن از ساده دلی است ، آدم‏
عاقل دنبال كار اخلاقی نمی‏رود ، دنبال خوشی و لذت می‏رود جز سود و لذت‏
هيچ چيز ديگری در عالم منطقی نيست "

باز اين خوب است ، بالاخره می‏گويد من مكتبی دارم كه نتيجه اش همين است ولی پاره ای از مكتبها ، جهان بينی‏ شان ، فلسفه و اساس فكرشان همين نتيجه را می‏دهد يعنی به همين جا می‏رسد
اما به روی خودشان نمی‏آورند بلكه بر عكس ، می‏گويند : ما هم به ارزشهای‏
اخلاقی قائل هستيم و برای انسانيت ارزش قائليم ولی با كدام مكتب ؟ !
اينها با آن اساسی كه تو چيدی جور در نمی‏آيد به هر حال ما بعدا روی اين‏
مطلب بحث می‏كنيم .

حال می‏پردازيم به مثالهای ديگر برای اخلاقی بودن بعضی از كارها .

15

[نرگس منتظر]

عفو و گذشت

اين خودش يك مسئله ای است حديث پيغمبر هم هست : « ثلاث من مكارم‏
الاخلاق : تصل من قطعك و تعطی من حرمك و تعفو عمن ظلمك » ( 1 ) يك كسی‏
درباره شما مرتكب خطا يا جنحه و يا جنايتی می‏شود البته در اينجا بخشی از
عمل مربوط به شخص شماست ، و بخش ديگر مربوط به جامعه مثل اينكه قاتلی‏
می‏آيد انسانی را می‏كشد ، كه اين عمل ، هم جنبه جنايتی دارد و هم جنبه‏
اجتماعی سخن در آنجا است كه آن عمل به جامعه ارتباط ندارد و حقی در
جامعه توليد نمی‏شود :
يك كسی به شما تهمتی زده ، دروغی بسته ، از شما
غيبتی كرده و از اين نوع كارها ، يا از همان كارها ولی نه از جنبه‏
اجتماعيش بلكه از جنبه شخصی و فردی اش ، شما عفو و گذشت می‏كنيد ، او
تقاضای بخشش می‏كند ، شما هم می‏بخشيد ، می‏گذريد اين عمل نيز يك عمل‏
اخلاقی تلقی می‏شود ما فوق عمل عادی ، و يك نوع عمل قهرمانانه .

حق شناسی و وفا

ديگری به انسان ، احسان و نيكی كرده عكس العمل انسان در مقابل او دو
جور می‏تواند باشد يكی اينكه بعد كه فهميد ديگر به اصطلاح

-------------------------
پاورقی :
ترجمه : سه چيز از اخلاق بزرگوارانه است : به آنكه با تو قطع رابطه كرده‏
است بپيوندی ، و به آنكه تو را محروم داشته است ببخشی ، و كسی را كه به‏
تو ظلم كرده است عفو نمايی ] .
1 ) تحف العقول ( با ترجمه ) باب " مواعظ النبی و حكمه " ص 8 [

16

[نرگس منتظر]

خرش از پل گذشته ، اصلا اعتنا نمی‏كند ، فراموش می‏كند و كاری به كار او ندارد ، و ديگر اينكه در مقابل او تا آخر عمر حق شناسی می‏كند ، نيكی او را فراموش نمی‏كند ، تشكر می‏كند و وفا به خرج می‏دهد ، بعد از بيست سال‏ هم اگر يك وقتی پيش بيايد كه آن شخص احتياجی داشته باشد ، فورا به حكم‏ « هل جزاء الاحسان الا الاحسان » ( 1 )

- كه خود همين يك اصل اخلاقی فطری‏ است كه قرآن ذكر كرده است -
در مقام پاداش و احسان او بر می‏آيد اين‏ عمل يك عمل اخلاقی است .

ترحم به حيوانات

حتی حيواناتی كه از يك نظر پليدند ، آن پليدی منافات ندارد با ترحم‏ به آنها مثلا سگ به دليل ميكروبی كه در لعاب دهانش يا در همه بدنش‏ هست ، می‏گوئيم پليد است يعنی با او مانند شيئی كه دارای يك ميكروب‏ خطرناك هست رفتار می‏كنيم اين منافات ندارد با اينكه در عين حالاين‏ حيوان قابل ترحم باشد ،
و هست انسان حيوان گرسنه يا تشنه ای می‏بيند يك‏ نفر ممكن است بی تفاوت باشد ، يك نفر ديگر او را تيمار می‏كند در حديث‏ است كه مردی در بيابان می‏گذشت

، سگی را ديد كه از شدت تشنگی زبانش را به خاكهای نمناك می‏مالد در آنجا چاه آبی بود خف خودش را ، يعنی كفش‏ خودش را به دستار يا شالی بست فرستاد داخل چاه و از آن آب كشيد و بعد ظاهرا با دست خودش به اين حيوان آب داد و او را سيراب كرد و از مرگ‏ نجات داد .
وحی رسيد به پيغمبر زمانش كه خدا

---------------------------------------
پاورقی :
1) سوره الرحمن ، آيه 60 [ ترجمه : آيا جزای نيكی غير از نيكی است ؟].

17