داستانهاى عارفانه در آثار استاد علامه آية الله حسن زاده آملى

[پروانه*یاس ها یاد اور پروانه اند*]

دو ركعت نماز حاجت
بِسْمِ اللّهِ الْرَّحْمنِ الْرَّحيمْ
در عنفوان جوانى و آغاز درس زندگانى كه در مسجد جامع آمل سرگرم به صرف ايام در اسم و فعل و حرف بودم و محو فراگرفتن صرف و نحو، در سحر خيزى و تهجد عزمى راسخ و ارادتى ثابت داشتم . در رؤ ياى مبارك سحرى ، به ارض اقدس ‍ رضوى تشرف حاصل كرده ام و به زيارت جمال دل آراى ولى الله اعظم ثامن الحجج على بن موسى الرضا - عليه و على آبائه آلاف التحية والثناء - نايل شدم . در آن ليله مباركه قبل از آن كه به حضور باهرالنور امام عليه السلام مشرف شوم ، مرا به مسجدى بردند كه در آن مزار حبيبى از احباءالله بود و به من فرمودند: در كنار اين تربت دو ركعت نماز حاجت بخوان و حاجت بخواه كه برآورده است . من از روى عشق و علاقه مفرطى كه به علم داشتم ، نماز خواندم و از خداوند سبحان علم خواستم .
سپس به پيشگاه والاى امام هشتم سلطان دين رضا - روحى لتربته الفداء، و خاك درش تاج سرم - رسيدم و عرض ادب نمودم . بدون اين كه سخنى بگويم امام كه آگاه به سرّ من بود و اشتياق و التهاب و تشنگى مرا براى تحصيل آب حيات علم مى دانست ، فرمود: نزديك بيا، نزديك رفتم و چشم به روى امام گشودم ديدم آب دهانش را جمع كرد و بر لب آورد و به من اشارت فرمود كه بنوش امام خم شد و من زبانم را در آوردم و با تمام حرص و ولع كه گويى خواستم لبهاى امام را بخورم ، از كوثر دهانش آن آب حيات را نوشيدم و در همان حال به قلبم خطور كرد كه اميرالمؤ منين على عليه السلام فرمود: پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم آب دهانش را به لبش آورد و من آن را بخوردم كه هزار علم و از هر درى هزار در ديگرى بر روى من گشوده شد.
پس از آن امام عليه السلام طى الارض را عملا به من بنمود، كه از آن خواب نوشين شيرين كه از هزاران سال بيدارى من بهتر بود، به در آمدم . به آن نويد سحرگاهى اميدوارم كه روز به گفتار حافظ شيرين سخن به ترنم آيم كه :
دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند
واندر آن ظلمت شب آب حياتم دادند
چه مبارك سحرى بود و چه فرخنده شبى
آن شب قدر كه اين تازه براتم دادند
من اگر كامروا گشتم و خوشدل چه عجب
مستحق بودم و اينها به زكاتم دادند(59)

[پروانه*یاس ها یاد اور پروانه اند*]

نماز كسوف

بِسْمِ اللّهِ الْرَّحْمنِ الْرَّحيمْ
روزى كه ابراهيم فرزند رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم وفات كرده بود سه سنّت جارى شده است ، يكى اين كه آفتاب منكسف شد، مردم گفتند: چون فرزند رسول خدا وفات كرده است آفتاب منكسف شده است . رسول خدا به منبر رفت و پس از حمد و ثناى الهى فرمود: اى مردم آفتاب وماه دو آيت الهى اند كه به امر او سير مى كنند و مطيع فرمان اويند، به ممات و حيات كسى منكسف نمى شوند. پس هرگاه انكساف ماه يا آفتاب روى داد نماز بخوانيد، سپس از منبر فرود آمد و با مردم صلاة كسوف به جاى آورد.
منطق شريعت اين گونه است كه متن علم و صرف حقيقت است . يك حرف گزاف در دين الهى راه ندارد. و نفى كسوف شمس و قمر به موت و حيات كسى خود از اعظم آيات نبوّت و دليل صدق آن حضرت است .
آن سه سنّت كه در حديث آمده است ، در مرآة العقول گويد: احدى السنن وجوب الصلوة للكسوف ، و الثانية عدم وجوب الصلوة و لا رجحانها على الطفل قبل اءن يصلّى ، و الثالثة عدم نزول الوالد فى قبر الولد يعنى يكى از آن سه سنت وجوب صلاة كسوف است . و دوم عدم وجوب و رجحان صلاة كسوف بر طفلى كه هنوز نماز بر او واجب نشده است . و سوم عدم نزول والد در قبر والد (كه كراهت دارد پدر فرزندش را به خاك بسپارد).(60)

[پروانه*یاس ها یاد اور پروانه اند*]

نشانه يقين

بِسْمِ اللّهِ الْرَّحْمنِ الْرَّحيمْ
كلينى به اسنادش از اسحاق بن عمّار نقل مى كند:(61) از امام صادق عليه السلام شنيدم كه فرمود: رسول خدا در مسجد، نماز صبح را با مردم خواند. جوانى را ديد كه كم خوابى از چهره و حركاتش پديدار بود. رنگش به زردى گراييده و چشمش ‍ نحيف گشته و چشمانش در گودى فرو رفته بود. پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم بدو فرمود: اى فلانى ! شبت را چگونه سپرى كرده اى ؟
جوان گفت : در حال يقين ، رسول خدا از سخن او به شگفت آمد و فرمود: هر يقينى را، حقيقتى و نشانى است . حقيقت و نشانه يقين تو چيست ؟
گفت : اى رسول خدا! حقيقت يقين من آن است كه مرا به حزن آورده و خوابم را ربوده و روزم را تشنه نموده است . پس از دنيا و مافيها دورى جسته ام ؛ گويى به عرش خدايم مى نگرم ، و مى بينم كه حساب و حشر خلايق برپاست و من در آنانم . اهل بهشت در بهشتند و به تعارف و معارفه مشغولند و بر بالش و تخت خود، تكيه داده اند. و گويى اهل دوزخ را مى بينم كه در حال شكنجه و عذابند و كمك مى طلبند و زفير آتش را مى شنوم و در گوش خود، حسّ مى نمايم . (چون سخن جوان به اين جا رسيد) پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم روى به اصحابش ‍ نمود و فرمود: اين بنده اى است كه خداوند دلش را به ايمان نورانى فرموده است . سپس رو به آن جوان كرد و بدو فرمود: خود را بر همين حال حفظ كن !
جوان عرض كرد: اى رسول خدا! من استدعا دارم كه از خداوند طلب نماييد، تا در ركاب شما به شهادت رسم .
پس رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم خواسته او را اجابت نمود و از خداوند، شهادت او را طلبيد. بدين ترتيب ، آن جوان مدتى بعد در يكى از غزوات رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم پس از نه نفر شهيد به شهادت رسيد، كه او شهيد دهمين بود.(62) (63)

[پروانه*یاس ها یاد اور پروانه اند*]

اثر سجده طولانى

بِسْمِ اللّهِ الْرَّحْمنِ الْرَّحيمْ
على عليه السلام فرمود: اصحاب محمد صلى الله عليه و آله و سلم را ديده ام و يكى از شما را نبينم كه مانند ايشان باشد؛ زيرا آنان ژوليده مو و غبار آلود بودند و شب را بيدار به سجده و قيام مى گذراندند، گاهى پيشانى و گاهى گونه هاى خود را به خاك مى نهادند و از ياد بازگشت و مرگ و قيامت ، مانند اخگر و آتش پاره سوزان مى ايستادند و مضطرب و نگران بودند؛ پيشانى هايشان بر اثر طول سجده مانند زانوهاى بز، پينه بسته بود. هرگاه ذكر خداوند سبحان به ميان مى آمد، از ترس عذاب و كيفر، و اميد به ثواب و پاداش ، اشك از چشمانشان جارى مى گشت ، به طورى كه گريبانشان تر مى شد و مى لرزيدند؛ مانند درخت كه در روز وزيدن تندباد مى لرزد.(64)

[پروانه*یاس ها یاد اور پروانه اند*]

تفسير صمد
بِسْمِ اللّهِ الْرَّحْمنِ الْرَّحيمْ
ابن وهب قرشى نقل مى كند، كه از امام صادق عليه السلام شنيدم كه فرمود: ((گروهى از فلسطين نزد امام باقر عليه السلام آمدند و از آن حضرت درباره مسايلى پرسش نمودند و حضرت به آنها پاسخ فرمود. سپس درباره الصمد پرسش ‍ نمودند. آن حضرت فرمود: تفسير صمد در خود كلمه الصّمد است . اءلف ، دليل بر انيّت خداست كه فرموده شهد الله انه لا اله الا هو، و اين اشاره است به اين كه او از آن كه حواس بتوانند به ادراكش آورند، غايب است . لام ، دليل بر الهيت اوست به اين كه او از آن كه حواس بتوانند به ادراكش آورند، غايب است . لام ، دليل بر الهيت اوست به اين كه او خداست ... چه ، تفسير اله اين است كه كسى كه مردم را از درك ماهيت و چگونه گى اش با حس و خيال باز مى دارد و آنان را حيران مى كند)). تا اين كه فرمود: ((هر وقت شخصى در ماهيت بارى تعالى و كيفيت او فكر كند، درمانده شده ، متحيّر مى گردد...))
انيت از انّ مشتق است . چنان كه از فرمايش امام باقر عليه السلام كه نيكو فرموده است ، به دست مى آيد كه انيّت همان قول خداى عزّوجلّ: شهد الله اءنه لا اله الا هو است و تعبير از وجود به انيت و از حدود به ماهيت يا مائيت در سخنان و زبان اهل الله كم نيست .
ظهور تمام ماهيات به وسيله وجود است و به خودى خود نورانيتى ندارند و بلكه در ذات خود نيستى محض و تاريكى محض مى باشند و نور خود را از غير خود، يعنى وجود كسب كرده اند؛ چون خداوند متعال حدّ و نهايتى ندارد، ماهيتى نيز در مورد او متصور نيست . و والاتر و بالاتر از اين است كه هم جنس ‍ مخلوقاتش باشد. در حديث آمده است كه : ((پروردگار ما، به ذات خود نورانى است . حىّ الذات ، قادر الذات و عالم الذات است . هر كس بگويد: او قادر به قدرتى و عالم به علمى و حىّ به حياتى است ، در كنار خداوند متعال ، خداى ديگرى را شريك گرفته است و بر ولايت ما نيست )).(65)

[پروانه*یاس ها یاد اور پروانه اند*]

ديدن خداوند هنگام عبادت

بِسْمِ اللّهِ الْرَّحْمنِ الْرَّحيمْ
كلينى در كافى به اسنادش از امام صادق عليه السلام نقل مى كند: حبرى (عالم يهودى ) خدمت امير مؤ منان رسيد و پرسيد: اى امير مؤ منان ! آيا هنگام عبادت ، پروردگارت را ديدى ؟
حضرت فرمود: واى بر تو! چشمان با مشاهده ديدگان او را نمى بينند؛ ولى قلبها با حقايق ايمان او را مى بينند.(66)

[پروانه*یاس ها یاد اور پروانه اند*]

محب واقعى

بِسْمِ اللّهِ الْرَّحْمنِ الْرَّحيمْ
شيخ صدوق در امالى ، از مفضل نقل مى كند كه گفت : ((از امام صادق عليه السلام شنيدم كه فرمود: از جمله سخنان خداوند با موسى عليه السلام اين بود كه خطاب به او فرمود: اى پسر عمران ! دروغگوست كسى كه بگويد: مرا دوست دارد ولى چون شب فرا رسد، در خواب باشد. آيا محبّ، مايل نيست كه با محبوبش خلوت كند؟! اى پسر عمران ! من دوستانم را مى شناسم وقتى كه شب فرا رسد، ديده آنان ، از قلبشان متحوّل شود و عقوبتم برابر چشمانشان مجسّم گردد. از روى مشاهده مرا خطاب نمايند. و از روى حضور با من تكلّم كنند. اى پسر عمران ! از قلبت مرا خشوع ده و از بدنت خضوع و از چشمت ، در ظلمات شب ، اشك ! مرا بخوان كه قريب و محبيم خواهى يافت !)).(67)

[پروانه*یاس ها یاد اور پروانه اند*]

- خدايى را كه نبينم نمى پرستم


بِسْمِ اللّهِ الْرَّحْمنِ الْرَّحيمْ
امير مؤ منان در مسجد كوفه ، بالاى منبر خطبه مى خواند. مردى برخاست كه به او ذعلب مى گفتند، داراى زبانى بليغ در خطبه و قلبى شجاع بود. گفت : اى امير مؤ منان ! آيا پروردگارت را ديده اى ؟
حضرت فرمود: واى بر تو اى ذعلب ! من خدايى را كه نبينم ، نمى پرستم .
پرسيد: اى امير مؤ منان ! پس چگونه او را ديده اى ؟
فرمود: واى بر تو اى ذعلب ! ديدگان با مشاهده او را نمى بينند، ولى قلبها با حقايق ايمان او را مى بينند. واى بر تو اى ذعلب ! خداى من چنان لطيف است كه لطفش ‍ به وصف در نمى آيد و چنان عظيم است كه با عظمت وصف نمى گردد و چنان بزرگ كبرياست كه با بزرگى وصف نمى شود. در جلالت چنان جليل است كه با غلظت وصف نمى شود. قبل از هر چيز است و نمى شود گفت : پيش از چيزى است . بعد از هر چيز است و نمى شود به او بعد گفت . اشياء را خواسته ، اما نه با همت . درك كرده است ، اما نه با خدعه . در همه اشياست ، اما با آنها مخلوط نيست و از آنها هم جدا نيست . ظاهر است ، نه به شكل مباشرت . متجلّى است ، نه با ديدن . دور است ، نه با مسافت . قريب است نه با نزديك شدن ، لطيف است ، نه با جسم داشتن . موجود است ، نه بعد از عدم . فاعل است ، نه به اضطرار. صاحب تقدير است ، نه با حركت . زياد مى شود، نه با اضافه . شنواست ، نه با آلتى . بيناست ، نه با اءداتى . اماكن حاوى او نمى شوند و اوقات او را شامل نمى گردند صفات او را محدود نمى كنند و خواب او را نمى گيرد. هستى او از اوقات سبقت جسته ، وجودش از عدم و ازلش از ابتدا پيشى گرفته است . با خلق مشاعر فهميده مى شود كه كسى براى او مشاعر قرار نداده و با تجهيز جواهر فهميده مى شود كه جوهر ندارد و با ضد قرار دادن ميان اشيا فهميده مى شود كه او ضد ندارد و با خلق تقارن ميان اشيا فهميده مى شود كه او قرين ندارد. نور را ضد ظلمت قرار داده است و خشكى را ضد ترى و زبر را ضد نرمى ، و سردى را ضد گرمى متباين ها را با هم جمع كرده و ميان چيزهاى نزديك ، دورى افكنده است كه با تفريق ، بر مفرّق و با تاءليف ، بر مؤ لف دلالت مى كند. و اين سخن خداى تعالى است : ((و من كل شى ء خلقنا زوجين لعلّكم تذكرون )).(68)
ميان قبل و بعد، فاصله انداخت تا معلوم شود كه او قبل و بعدى ندارد و موجودات با غرايزشان گواهند كه آفريننده غريزه آنها، غريزه ندارد و با موقّت بودنشان اعلام مى كنند كه براى قرار دهنده وقت آنها وقتى نيست . ميان موجودات حجاب و مانع قرار داده تا معلوم شود ميان او و خلقش حجابى نيست . پروردگار است ، بدون اين كه خود پروردگارى داشته باشد و اله است ، بدون اين كه خود الهى داشته باشد. عالم است ، بدون اين كه معلوم باشد. سميع است ، بدون اين كه مسموع باشد)).(69)

[پروانه*یاس ها یاد اور پروانه اند*]

رحمت واسعه خداوند

بِسْمِ اللّهِ الْرَّحْمنِ الْرَّحيمْ
در حديث است كه پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم در حال نماز بود كه مردى باديه نشين در نماز خود چنين مى گفت : ((خداوندا! من و محمد را مشمول رحمت خويش قرار ده و نه كسى ديگر را!))
پس چون پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم نماز را سلام گفت ، خطاب به باديه نشين فرمود: ((رحمت واسعه الهى را تنگ كردى (محدود و سنگچين نموده اى ) (70)

[پروانه*یاس ها یاد اور پروانه اند*]

انس با نماز شب

بِسْمِ اللّهِ الْرَّحْمنِ الْرَّحيمْ
از حكيم متاءله آقا ميرزا ابراهيم زنجانى در شرح احوال ميرزاى جلوه نقل شده است :
((وى پيوسته به نيم شب برخاستى و دوگانه بدرگاه يگانه گذاشتى و تا فجر برآيد به حجره اندرون به ورزش تن گذراندى . آنگاه نماز صبح كردى و از پى نوافل و تعقيبات ، سپس به تدريس نشستى تا دو ساعت مانده به ظهر و گاه مى شدى كه ناصرالدين شاه به ديدن او مى آمد و او مى فرمودى كه مرا حالى نيست و او برمى گشتى !)).(71)